Abbas Zamanovun kitabxanası
1993-cü il aprelin 1-i Azərbaycanın
çağdaş tarixinə iki üzücü,
sarsıdıcı hadisə ilə daxil olmuşdu. Həmin gün erməni
işğalçıları yurdumuzun daha bir alınmaz
qalasını-taleyin ümidinə buraxılmış, hər
tərəflə əlaqəsi kəsilmiş Kəlbəcəri
işğal etmişdilər. Həmin gün Azərbaycan
mədəniyyətinin cəfakeşlərindən biri olan
görkəmli alim, vətənpərvər ziyalı Abbas
Zamanov (1911-1982) dünyaya gözlərini qapamışdı.
Bir elin işğalı ilə bir şəxsin
ölümü arasında bərabərlik işarəsi
qoyduğuma görə məni qınamaq fikrinə
düşənlər tələsməsinlər. Əbəs
deyil ki, əski zamanlardan "Alim öldü-aləm
öldü" - deyiblər. Xalq arasında "aldatma
günü" kimi məşhur olan 1 apreldə biz taleyin iki
məkrli hiyləsi ilə üz-üzə
qalmışdıq. Həmin gün həm alimimizi, həm də
qədrini bilmədiyimiz, qorumağı
bacarmadığımız aləmimizi itirmişdik. Bu iki
acı xəbəri Türkiyədə, yarım ildən bəri
çalışdığım Ərzurum Atatürk
universitetində eşitdim. Türkiyə siyasi
müxalifəti, ilk növbədə isə müxalifət
liderlərini dəstəkləyən mətbuat Kəlbəcərin
düşmən əhatəsində qalmış dinc sakinlərini
xilas etmək üçün "kardeş Azerbaycandan"
bir heçə helikopter-vertolyot əsirgəyən
iqtidarı sərt tənqid atəşinə tutmuşdu.
Amma bu qarmaqarışıqda elmimizin verdiyi itki də diqqətdən
yayınmamışdı. "Tərcüman",
"Zaman" qəzetləri "Abbas Zamanov öldü!"
başlığı ilə qısa, lakin yanıqlı
yazılar dərc etmişdilər.
Universitetdəki azərbaycanlı
"mühacir öyrətim üyələri" ilə
(müxtəlif fakültələrdə 10 nəfərə
yaxın həmvətənimiz çalışırdı)
gündəlik təmaslar sayəsində ölkəmizlə
daha yaxından maraqlanan türk həmkarlarımız
"Hocam, Kelbeceri de kayb etdiniz. Şimdi nasıl olacaq?" -
deyə soruşanda bütün canıyananlıq və dərdə
həmdəmlik notlarına baxmayaraq, bu sualda gizli bir sərzəniş,
sancma olduğunu düşünürdüm. Yəqin ki, belə
deyildi. Yəqin ki, alçaldılmış, təhqir
edilmiş izzəti-nəfsimiz bizi hər şeydən
xoflanmağa, şübhələnməyə vadar edirdi. Bilmirəm.
Amma çalışdığım dil-ədəbiyyat
fakültəsində Abbas Zamanovun ölümü ilə əlaqədar
başsağlığı verənlər, təəssüf
və kədər izhar edənlər hisslərində,
sözlərində tam səmimi idilər.
Ədəbiyyatçılardan
tutmuş dilçilərə, tarixçilərə,
ilahiyyatçılara qədər Ərzurum Atatürk
universiteti cameəsində əksər alimlər Abbas müəllimi
yaxşı tanıyırdı. Bu təsadüfi deyildi. Hər
şeydən öncə inanclı türkçü və vətənpərvər
olan Abbas Zamanovun Ərzurum universiteti ilə çoxillik səmərəli
əməkdaşlığının, bu elm ocağına
göstərdiyi təmənnasız xidmətin nəticəsi
idi. 70-ci illərin əvvəllərindən etibarən Abbas
müəllim o zaman Ərzurumda çalışan gənc ədəbiyyatşünas
alim, Türkiyədə Azərbaycan mədəniyyətinin ən
fəal, ardıcıl təbliğatçılarından Əli
Yavuz Akpinar vasitəsi ilə (indi İzmirdəki Egey
universitetinin professoru olan Yavuz bəy eyni fəaliyyətini daha
böyük ölçüdə davam etdirir) universitet
kitabxanasına Bakıda çıxan kitabları göndərməyə
başlamışdı. Zaman keçdikcə bu kitabların
sayı o qədər artmışdı ki, onların əsasında
universitetdə ayrıca bir mini-kitabxana təşkil etmək zərurəti
yaranmışdı. Universitet kitabxanası nəzdində
"Abbas Zamanov bağış kitablığı" (yəqin
ki, Azərbaycan türkcəsində bunu "Abbas Zamanovun hədiyyəsi
olan kitablar" şəklində ifadə etmək
mümkündür-V.Q.) belə meydana
çıxmışdı. "Bağış
kitablığının" yerləşdiyi otaq əsas
kataloqlar olan zalın sol tərəfində idi. Otağın
yuxarı başından Abbas müəllimin portreti asılmışdı.
Rəflərdə isə klassik və müasir Azərbaycan
yazıçılarının əsərləri, dünya
klassikasının ana dilimizdəki nəşrləri, eləcə
də dilə, ədəbiyyata, tarixə və elmin digər
sahələrinə aid əsərlər
toplanmışdı. Dəqiq hesabını bilmirəm, amma
"Bağış" fondundakı kitabların və
dövrü nəşrlərin sayı mindən az olmazdı.
Abbas müəllim demək olar ki, son yarım əsrdə Azərbaycanda
meydana çıxan bir çox nəşrlərin Atatürk
universitetinə çatdırılması qayğısına
qalmışdı. Bu mini-kitabxana ölkəmizə
marağın həmişə
güclü olduğu və çoxlu Azərbaycan əsilli
insanların yaşadığı Ərzurumda kifayət qədər
populyar idi. Ərzurum universitetində
çalışdığım il yarım ərzində mən
də dəfələrlə həmin "bağış
kitablığından" yararlanmışdım. "Yararlanmışdım" demək azdır. Əslində
bu mənim üçün göydən düşmə bir
fürsət olmuşdu. Əvvəla, Atatürk universitetində
Azərbaycan və "dış türklər" ədəbiyyatı
fənni üzrə oxuduğum mühazirələrin
hazırlanması üçün "öz
kitablarımıza" böyük ehtiyacım vardı və
onların hamısını Bakıdan
özümlə gətirməyim mümkün deyildi.
İkincisi, 1988-ci ildə Türkiyəyə ilk səfərim
zamanı münasibət qurduğum keçmiş millət vəkili,
"Ötükən" nəşriyyatının sahibi,
qiymətli türk ziyalısı Nevzad Kosaoğlunun təklifi
ilə qoşulduğum mühüm bir layihənin
gerçəkləşdirilməsi üçün Azərbaycan
yazıçı və şairlərinin əsərlərinin
əlimin altında olması son dərəcə zəruri idi.
Nevzad bəy həmin dövrdə 10 cildlik
"Böyük türk klassikləri"
antologiya-ensiklopediyasının nəşrini başa
çatdırmışdı. Keçmiş SSRİ-nin
süqutu ərəfəsində türk respublikaları ilə
əlaqələrin asanlaşması bu seriyanı genişləndirmək
imkanı yaratmışdı. Əgər ilk on cilddə əsasən
Anadolu türk ədəbiyyatı yer almışdısa,
sonrakı 15 cildin digər türk ədəbiyyatlarına həsr
olunması nəzərdə tutulurdu. "Böyük
türk klassikləri"nin 4 cildi Azərbaycan ədəbiyyatına
ayrılmışdı. Azərbaycan türkcəsi ilə
günümüzə çatan ilk şeirlin müəllifi
İzəddin Həsənoğludan XX əsrin əvvəllərinə
qədərki dövrün ədəbi nümunələrinin
seçilməsini, müəlliflər haqqında
icmal-oçerklər və zəruri şərhlər
hazırlanmasını mən öz üzərimə
götürmüşdüm.
Ərzuruma yola
düşdüyüm 1992-ci ilin sentyabrında bu nəhəng
işin çox az bir hissəsi yerinə yetirilmişdi. Maddi və
mənəvi sıxıntılar ucbatından qeyri-müəyyən
müddətə Türkiyəyə getmək zərurəti
yarananda Nevzad bəyin yanında yalançı
çıxacağımı düşündüm. Çünki
hətta Bakıda antologiya-ensiklopediya üzərində
işlədiyim vaxt şəxsi kitabxanamın yetərincə
böyüklüyünə baxmayaraq ara-sıra Axundov
kitabxanasına üz tutmalı olurdum. Türkiyədə
onlarla azərbaycanlı müəllifin əsərlərini,
onların həyat və yaradıcılıqları haqqındakı
tədqiqat və monoqrafiyaları, soraq
kitabçalarını haradan tapacaqdım? Ona görə də
layihə üzərindəki işi təxirə
salmağı, bu da mümkün olmasa, çox ürəkdən
qoşulduğum təklifdən imtina etməyi
düşünürdüm.
Və belə bir zamanda
Abbas müəllimin Ərzurum universitetinə hədiyyə
etdiyi kitablar dadıma çatdı. Qaynaqların, mənbələrin
bir yerə cəm olması nəticəsində
antologiya-ensiklopediya üzərindəki iş
Bakıdakından da sürətlə getməyə
başladı. Hər dəfə "bağış
kitablığından" yeni-yeni kitablar götürəndə
ürəyimdə Abbas müəllimə dönə-dönə
minnətdarlıq edirdim. Azərbaycanlı müəlliflərin
əsərləri ilə maraqlanan, kiril əlifbası ilə
oxumağı bacaran tələbələrim də bir müddət
sonra bu mini-kitabxananın daimi oxucularına çevrilmişdilər.
1993-cü ilin
sonlarında "Böyük türk klassikləri"
seriyasından Azərbaycan ədəbiyyatına həsr olunan
birinci cild çapdan çıxdı. Bu təkcə mənim
deyil, həm də artıq o zaman həyatda olmayan Abbas müəllimin
zəhmətinin bəhrəsi idi. Əgər onun vaxtı ilə
qardaş Türkiyəyə göndərdiyi kitablar olmasaydı,
Ərzurumda bu işin öhdəsindən gəlmək
qeyri-mümkün idi. Başqa bir görkəmli alim və
kitabşünasımız Əziz Mirəhmədovun Azərbaycan
ədəbiyyatı ilə bağlı cildlər haqqında
"Xalq qəzeti"ndə dərc etdirdiyi "Doğmaca
kitablar" məqaləsini də minnətdarlıq hissi ilə
xatırlayiram...
Amma bütün bunlardan
Abbas müəllimin xəbəri olmadı...
1993-cü ilin təkcə
Azərbaycan üçün deyil, Türkiyə
üçün də səksəkəli olan, nəhs
başlayan aprel günlərində (ölkədə
böyük islahatların binasını qoymuş səkkizinci
Prezident Turqut Ozal aprelin 17-də qəflətən vəfat
etmişdi) Abbas Zamanovun ölüm xəbəri Ərzurum
universitetinin rəhbərliyini laqeyd buraxmamışdı. Onun
ruhu qarşısında son borc kimi şəxsi
kitabxanasını universitet üçün almaq ideyası
meydana çıxmışdı. Bu ideyanın əsas müəlliflərindən
və qızğın tərəfdarlarından biri filologiya
fakültəsinin dekanı, professor Şərif Ağdaş
idi.
Sorbonna universitetində
mükəmməl Avropa təhsili məktəbi
keçmiş Şərif bəy mühafizəkar Ərzurum
mühitində tam bir Kefli İskəndər təsiri
bağışlayırdı. Amma Cəlil Məmmədquluzadənin
ölməz qəhrəmanı qədər cəsarətli və
üsyankar olduğunu deyə bilməzdim. Ən azı zahirən
hamı kimi görünməyə
çalışırdı. Düzdür, universitetin əksər
müəllimlərindən fərqli olaraq məscidə getməsə
də, Ramazan ayında özünü oruc tutan kimi göstərirdi.
Bu səbəbdən də
orucluq günlərində siqaret çəkməyə həmişə
mənim otağıma gəlirdi. Dinçi həmkarlarının
kabinetində tütün iyini hiss edəcəklərindən
ehtiyatlanırdı. İndiyə qədər yadımdan
çıxmır, bir dəfə, görünür, yenə
də orucluq məsələsində başqalarından fərqlənmədiyini
göstərmək üçün məni evinə, iftara
çağırmışdı. İftar süfrəsində...
rakı görəndə təəccüblənmədim.
Düşündüm ki, bu Şərif Aktaşın qəbul
etmədiyi, lakin qaydalarına uyğun yaşamağa məcbur
olduğu cəmiyyətə, ictimai münasibətlər
sisteminə özünəməxsus etirazı,
üsyanıdır.
Şərif bəylə
Azərbaycanın tanınmış
yazıçıları, şairləri, ədəbiyyatşünas
alimləri, eləcə də "bağış
kitablığı" sayəsində Ərzurumda daha
yaxşı tanınan Abbas müəllim haqqında çox
söhbətlərimiz olmuşdu. Kədərli hadisədən
xəbər tutan kimi "Senin hocanın kitablarını
üniversiteye alib götürmeliyiz!" - dedi. Tezliklə məsələni
o zamankı rektor, sonralar bir müddət Bakıda Qafqaz
universitetinə də rəhbərlik edən professor Ərol
Erolla danışdı və mənim necə deyərlər,
ilkin "kəşfiyyat" məqsədi ilə Bakıya
ezam edilməyim haqqında qərar qəbul olundu.
Həmin səfərin ən
faydalı tərəfi mərhum alimin ruhu qarşısında
son borcumu vermək, cümə axşamlarında iştirak etmək
imkanın yaranması oldu. Abbas müəllimin ailəsi ilə
əlaqələrim vardı. Onun istəyi ilə Nizami
adına Ədəbiyyat İnstitutunun əyani
aspiranturasında oxuyan nəvəsi Aygün Rzayevanın elmi rəhbəri
təyin olunmuşdum. Amma
bununla belə Ərzurum universitetindən alınan təklif
barəsində heç kimə heç bir söz demədim. Əvvəla,
hələ yas mərasimi başa çatmamışdı və
belə söhbətin yeri deyildi. O biri tərəfdən
də Abbas müəllim qardaş ölkəyə artıq
bir kitabxanalıq kitab bağışlamışdı.
İllər boyu topladığı kitabxanasının vətənində
qalmasının, Azərbaycan elminə və mədəniyyətinə,
ən azı filoloq nəvəsinə xidmət etməsinin
daha doğru və ədalətli olacağını
düşünürdüm.
Ərzuruma qayıdandan
sonra "əliboş" gəlməyimin səbəblərini
Şərif Aktaşa izah etdim. Fikrimlə razılaşıb
"Belke de doğru olanı sen yapmışsın.
Şurdakı yobazlar (Ərzurumda "cahil", "nadan"
mənasında işlənir-V.Q.) kitab okumazlar ki!"-dedi.
Amma buna baxmayaraq, indinin
özündə də əmin deyiləm: Abbas Zamanovun
kitabxanasını xilas etdim, yoxsa bu kitablarla maraqlananların,
onlara daha çox ehtiyac duyanların üzünə
qapadım? Yazıqlar olsun ki, zaman keçdikcə biz kitaba,
mütaliəyə münasibət məsələsində
Şərif bəyin şikayətçi olduğu həmin o
Türkiyəni də ötüb keçdik..
Abbas müəllim
60-80-ci illər elmi-ədəbi mühitinin canlı əfsanələrindən
biri idi. O, həm də cəmiyyətimizdə indi demək
olar ki, tamam yoxa çıxan "köhnə kişilərin"
bizim nəslin gördüyü, təmas qurmaq imkanı
qazandığı son nümayəndələrindən
sayıla bilərdi. Hətta özündən bir neçə
yaş böyük dostu, professor Əziz Şərif də
Abbas Zamanovun şəxsində ilk növbədə
insanlıq və vətəndaşlıq missiyasını ləyaqətlə
həyata keçirən "köhnə kişi"
görürdü. "Sənin dostluğun mənə həm
dayaq, həm də təsəllidir,-deyə Moskvadan ona göndərdiyi
məktubların birində yazırdı. - Dostluqda, sədaqətdə
sənin mislin yoxdur. Sənin bu keyfiyyətin mənə
keçmiş kişiləri (əsl kişiləri!)
xatırladır - mənim atamı (maarifçi ziyalı
Qurbanəli Şərifov nəzərdə tutulur-V.Q.), Sidqini,
Sabiri, Mirzə Cəlili xatırladır".
Milli təəssübkeşliyi,
cəsarəti, qədirbilənliyi ilə tanınırdı.
Özünün çox kitabı çap olunmasa da,
başqalarının kitablarını yaymaqla daha çox
populyarlaşmış, Azərbaycan ədəbiyyatının,
mədəniyyətinin böyük təbliğatçılarından
biri kimi ad qazanmışdı. Klassik və müasir ədəbi
irsimizlə bağlı heç bir diqqətəlayiq hadisə
və şəxsiyyət onun diqqətindən
yayınmamışdı.
Toxunduğu
mövzuları dərinliyi və təfərrüatı ilə
işləmiş, üz tutduğu sahələrdə həqiqi
nüfuz sahibinə çevrilə bilmişdi. Ömrünün
çoxunu millətimizin böyük cəfakeşlərinin -
Sabirin, Mirzə Cəlilin yaradıcılıq irslərinin
öyrənilməsinə həsr etmişdi. Ədəbiyyatımızın
Q.Zakir, S.Ə.Şirvani, M.Ə.Sabir, C.Məmmədquluzadə,
Ə.Haqverdiyev, N.Nərimanov, S.S.Axundov, S.Hüseyn, H.Nəzərli,
S.M.Qənizadə kimi görkəmli nümayəndələrinin
əsərləri Abbas müəllimin tərtibi, müqəddimə
və şərhləri ilə nəşr olunmuş,
başqa dillərə çevrilmişdi. Həmidə
xanımın neçə-neçə monoqrafiyadan qiymətli
olan "Cəlil Məmmədquluzadə haqqında xatirələrim"
kitabını əlyazması əsasında Azərbaycan və
rus dillərində çapa hazırlamışdı.
"Heç bir ədəbiyyat
sənin kimi mücahidsiz keçinə bilməz. Vay o ədəbiyyatın
halına ki, onun Abbas Zamanovu olmasın!" - professor Əziz
Şərifin bu sərrast kəlmələri klassik və
müasir Azərbaycan söz sənətinin tədqiqi, nəşri
və təbliği üçün Abbas müəllimin
gördüyü böyük işlərə verilən
layiqli qiymət idi.
Ali təhsilini qiyabi
yolla Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunda alsa da, əslində
elmdə və həyatda qazandığı bütün
nailiyyətlər keçdiyi "həyat universitetləri"
sayəsində mümkün olmuşdu.
On yaşından
ehtiyacın hər üzünü görmüş,
Naxçıvanın və Bakının uşaq evlərində
böyümüşdü. Gənclik dövrü
"böyük terrorun" və müharibənin
ağır illərinə təsadüf etmişdi. Amma bu
çətinliklərə baxmayaraq, Abbas müəllim zəhmətsevərliyi
sayəsində həyatda öz yerini tuta bilmişdi. Görünür,
gəncliyində bir müddət müxtəlif ictimai-siyasi
işlərdə çalışması, daim insanlarla təmasda
olması ona heç zaman quru, pedant kabinet aliminə
çevrilməyə imkan verməmişdi. Abbas müəllim
elmi və ictimai fəaliyyətini həmişə paralel davam
etdirmiş, heç vaxt vəzifəsini yalnız yazmaqla
bitmiş sayan alimlərdən olmamışdı. Yalnız
fikir yox, həm də əməl adamı idi. Gəlişi
gözəl sözlər deməyi yox, iş görməyi
daha üstün tuturdu. Özünü tabe tutduğu bu prinsip
və daxili intizam nəticəsində illər boyu heç
kimdən tapşırıq gözləmədən, heç
kimə hesabat vermədən, heç bir mükafat ummadan
geniş coğrafiyada elm, ədəbiyyat və mədəniyyətimizin
səlahiyyətli elçisinə çevrilmişdi.
Opera Teatrının və
Filarmoniyanın direktoru olduğu dövrdə (1940-1941) sənət
adamlarımızın Təbrizə ilk qastrol səfərini
(1941) təşkil etmişdi.
Nizami adına Ədəbiyyat
Muzeyinə rəhbərlik etdiyi (1968-1971) illərdə bu elm və
mədəniyyət ocağının beynəlxalq əlaqələrinin
xeyli genişlənməsinə, muzeyin yeni ekspozisiyalarla zənginləşməsinə
və Azərbaycan ədəbiyyatının mühüm tədqiqat-
təqdimat mərkəzlərindən birinə çevrilməsinə
nail olmuşdu.
"Azərnəşr"in
bədii ədəbiyyat şöbəsində müdir,
"Gənc işçi" və "Ədəbiyyat qəzeti"nin
məsul katibi, Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun elmi
işçisi, Azərbaycan Dövlət Universitetinin baş
müəllimi, bu universitetdəki Azərbaycan sovet ədəbiyyatı
tarixi kafedrasının müdiri və professoru kimi Abbas müəllim
həmişə fəallığı ilə
seçilmiş, təşəbbüskarlığı ilə
tanınmışdı.
O, filologiya elmləri
doktoru, Azərbaycan EA-nın (1983) və Türkiyə Dil
Qurumunun (1971) müxbir üzvü, əməkdar elm xadimi
(1980), Türkiyənin Səlcuq və Konya Universitetlərinin
fəxri professoru idi.
Abbas müəllim həm
də Azərbaycanın elm tarixində, xüsusən də
humanitar sahədə az-az təsadüf edilən bir nailiyyətə
imza atmışdı. Ona 1965-ci ildə, ömrünün nisbətən
ahıl çağında "Sabir və müasirləri"
mövzusunda müdafiə etdiyi namizədlik dissertasiyasına
görə Elmi Şüranın qərarı ilə
birbaşa elmlər doktoru adı verilmişdi. Azərbaycandan gələn
dissertasiyalara xüsusi "həssaslıqla" yanaşan
keçmiş SSRİ Ali Attestasiya Komissiyası artıq namizədlik
mərhələsini çoxdan arxada qoymuş alimin əsərlərinin
miqyas və əhəmiyyətini nəzərə alaraq bu qərarla
razılaşmalı olmuşdu.
Balacaboy, tosqun kişi
olan Abbas müəllimi bəlkə də sırf zahiri əlamətlər
baxımından qəhrəman ruhlu, döyüşkən və
cəsarətli adam təsiri bağışlamırdı. Əslində
isə bu ilkin təsəvvür aldadıcı idi. Abbas
Zamanovda hər qapını açmağa, hər məclisdə
söz deməyə, taleyüklü işlərin məsuliyyəti
altına girməyə artıqlaması ilə yetəcək
təpər vardı. Lazımi məqamlarda qorxmadan sinəsini
qabağa verməyi, köməyə ehtiyacı olanı,
haqqı tapdananı müdafiə etməyi bacarırdı. Hadisələrin
episentrində dayanmaqdan, ağsaqqal kimi irəli
düşüb söz deməkdən heç vaxt çəkinmir,
əksinə, alim və vətəndaş kimi bunu borcu, vəzifəsi
sayırdı.
Ötən əsrin
60-cı illərdə ermənilərin Naxçıvana əsassız
iddiaları haqqında Elmlər Akademiyasının yüksək
kürsüsündən ilk dəfə məhz Abbas Zamanov
öz etirazını bildirmiş, ölkə rəhbərliyini
və xalqı ayıq-sayıq olmağa, torpağın və
millətin taleyi ilə bağlı bu məsələdə
prinsipial mövqe tutmağa çağırmışdı.
Milli teatr və mətbuatımızın
yaradıcısı Həsənbəy Zərdabinin məzarının
Azərbaycanın Panteonunda - Fəxri Xiyabanda öz layiqli
yerini tutmasının əsas səbəbkarlarından birinin
Abbas Zamanov olduğunu yəqin ki, çoxları bilmir. 1907-ci
il noyabrın 30-da Zərdabi o vaxtadək görünməmiş
milli birlik hissi və böyük təntənə ilə
Bibiheybətdəki Şıx qəbristanlığında dəfn
edilmişdi. Lakin 30-cu illərdə bu ərazidən yol
çəkilməsi nəticəsində "Böyük Əkinçi"nin
nəşinin qalıqları az qala gizli şəkildə
şəhər qəbristanlığına gətirilmiş,
xanımı və məsləkdaşı Hənifə
Abayeva-Məlikovanın məzarı yanında torpağa
tapşırılmışdı. Üzərində heç
bir nişanə, başdaşı olmadığından naməlum
qəbrin yerini iki-üç nəfər yaxın adamdan
başqa heç kəs bilmirdi.
Yalnız Abbas Zamanovun təşəbbüsü
və görkəmli ziyalı, keçmiş Azərbaycan KP
MK-nın katibi Ş.Qurbanovun yardımı ilə H.Zərdabinin
xatirəsini əbədiləşdirməklə bağlı
qərar qəbul ediləndə onun məzarının
yerli-dibli yoxa çıxdığı bəlli olmuşdu. Abbas
müəllim bir neçə ziyalı ilə birlikdə Həsənbəyin
Azərbaycanda yeganə varisinin - qızı Qəribsoltan Məlikovanın
yanına getmişdi. Lakin ailələrinin başına
açılan məşəqqətlərdən psixikası
pozulan qadın onların nə məqsədlə gəldiyini
eşidəndə bunu "Zərdabinin son izlərini də
itirmək" cəhdi kimi başa düşmüş, əlinə
keçəni qonaqların başlarına çırparaq
onları evdən qovmuşdu.
Bəstəkar Rauf
Hacıyevin anasının Zərdabi ailəsində
böyüdüyünü, bu evdə etibar sahibi olduğunu
öyrənən Abbas müəllim onun vasitəsi ilə məzarın
sirrini öyrənməyə
çalışmışdı. Böyük çətinliklər
bahasına məqsədinə çatmışdı.
Özü millətə sahib dursa da, qəbrinə sahib
tapılmayan Həsənbəyin naməlum məzarının
yerini öyrənmişdi. Həmfikirlərinin və tələbələrinin
köməyi ilə orada aparılan qazıntı nəticəsində
Zərdabinin nəşinin mühafizə edildiyi qutu aşkara
çıxarılmış və bugünkü Fəxri
Xiyabanda özünün üçüncü və layiqli, əbədi
yerini tapmışdı.
Bu yaxınlarda görkəmli
ədəbiyyatşünas-alim Əziz Şəriflə Abbas
Zamanovun təxminən yarım əsrlik məktublaşmaları
haqqında maraqlı yazı dərc etdirən tədqiqatçı
Fərqanə Kazımovanın "Azərbaycan"
jurnalında çap olunmuş məqaləsindən Abbas
müəllimin hələ 1969-cu ildə Hüseyn Cavidin məzarını
axtarmaq fikrinə düşdüyünü oxudum və əsla
təəccüblənmədim.
Nizami adına Ədəbiyyat
İnstitutunun Elmi Şurasında və
İxtisaslaşdırılmış Müdafiə
Şurasında dəfələrlə onun
xeyirxahlıqlarının şahidi olmuşdum. Sonralar
İnstitutun elmi arxivini araşdırarkən Abbas müəllimin
1969-cu ildə Elmi Şuranın iclasında bir il əvvəl
şah rejiminin gizli xəfiyyələri tərəfindən qətlə
yetirildiyi güman olunan Cənubi Azərbaycan yazıçısı
Səməd Behrəngidən, onun az qala bir roman miqyaslı
"Balaca qara balıq" hekayəsindən söz
açmasını, şəxsiyyətinin öyrənilməsinin,
əsərlərinin çapının zəruriliyindən
danışmasını əks etdirən maraqlı stenoqrafik
hesabat oxudum. Səməd Behrənginin şəxsində Azərbaycanın
böyük oğullarından birinə sahib çıxmaq -
Abbas müəllimi ürək yanğısı ilə
danışdıran hiss bu idi. Və ideoloji
sayıqlığın tələblərinə ciddi əməl
olunduğu həmin dövrdə belə mövzulara toxunmaq
böyük vətəndaşlıq cəsarəti tələb
edirdi.
1970-ci ildə Abbas
müəllim o zaman tək-tək adamlara qismət olan Avropa səfərinə
çıxmış, Parisdə olmuşdu. Fransa
paytaxtında, hansı yollarlasa, Azərbaycan Cümhuriyyətinin
1919-cu ildə Versal Sülh konfransına göndərilmiş
Nümayəndə heyətinin həyatdakı sonuncu
üzvünü - Məhəmməd Məhərrəmovu
axtarıb tapmışdı. Və məlum olmuşdu ki,
yarım əsr əvvəl Vətəni tərk edən
eloğlusu ilə onu birləşdirən ümumi bir cəhət
var - kitablara məhəbbət!
İrəvan
quberniyasından Rusiya Müəssislər Məclisinə və
Transqafqaz Seyminə nümayəndə seçilən Məhəmməd
Məhərrəmov (1885-1982) Cümhuriyyət quruculuğuna
töhfə verənlərdən, 1918-ci il mayın 28-də
Misaqi-Millini - İstiqlal Bəyannaməsini imzalayanlardan biri
idi. Azərbaycan Parlamentində sosialist fraksiyasını təmsil
edirdi. 1918-ci ilin dekabrında Parlamentin qərarı ilə Ə.Topşubaşovun
rəhbərlik etdiyi Nümayəndə heyətinin
müşaviri kimi Parisə, Versal Sülh konfransına
göndərilmişdi. Cümhuriyyətin süqutundan sonra məhrumiyyətlərlə
dolu siyasi mühacir həyatını bolşeviklərin
hakimiyyəti altındakı Azərbaycana dönməkdən
üstün tutmuşdu.
Parisdə məşhur
kitabfüruş-bukinist kimi tanınan Məhəmməd Məhərrəmov
gözlənilməz qonağına ilk Cümhuriyyətimizlə
bağlı bəzi nadir nəşrlər
bağışlamışdı. İş elə gətirmişdi
ki, onlardan ikisini Abbas müəllim iştirakçısı
olduğu və gözəl bir çıxış etdiyi
doktorluq dissertasiyamın müdafiəsindən sonra hədiyyə
kimi mənə vermişdi. Bunlar Nümayəndə heyətimizin
1919-cu ildə Parisdə ingilis və fransız dillərində
çap edib yaydığı "Qafqaz Azərbaycanı
Respublikasının Paris Sülh konfransından tələbləri"
broşüraları idi. Fransızca nəşrin iç səhifəsində
Məhəmməd Məhərrəmovun ərəb əlifbası
ilə avtoqrafı və imzası da vardı.
Hələ 1991-ci ildə
"Tələbləri" ingilis mətnini Azərbaycan dilinə
çevirmişdim. İlk Cümhuriyyətimizin tarixinə
marağın çox böyük olduğu bu dövrdə tərcüməni
Akademiyanın mətbəəsində litoqrafik üsulla
kitabça şəklində çap etmişdik. İndi də
onun bir neçə yüz nüsxəlik
"tirajının" Azadlıq meydanındakı mitinqlərin
birində necə sürətlə
yayıldığını qürur hissi ilə
xatırlayıram. 2008-ci ildə isə Azərbaycanın haqq
səsi olan bu mühüm tarixi sənədi Azərbaycan dilinə
tərcüməsi, habelə ingilis və fransız məntləri
ilə birlikdə "Azərbaycan Paris Sülh
konfransında" adlı kitabda çap etdirmək mənə
müyəssər oldu.
Heç vaxt bu barədə
danışmasa da, Abbas Zamanov ilk Cümhuriyyətimiz
haqqında oniliklər boyu xalqdan gizlədilən həqiqətləri
Azərbaycana ilkin gətirən ziyalı və ictimai xadimlər
sırasında idi.
Məhəmməd Məhərrəmov
isə Abbas müəllimin sayəsində hətta SSRİ
Xarici Ölkələrlə Dostluq və Əməkdaşlıq
Cəmiyyətinin xatirə medalı ilə təltif
olunmuşdu. Azərbaycanlı siyasi mühacir bu mükafata son
dərəcə nadir bir nəşri - A.Gertsen və N.Oqaryovun
1857-1865-ci illərdə Londonda, "Azad mətbəə"də
nəşr etdirdikləri həftəlik "Kolokol" qəzetinin
komplektini və Gertsenin XIX yüzillikdə İsveçrədə
çap olunan nadir cildlərini Moskvadakı keçmiş
Lenin kitabxanasına bağışlaması sayəsində
layiq görülmüşdü.
Mənim
xatırladığım Abbas müəllim həmişə
axtarışda idi. Xüsusilə xaricdəki Azərbaycan nəşrləri
ilə maraqlananlar onun məsləhət və
yardımlarına daha çox ehtiyac duyurdular. Yadımdadır,
1991-ci ildə ilk dəfə Elmlər Akademiyasının Ədəbiyyat
İnstitutunda Azərbaycan mühacirətinin ədəbi-bədii
irsinə dair beynəlxalq konfrans keçirmək istəyəndə
vətəndən uzaqda yaranmış söz sənətimizin
əksər nümunələri və tanınmış
simaları haqqında məlumatları A.Zamanovdan aldıq. Məlum
oldu ki, o, hələ 60-cı illərdən etibarən, yasaq və
qadağaların bütün xofuna baxmayaraq, mühacir müəlliflərin
özləri, yaxud ailə üzvləri ilə əlaqə
saxlayır, kitab mübadiləsi edirmiş. O, yüzlərlə
ünvana qəzet və kitab göndərdiyi kimi
çoxsaylı mənbələrdən də məktub, məlumat
alırdı. Bəzi alimlərimiz və
yazıçılarımız hətta özlərinin xaricdə
çap olunan əsərləri, yaxud
yaradıcılıqları ilə bağlı resenziyalar, rəylər
haqqında ilk xəbəri çox vaxt Abbas müəllimdən
eşidirdilər.
Hər şeyə qadir
İnternetin məsafə və zaman hissini aradan
qaldırdığı dövrdə bəlkə də Abbas
Zamanovun gördüyü işlərin miqyası
çağdaş tədqiqatçılara qeyri-adi
görünməyə bilər. İndi google-də
axtarış verib bir neçə dəqiqənin içərisində
tapdığımız məlumatları bəlkə də
illərlə davam edən yazışmalar nəticəsində
əldə etmək mümkün idi. Abbas müəllim
ömrünün onilliklərini, habelə mütəvazi məvacibinin
mühüm hissəsini bu işə sərf etmiş elm fədailərindən
idi.
Nə dərəcədə
həqiqət olduğunu bilmirəm. Ədəbiyyatçılar
mühitində danışırdılar ki, Mirzə Cəlil
irsinin mahir bilicisi Abbas müəllimin dissertasiya müdafiəsi
zamanı Elmi Şura üzvlərindən kimsə ona
gülünc sual vermiş, Cəlil Məmmədquluzadənin
gizli imzalarından birinin adını çəkməyi tələb
etmişdi. Abbas müəllim tələbə auditoriyası
ilə dissertasiya müdafiəsini qarışıq salan,
sualını kimə ünvanladığını unudan həmkarının
düz gözlərinin içinə baxaraq bir kəlmə ilə
"Zırrama" demişdi. Cavabın həm müstəqim,
həm də məcazi mənada dəqiqliyi şübhə
doğurmadığından özünü göstərmək
fikrinə düşmüş "alim" susmağa məcbur
olmuşdu.
Əziz Şərifin
dostuna ünvanladığı məktublardan birindəki
"Biz hələ Hacı Həsən ("Ölülər"
tragikomediyasının qəhrəmanlarından biri-V.Q) donundan
çıxmamışıq, aramızda zırramalar istədiyin
qədərdir. Bir sürü doktor və namizədimiz
olduğu halda, alimimiz az, çox azdır" - sözləri
də dolayısı yolla dillərdə dolaşan bu ibrətamiz
əhvalatın həqiqiliyini təsdiq etməkdədir.
Həmin
"azlar"ın sırasında isə Abbas müəllimin
çox önəmli, həmişə görünən yeri
var.
Vilayət QULİYEV