Azərbaycan təhsili: yaxın
keçmişə, bu
günə və gələcəyə bir baxış
(əvvəli ötən şənbə
sayımızda)
Son illərdə məktəbəqədər
təhsilin təkmilləşdirilməsi, təhsil müəssisələrinin
fəaliyyətinin müasir dünya təcrübəsinə
uyğunlaşdırılması, yeni təhsil
texnologiyalarının tətbiqi sahəsində beynəlxalq təşkilatlarla
birlikdə bir sıra tədbirlər görülmüş,
bu sahədə çalışan pedaqoji işçilərin
elmi-metodik hazırlıqlarının yüksəldilməsi məqsədilə
öyrədici treninqlər keçirilmişdir. 1998-ci ildən
etibarən ölkənin 18 bölgəsində 51 məktəbəqədər
təhsil müəssisəsində Açıq Cəmiyyət
İnstitutu - Yardım Fondu ilə əməkdaşlıq
çərçivəsində "Addım-Addım"
texnologiyası tətbiq edilmiş, 8 bölgədə treninq mərkəzləri
yaradılmışdır.
"Addım-Addım"
texnologiyasının məqsədi uşağı daim yeni
biliklərə yiyələnməyə, müstəqil şəkildə
öz biliyini artırmağa yönəltmək, onlarda tənqidi
təfəkkürün, seçmə
bacarığının, problemi qoymaq və həll etmək
qabiliyyətinin, yaradıcılığa, fantaziya və
ixtiraçılığa təşəbbüsün,
insanlara, cəmiyyətə, təbiətə, ətraf
mühitə qayğı və hörmət hisslərinin
aşılanmasıdır. Bu texnologiyanın fəlsəfi əsasını
uşağın özünə, tərbiyəçiyə,
valideynlərinə, onu əhatə edən insanlara inam təşkil
edir, düşünülmüş şəkildə
yaradılan mühit özü onda tədqiqatçılığa,
təşəbbüskarlığa və
yaradıcılığa maraq oyadır.
Pedaqogika və
psixologiyada, fəlsəfi elmdə son illərdə əldə
olunmuş mütərəqqi ideyaları nəzəri əsas
kimi götürən, hər bir uşağı
yaradıcı şəxsiyyət kimi qəbul edən, ilk
növbədə onun idrak qabiliyyətlərinin, məntiqi təfəkkürünün
inkişafını nəzərdə tutan, akademik, bədii,
etik, estetik və praktik biliklərin aşılanmasına
yönəldilən həmin texnologiya ənənəvi tədris
və tərbiyə metodikalarına nisbətən bir sıra
üstünlüklərə malikdir. Belə ki, bu texnologiyaya əsasən
ailə, məktəbəqədər müəssisə və
cəmiyyətin birgə iştirakı nəzərə
alınmaqla tərbiyəyə kompleks yanaşma tətbiq
olunur, valideynlər tərəfindən uşaqların tərbiyəsinə
maraq artır, onların pedaqoji prosesdə fəal
iştirakı təmin olunur.
Uşaqların
yaradılmış təlim mərkəzlərindən meyl və
marağa uyğun səmərəli istifadə etməsi,
onlara fikir və mülahizələrini sərbəst söyləmək
imkanının verilməsi yeni texnologiyanın üstün cəhətlərindəndir.
Təlim mərkəzlərində iş uşaqların
qarşılıqlı əlaqə və ünsiyyətinə,
müstəqil əqli nəticə çıxarma və qərar
qəbul etmə qabiliyyətlərinin inkişafına yönəldilmişdir.
Mərkəzlərdə təlim mühitinin təşkili və
tərtibat mühüm əhəmiyyət daşıyır.
Buradakı bütün materiallar: didaktik vasitələr,
avadanlıqlar, plakatlar, portretlər, incəsənət əsərləri,
yazılar, uşaqların rəsmləri, əl işləri
bilavasitə uşağın inkişafına zəmin
yaradır.
Mərkəzlərdə
təlimin fərdiləşməsi tərbiyəçidən
hər bir uşağın fərdi psixoloji, fizioloji, yaş
xüsusiyyətlərini, meyl və maraqlarını bilməsini,
bunlara uyğun müvafiq tapşırıqlar müəyyənləşdirilməsini
tələb edir. Fəaliyyət mərkəzləri hər
bir uşağın müvəffəqiyyət qazanmasına
imkan yaradır. "Öyrənməyi öyrətmək"
metodu üzrə işin təşkili məşğələlərin
maraqlı keçməsinə, təlimi hər bir
uşağın meyl, maraq, qabiliyyət və istedadına,
inkişaf səviyyəsinə uyğun qurmağa zəmin
yaradır, uşağa sərbəst seçmə imkanı
verir.
Tətbiq edilən
texnologiyada uşağın normal inkişaf sxeminin verilməsi,
burada hər bir yaş dövrünə müvafiq olan hərəkət,
komunikativ, koqnitiv, özünəxidmət vərdişlərinin,
həmçinin fiziki, sosial, nitq, idrak, motorika sahəsində
inkişaf göstəricilərinin öz əksini tapması
müəllim və tərbiyəçilər
üçün çox faydalıdır və təlimin
inkişafetdirici aspektinin gücləndirilməsində
mühüm rol oynayır. Bilavasitə təlim prosesində
uşaqda güclü və müstəqil xarakter tərbiyəsinin
forma, metod və üsullarının göstərilməsi təlim-tərbiyə
prosesinin səmərəli təşkilinə şərait
yaradır.
"Addım-addım"
texnologiyasından istifadə uşağın təlim və tərbiyəsində
faydalı olduğu kimi, tərbiyəçilərə də
bilik və bacarıqlarını təkmilləşdirmək,
fəaliyyətlərini əməkdaşlıq pedaqogikası
prinsipi üzrə qurmaq imkanı verir, onlarda daim öz üzərində
işləmək, elmi-metodik hazırlığını
yüksəltmək zəruriyyəti yaradır. Adı çəkilən
texnologiyanın tətbiqi uşaq bağçası - ailə
əlaqəsinin mütəşəkkil təşkilinə,
valideynlərin pedaqoji prosesdə iştirakına daha əlverişli
şərait yaradır, "tərbiyəçi-valideyn",
"valideyn-valideyn", "uşaq-valideyn" münasibətlərinin
səmərəli qurulmasına kömək edir, birgə fəaliyyət
formalarını müəyyənləşdirir.
Bu texnologiya hər bir
uşağın öz arzusuna, meyl, maraq və qabiliyyətinə,
sosial və emosional inkişaf səviyyəsinə uyğun
olaraq kiçik qruplarda müxtəlif təlim mərkəzlərində
məşğul olmasını təmin edir, həmçinin
müasir dövrdə mütərəqqi ideyalar kimi irəli
sürülmüş təhsilin demokratikləşdirilməsi,
humanistləşdirilməsi,
diferensiallaşdırılması, fərdiləşdirilməsi
prinsipləri, uşaq hüquqlarının qorunması
ideyaları ilə uzlaşır və təlim-tərbiyə
prosesində müasir, o cümlədən interaktiv təlim
metodlarının tətbiqini nəzərdə tutur.
2004-cü ildən
UNİCEF-lə birlikdə "Erkən yaş dövründə
uşaqların inkişafı" layihəsi həyata
keçirilməyə başlanmışdır. Bu layihə
Bakı şəhərinin 183, Sumqayıt şəhərinin
47 nömrəli və Xızı şəhər uşaq
bağçalarında uğurla həyata
keçirilmişdir. Layihə çərçivəsində
183 nömrəli körpələr evi-uşaq
bağçasında "Valideyn-tərbiyəçilərin
təhsilə yardımı" İctimai Birliyi
yaradılmış və 2006-cı ilə Ədliyyə
Nazirliyində qeydiyyata alınmışdır.
Bunlarla yanaşı,
UNİCEF tərəfindən Azərbaycanın 14 rayonunda məcburi
köçkün ailələrindən olan uşaqlar
üçün 35 Uşaq İnkişaf Mərkəzi təşkil
edilmişdir. Həmin mərkəzlər məcburi
köçkün uşaqların psixoloji reabilitasiyasında əhəmiyyətli
rol oynamışdır.
2006-cı ildə Asiya
İnkişaf Bankı ilə əməkdaşlıq çərçivəsində
Azərbaycanda məktəbəqədər təhsilin
inkişafı sahəsində layihənin hazırlanması
üçün 600 min ABŞ dolları həcmində qrant
ayrılmışdı. Kredit layihəsinin hazırlanması
məqsədilə AİB-in ekspertləri tərəfindən
ölkəmizdə məktəbəqədər təhsilin vəziyyəti
araşdırıldı, aparılan təhlillər nəticəsində
ehtiyaclar müəyyənləşdirildi. İslahatlar
aparılacaq komponentlər müəyyənləşdirilərək
Azərbaycanın 12 şəhər və rayonunda məktəbəqədər
təhsilin inkişafı üzrə beş illik Layihə
hazırlandı. Təəssüf hissi ilə qeyd etməliyəm
ki, müvafiq Saziş imzalanmadığından həmin Layihəni
həyata keçirmək mümkün olmadı. Lakin onu da
qeyd etmək lazımdır ki, bu Layihə sonradan məktəbəqədər
təhsil üzrə Dövlət Proqramının
hazırlanmasında və Təhsil Sektorunun
İnkişafı üzrə İkinci Layihənin alt
komponentinin müəyyənləşdirilməsində əhəmiyyətli
rol oynadı.
UNİCEF, UNESCO, Beynəlxalq
Sülh Korpusu, "Dünyaya Baxış" və digər
təşkilatlarla əməkdaşlıq çərçivəsində
Azərbaycanın təhsil tarixində ilk dəfə olaraq
Bakı, Sumqayıt, Mingəçevir şəhərləri
və Yevlax rayonunun 12 uşaq bağçasında 78 nəfər
xüsusi qayğıya ehtiyacı olan uşaq inkluziv təhsilə
cəlb olunmuşdur.
Son illərdə məcburi
köçkün ailələrindən olan uşaqların məktəbəqədər
təhsilə cəlbi istiqamətində Ağdam rayonunda 2,
Füzuli rayonunda 4 uşaq bağçası inşa edilmiş,
Ağcabədi rayonu ərazisində Xocavənd rayonundan olan məcburi
köçkün uşaqları üçün 3 qruplu
uşaq bağçasının fəaliyyəti bərpa
olunmuşdur.
Azərbaycan
Respublikası Prezidentinin "Səhiyyə, təhsil, idman və
mədəniyyət sahələrində bir sıra müəssisə
və obyektlərin özəlləşdirilməsi
haqqında" 23 avqust 2006-cı il tarixli 1635 nömrəli Sərəncamına
əsasən respublika üzrə 240 məktəbəqədər
təhsil müəssisəsi öz profilini saxlamaq şərtilə
özəlləşdirilməyə açıq elan
edilmişdir. Bunlardan 82 müəssisə artıq özəlləşdirilmişdir.
Hazırda ölkədə
lisenziya almış 8 (Bakı şəhərində 7,
Sumqayıt şəhərində 1) özəl məktəbəqədər
təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərir. Onlardan
4-ü (Bakı şəhərində 3 və Sumqayıt
şəhərində bir uşaq bağçası) ölkə
Prezidentinin Sərəncamına əsasən özəlləşdirilmiş
və müvafiq lisenziya almış məktəbəqədər
təhsil müəssisələridir.
Qeyd etmək
lazımdır ki, bir sıra özəl məktəbəqədər
təhsil müəssisələrində tərbiyə və
təlim şəraitinin müasir standartlar səviyyəsində
təşkili həmin müəssisələrə
marağı xeyli artırmışdır. Heydər Əliyev
adına Müasir Təhsil Kompleksi, XXI əsr təhsil mərkəzi
nəzdindəki, "Şəkər-bala" özəl
uşaq bağçalarında təhsil haqqının
yüksək olmasına baxmayaraq, valideynlər
uşaqlarını həmin müəssisələrə həvəslə
aparırlar. Bu müəssisələrdə müasir standartlar
səviyyəsində yaradılmış maddi-texniki və tədris
bazası təlim-tərbiyə prosesinin keyfiyyətli təşkilinə
müsbət təsirini göstərir. Uşaqlarla aparılan
sağlamlaşdırıcı tədbirlər, düzgün
rasional qidalanma, müasir tələblərə cavab verən
təlim-tərbiyə prosesi və digər səbəblərdən
özəl müəssisələrə gələn
uşaqların sayı ilbəil artır. Hazırda fəaliyyət
göstərən özəl məktəbəqədər təhsil
müəssisələrinə 515 uşaq cəlb olunmuşdur
ki, bu uşaqların təlim-tərbiyəsi ilə 132 pedaqoji
işçi məşğul olur.
Onu da qeyd edim ki, bir
sıra dövlət məktəbəqədər təhsil
müəssisələrinin göstərdiyi təhsil xidmətləri
özəl uşaq bağçalarından heç də geri
qalmır. Bakı şəhəri "Qərənfil",
175 və 257 nömrəli, "Ana məktəb" uşaq
bağçaları məhz belələrindəndir. Təsadüfi
deyildir ki, 1998-ci ildə Bakı şəhərindəki 257,
2000-ci ildə isə 175 nömrəli uşaq
bağçalarının iş təcrübəsi öyrənilmiş,
Nazirliyinin Kollegiya qərarı ilə respublikada
yayılmışdır.
Təəssüf hissi
ilə qeyd etmək istəyirəm ki, son vaxtlar Bakı şəhərində
heç bir səriştəsi və müvafiq təhsili
olmayan şəxslər tərəfindən özəl məktəbəqədər
təhsil müəssisələri açılır və
lisenziyası olmadan qeyri-qanuni fəaliyyət göstərirlər.
Belə müəssisələrin fəaliyyətinin
dayandırılması məqsədi ilə Təhsil Nazirliyi
hüquq-mühafizə orqanlarına müraciət etmək məcburiyyətində
qalmışdır. Hesab edirəm ki, erkən yaşlı
uşaqların həyatı, sağlamlığı və
inkişafı üçün son dərəcə təhlükəli
olan bu meyllərə qarşı mübarizə yalnız Təhsil
Nazirliyi tərəfindən deyil, bütün ictimaiyyət tərəfindən
aparmalı, xüsusilə valideynlər belə qanunsuz fəaliyyət
göstərən müəssisələrə öz
övladlarını göndərməməlidirlər.
Etiraf etmək
lazımdır ki, təhsil sisteminin vacib sahəsi olan məktəbəqədər
təhsili dövrün tələblərinə
uyğunlaşdırmaq üçün uzun müddətdən
bəri xeyli cəhdlər göstərsək də, ictimaiyyəti
razı salan uğurlu nəticələrə hələ nail
ola bilməmişik. Ona görə də uşaqların məktəbəqədər
təhsillə əhatə səviyyəsi xeyli müddətdir
ki, 16 faizdən yuxarı qalxmır. Halbuki həmin göstərici
Finlandiyada 99, Fransada, Belçikada 95, Almaniyada 90, bir sıra
MDB ölkələrində isə 50-85 faiz təşkil edir.
Cədvəldən
göründüyü kimi kənd yerlərində məktəbəqədər
təhsilin əhatə səviyyəsi daha
acınacaqlıdır və məktəbəqədər
yaşlı uşaqların 91,6 faizi uşaq
bağçalarına getmirlər.
Əlbəttə, əhatə
dairəsinin aşağı olmasının əsas səbəblərindən
biri ölkənin yaşayış məntəqələrində
məktəbəqədər təhsil müəssisələrinin
kifayət qədər olmamasıdır. Təsəvvür
edin ki, Yardımlı, Siyəzən, Dəvəçi,
Hacıqabul rayonlarında cəmi 3, Ağsu, Gədəbəy,
Qobustan rayonunda 7, Xızı rayonunda 8 uşaq
bağçası fəaliyyət göstərir.
Yaranmış vəziyyətlə
bağlı aparılan təhlillər bir daha sübut etdi ki,
məktəbəqədər təhsil sahəsində
yığılıb qalmış problemlərin, o cümlədən
ölkə üzrə yaşayış məntəqələrinin
30 faizində məktəbəqədər müəssisələrin
olmaması, kənd rayonlarında əksər uşaq
bağçalarının heç bir təlim-tərbiyə
şəraiti olmayan uyğunlaşdırılmış
binalarda yerləşməsi, uşaq
bağçalarının 70 faizinin təmirsiz qalması,
mövcud avadanlıqların fiziki və mənəvi cəhətdən
yararsız hala düşməsi, müəssisələrin 32
faizində məcburi köçkünlərin yerləşməsi,
tədris-əyani vəsaitlərin çatışmaması
və digər bu kimi problemlərin dövlət səviyyəsində
həllinə imkan və şərait yaradan proqram xarakterli sənəd
qəbul olunmazsa, vəziyyət dəyişməz
qalacaqdır.
Çox əlamətdardır
ki, təhsilimizin inkişafı ilə bağlı
qaldırılan hər hansı bir məsələyə
müstəsna diqqət və həssaslıqla yanaşan
ölkə Prezidenti növbəti dəfə də yüksək
qayğı göstərərək 12 aprel 2007-ci il tarixli Sərəncamı
ilə 2007-2010-cu illəri əhatə edən "Azərbaycan
Respublikasında məktəbəqədər təhsilin yeniləşdirilməsi
Proqramı"nı təsdiq etdi və bununla da müstəqil
Azərbaycanın məktəbəqədər təhsil
tarixində yeni mərhələnin təməli qoyuldu.
Proqramda müəssisələrin
şəbəkəsinin optimallaşdırılması və
maddi-texniki bazanın möhkəmləndirilməsi, idarəetmənin
yeni iqtisadi münasibətlər zəminində təkmilləşdirilməsi,
təşkilati-hüquqi və iqtisadi mexanizmlərin bu müəssisələrin
səmərəli fəaliyyətinə yönəldilməsi,
məktəbəqədər təhsil xidmətlərinin əhalinin
aztəminatlı təbəqəsi üçün əlçatan
olması, kadr təminatının
yaxşılaşdırılması, yeni kurikulumun
hazırlanması, bütövlükdə məktəbəqədər
təhsilin ictimai statusunun yüksəldilməsi önəmli
vəzifələr kimi qarşıya qoyulmuş, ən
başlıcası isə dünya təcrübəsinə
uyğun olaraq 5 yaşlı uşaqların icbari məktəbəqədər
təhsilə cəlb olunması, məktəbəqədər
təhsil haqqında ayrıca qanunun qəbul edilməsi də
nəzərdə tutulmuşdur.
Ötən müddət
ərzində Dövlət Proqramının icrası ilə
bağlı bir sıra işlər
görülmüşdür. Son 20 ildə ilk dəfə
olaraq Bakı şəhərində 11 yeni məktəbəqədər
təhsil müəssisəsi binası inşa edilmiş
(Bakı şəhəri Binəqədi rayonunun Biləcəri
qəsəbəsində 200 yerlik 327 nömrəli, Xocasən
qəsəbəsində 220 yerlik 328 nömrəli, 28 May qəsəbəsində
115 yerlik 329 nömrəli, Xətai rayonunun Əhmədli qəsəbəsində
115 yerlik 335 nömrəli, Sabunçu rayonunun Kürdəxanı
qəsəbəsində 135 yerlik 336 nömrəli, Nardaran qəsəbəsində
55 yerlik 337 nömrəli, Suraxanı rayonunun Bülbülə
qəsəbəsində 120 yerlik 330 nömrəli, Zığ
qəsəbəsində 115 yerlik 331 nömrəli, Səbail
rayonunda 115 yerlik 332 nömrəli, Qaradağ rayonunun
Lökbatan qəsəbəsində 120 yerlik 333 nömrəli,
Korgöz qəsəbəsində 55 yerlik 334 nömrəli, 21
məktəbəqədər təhsil müəssisəsində
(Bakı şəhərində 20, Sumqayıt şəhərində
1) əsaslı təmir işləri
aparılmışdır. Yeni inşa edilmiş və əsaslı
təmir olunmuş müəssisələr müasir
avadanlıqlarla da təchiz olunmuşdur. Məhz əlverişli
infrastrukturun yaradılması nəticəsində Bakı
şəhərində cari dərs ilində məktəbəqədər
təhsilə cəlb edilənlərin sayı ötən dərs
ilinə nisbətən 1300 nəfər artmışdır.
Müvafiq Proqram çərçivəsində
Təhsil Nazirliyinin sifarişinə əsasən 100 adda
müxtəlif təlim vəsaitləri
hazırlanmışdır. Belə ki, uşaqlarda diqqətin,
təfəkkürün, nitqin, yaddaşın inkişafına
xidmət edən test kitabları, sadə riyazi təsəvvürlərin
inkişafı üzrə çalışmalar, savad təlimi
üzrə metodik işləmələr, ekolojji tərbiyə
üzrə təlim vəsaitləri, uşaqların məntiqi
təfəkkürünü inkişaf etdirmək
üçün masaüstü oyunlar, nümayişetdirici
materiallar (plakatlar), nəfis tərtibatlı nağıl
kitabları hazırlanmış və respublikanın
bütün məktəbəqədər təhsil müəssisələrinə
çatdırılmışdır.
Bununla yanaşı,
Proqramda məktəbəqədər təhsilin
inkişafı üzrə bir sıra zəruri vəzifələr
də nəzərdə tutulmuşdur. Həmin vəzifələrdən
biri uşaq bağçaları üçün müasir tələblərə
cavab verən kurikulumun hazırlanmasıdır. Çünki
bu müəssisələr bir çoxlarının fikirləşdiyi
kimi, sadəcə, işləyən valideynlərin
uşaqlarının saxlanması yeri deyildir. Bunlar hər
şeydən əvvəl, tərbiyə, təlim və
inkişaf mərkəzləridir. Ona görə də
uşaqların şəxsiyyətinin formalaşmasına,
onlarda ilkin həyati bacarıqların yaranmasına yönəlmiş
məzmunun müəyyənləşdirilməsi indiki halda
diqqət yetiriləcək başlıca məsələlərdəndir.
Narahatlıq doğuran
bir məsələ barədə. Hazırda məktəbəqədər
təhsil müəssisələrinin maliyyələşməsi
yerli icra hakimiyyəti orqanları tərəfindən həyata
keçirilir. Bu təhsil pilləsinin inkişafı
üçün ayrılan büdcə vəsaitlərinin
azlığı bir problemdirsə, həmin maliyyə vəsaitlərinin
istifadəsi daha ciddi problemdir. Uzun illərdir ki, bu sahəyə
vəsait ayrılmasına baxmayaraq, uşaq
bağçaları əsaslı təmir edilmir,
avadanlıqlarla təchiz olunmur, ərzaqla təminatın vəziyyəti
də qənaətbəxş deyildir. Əlbəttə, səbəblər
müxtəlifdir. Lakin əsas səbəblərdən biri
odur ki, Təhsil Nazirliyi məktəbəqədər təhsil
müəssisələrinin maliyyələşdirilməsi
prosesində iştirak etmir və bu işə müdaxilə
ektmək imkanları da yoxdur. Bu sahədə müsbət və
uğurlu bir təcrübə barədə məlumat vermək
istərdim. 2006-cı ildə ölkə Prezidentinin sərəncamı
ilə Bakıda vahid idarəetmə orqanı olan Bakı
Şəhəri üzrə Təhsil İdarəsi
yarandıqdan sonra Bakı şəhərinin təhsil sistemi Təhsil
Nazirliyi tərəfindən maliyyələşdirilməyə
başladı. Qısa bir müddət ərzində uşaq
bağçalarının maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsi,
avadanlıqlarla təminat sahəsində ciddi dönüş
yarandı. Ərzaqla təminat isə əsaslı şəkildə
yaxşılaşdı. Bu, ilk növbədə, onunla
bağlıdır idi ki, ayrılan maliyyə vəsaiti təyinatı
üzrə və səmərəli xərclənir.
Dünya təcrübəsindən
danışarkən bir zəruri məsələni də diqqətə
çatdırmaq istəyirəm. Postsovet ölkələrindən
fərqli olaraq, bir çox inkişaf etmiş ölkələrdə
məktəbəqədər təhsilin bütün təbəqələr
üçün əlçatan olması məqsədilə
müxtəlif formalardan, o cümlədən qısamüddətli,
ailə tipli (icma əsaslı) təhsil xidmətlərindən
istifadə olunur. Hesab edirəm ki, perspektivdə ən vacib
işlərimizdən biri ölkəmizdə uşaqların məktəbəqədər
təhsillə əhatə səviyyəsini yüksəltmək
üçün belə təhsil xidmətlərinin geniş
tətbiq olunmasıdır.
Məlumdur ki, məktəbəqədər
təhsilin təşkilində ailənin xüsusi rolu vardır.
Hazırda vəziyyət elədir ki, məktəbəqədər
yaşlı uşaqların bir çoxu bağçaya getmədən
ailə tərbiyəsi ilə kifayətlənmək məcburiyyətindədir.
Hər bir ailə də uşağın tərbiyəolunma
sistemini düzgün qurmaq, onu məktəbə hazırlamaq
iqtidarında deyildir. Valideynlərin məşğulluğu,
yaxud diqqətsizliyi üzündən bəzi uşaqların nəzarətsiz
qalması və ətraf mühitdə mənfi təsir
altına düşməsi faktlarına da tez-tez təsadüf
olunur. Ona görə, Dövlət Proqramında da göstərildiyi
kimi, məktəbəqədər təhsillə əhatə
edilməyən uşaqların valideynlərinin maarifləndirilməsi
üçün yerlərdə dövlət büdcəsindən
maliyyələşdirilən metodik məsləhət mərkəzlərinin
yaradılması istiqamətində işlərin
aparılması da zəruridir.
Yeri gəlmişkən
bir məsələyə də münasibətimi bildirmək
istərdim. Keçmiş SSRİ dövründə də Azərbaycanda
məktəbəqədər təhsillə əhatə səviyyəsi
22 faizdən yuxarı qalxmamışdır və indi də bu
problem aktual olaraq qalır. Fikrimcə, bunun bir sıra səbəbləri
vardır. Əsas səbəblərdən biri odur ki, hələ
də cəmiyyətimiz tərəfindən məktəbəqədər
təhsilin əhəmiyyəti kifayət qədər qiymətləndirilmir.
Bir çox ailələr bu təhsil pilləsinin
uşağın gələcək inkişafında hansı
rolu olduğunu dərk etmirlər. Başqa bir səbəb
onunla bağlıdır ki, uşaqların ailə mühitində
tərbiyəsinə üstünlük verilməsi milli
xüsusiyyət kimi özünü biruzə verir. Digər səbəb
isə məktəbəqədər təhsilin keyfiyyət səviyyəsinin
valideynləri qane etməməsi ilə birbaşa
bağlıdır.
Dünya təcrübəsində
uşaqların təlimi, inkişafı və
sağlamlığı kimi üç əsas istiqaməti əhatə
edən vahid məktəbəqədər təhsil siyasəti
həyata keçirilir. Bu o deməkdir ki, şəxsiyyətyönümlü,
nəticəyönümlü, inkişafyönümlü
kurikulumlar tətbiq olunur, uşaqlar normativlər səviyyəsində
ərzaqla təmin olunur və yüksək səviyyəli
tibbi xidmətlə əhatə olunurlar. Yəni müxtəlif
dövlət və qeyri-dövlət strukturlarının, təşkilatların
səyləri əlaqələndirilir. Ən vacibi isə odur
ki, bu səylər yalnız təşilati tədbirləri əhatə
etmir, həm də uşaqların inkişafına investisiya
qoyuluşlarını özündə ehtiva edir. Bu səbəbdən
məktəbəqədər təhsil müəssisələrinə
büdcə vəsaitindən daha çox, əlavə mənbələr
hesabına vəsaitlər yönəldilir. Düşünürəm
ki, gələcəkdə Azərbaycanda da erkən yaş
dövründən uşaqların inkişafı cəmiyyətin
bütün üzvləri üçün prioritet təşkil
edəcək və bütün səylər bu mənafeyə
yönəldiləcəkdir.
Lakin ölkəmizdə
məktəbəqədər təhsilin inkişafının
dövlət siyasətinin əsas prioritetlərindən biri
elan edildiyini nəzərə alaraq, dünyada erkən yaş
dövründə uşaqların inkişaf strategiyalarına
uyğun tədbirlərin həyata keçirilməsi təhsil
sistemi qarşısında duran əsas vəzifələrdəndir.
Məhz sadalanan vəzifələrin həyata keçirilməsi
məqsədilə Dünya Bankının maliyyə dəstəyi
ilə həyata keçirilən Təhsil Sektorunun
İnkişafı üzrə İkinci Layihə çərçivəsində
yeni kurikulumun hazırlanması, qısamüddətli qruplarda
məktəbə hazırlıq və valideynlərin maarifləndirilməsi
proqramlarının tətbiqi nəzərdə tutulmuşdur. Bununla
əlaqədar pilot rayonlar (Lənkəran, Quba, Şamaxı,
Füzuli, Göygöl, Bakı şəhərinin Xətai
rayonu) seçilmiş və proqramlar tətbiq ediləcək
müəssisələr müəyyənləşdirilmişdir.
Məktəbə hazırlığın inkişaf etdirilməsi
komponentinin icra planına uyğun olaraq cari ilin fevralından
valideynlərin maarifləndirilməsi proqramı çərçivəsində
müvafiq treninqlərin keçirilməsinə
başlanmışdır. Bu treninqlərdə 106 tərbiyəçi
və ibtidai sinif müəllimi iştirak edir.
Gələcəkdə
təlim-tərbiyə prosesinin ən müasir texnologiyalar əsasında
qurulmasını təmin edən və məktəbəqədər
təhsilin müxtəlif formalarını özündə
birləşdirən resurs mərkəzlərinin
yaradılması da məqsədəmüvafiqdir.
Uşağını
bağçaya gətirən valideyni, şübhəsiz, onun
məktəbə hazırlığı daha çox
düşündürür. Təhlil göstərir ki, şəraitsizlik
üzündən hər il birinci sinfə qəbul edilən
uşaqların orta hesabla yalnız 20 faizə qədəri
bağçalardakı məktəbə hazırlıq
qruplarından gəlir. Halbuki, qeyd etdiyim kimi, bir sıra
inkişaf etmiş ölkələrdə 5
yaşlıların hamısı icbari məktəbə
hazırlıq mərhələsini keçirlər. Ölkəmizdə
isə bu vəzifəni yerinə yetirmək üçün,
əlbəttə, mövcud uşaq
bağçalarının imkanları heç də kifayət
deyildir. Belə ki, uşaq bağçaları ən
yaxşı halda ölkə üzrə 5 yaşlıların
yalnız 40-45 faizini qəbul edə bilər. Aparılan
araşdırmalar göstərir ki, respublika üzrə
beş yaşlıların sayı 112 min nəfər təşkil
edir. Onlardan yalnız 26130-u (23,3%) məktəbəqədər
təhsil müəssiələrinə gedir, 85870 beş
yaşlı uşaq (76,7%) isə məktəbəqədər
təhsilə cəlb edilməmişdir. Hazırda ölkədə
1612 məktəbəqədər təhsil müəssisəsi
fəaliyyət göstərir. Bu müəssisələrdə
mövcud olan 127774 yerə bütün yaş qrupları
üzrə 103617 uşaq cəlb edilmişdir. Uşaq bağçalarına
getməyən 85870 nəfər beş yaşlı
uşağın məktəbəqədər təhsilə cəlb
olunması üçün mövcud infrastrukturla
yanaşı, 61713 əlavə yer, yəni 3060 qrup
açılmalıdır. Bunun üçün yeni məktəbəqədər
təhsil müəssisəsi binaları inşa edilməli,
mövcud müəssisələrin imkanları genişləndirilməlidir.
Eyni zamanda, məktəbəqədər müəssisələr
olmayan bölgələrdə məktəb binalarından
istifadə olunması bu məsələni qismən də olsa
həll edə bilər. Düşünürəm ki, 5
yaşlı uşaqların icbari məktəbəqədər
təhsili üçün indidən hazırlıq işlərinə
başlanmalı, Nazirliyin bu sahədə 8-10 ili əhatə
edən strateji planı hazırlanmalıdır.
Daha bir mühüm məqama
toxunmaq istərdim. Yerli təhsili idarəetmə
orqanlarının kadrların seçilib yerləşdirilməsində
yol verdikləri nöqsanların nəticəsidir ki, hazırda
ölkənin məktəbəqədər təhsil müəssisələrində
işləyənlərin əksəriyyəti ixtisaslı
deyildirlər. Belə ki, məktəbəqədər təhsil
müəssisələrində işləyən 13532 pedaqoji
işçidən yalnız 601 nəfəri (4,4%) ali ixtisas təhsilli,
1920 nəfəri (14,1%) orta ixtisas təhsillidir. Pedaqoji
işçilərdən 2790 nəfəri ali pedaqoji, 6728 nəfəri
orta ixtisas pedaqoji təhsilli, 1421 nəfəri ümumi orta, 72
nəfəri isə natamam ali təhsillidir. Bununla əlaqədar,
təhsili idarəetmə orqanları kadr tərkibinin
yaxşılaşdırılması istiqamətində də
ciddi tədbirlər həyata keçirilməlidir.
Məktəbəqədər
təhsil müəssisələri üçün
ixtisaslı kadrlar Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universiteti,
Gəncə Dövlət Universiteti, Azərbaycan Müəllimlər
İnstitutu və onun 11 filialı, Naxçıvan Müəllimlər
İnstitutu, Bakı Məktəbəqədər Pedaqoji
Texnikumu və 6 kollecdə hazırlanır. Etiraf edim ki, həmin
müəssisələrdə kadr
hazırlığının səviyyəsi heç də
qaneedici deyildir. Bu müəssələri bitirən məzunlar,
bir qayda olaraq, məktəbəqədər təhsilin təşkili
sahəsində praktik bacarıqlara malik olmurlar. Hesab edirəm
ki, həmin müəssisələrin rəhbərləri bu vəziyyətdən
nəticə çıxarmalı, kadr hazırlığı
işini təkmilləşdirməlidirlər.
Əminəm ki, ölkə
Prezidenti tərəfindən təsdiq edilmiş Proqramın həyata
keçirilməsi mövcud problemlərin aradan
qaldırılmasına şərait yaratmaqla məktəbəqədər
təhsilin inkişafında ciddi dönüşə səbəb
olacaqdır. Belə ki, məktəbəqədər təhsil
müəssisələrinin maddi-texniki və tədris
bazası möhkəmlənəcək, tədris-metodiki təminatı
yeniləşdiriləcək, məktəbəqədər təhsilin
sosial-iqtisadi səmərəliliyi artacaq, maliyyə təminatının
dayanıqlılığına imkan yaranacaq, əhalinin məktəbəqədər
təhsil xidmətlərinə tələbatı daha
dolğun təmin ediləcək, bütün əhali təbəqələri
üçün müasir standartlara uyğun məktəbəqədər
təhsil xidmətlərinin əlçatan olması təmin
olunacaq, məktəbəqədər təhsilin əhatə
dairəsi genişlənəcək, təhsil müəssisələrinə
cəlb edilən uşaqların sayı çoxalacaq,
uşaqların təlim-tərbiyəsi,
sağlamlığının qorunması, fiziki, intellektual və
psixoloji inkişafı üçün əlverişli şərait
yaradılacaq, kadr təminatı yaxşılaşacaq,
kadrların peşəkarlıq səviyyəsi artacaq, nəticədə
isə məktəbəqədər təhsilin keyfiyyəti
yüksələcəkdir.
(ardı
var)
Misir MƏRDANOV,
Azərbaycan Respublikasının təhsil naziri,
fizika-riyaziyyat elmləri doktoru,
professor