Dünya iqtisadiyyatının "əsaslı təmirə" ehtiyacı var

Qlobal iqtisadi böhrana qarşı mübarizə getdikcə güclənsə də, hələlik o qədər də müsbət irəliləyiş müşahidə olunmur. İqtisadi böhranı dərindən təhlil etsək, atılan addımların nə dərəcədə səmərəli olduğunu araşdıra bilərik.

Müasir dünyanın iqtisadi inkişaf prosesinin gedişində öz "şərt"lərini diktə edən bazar iqtisadiyyatının hazırki modelinə nəzər salsaq görərik ki, artıq bu model heç də kapitalist dünyasının son 300 ildə iqtisadi inkişaf tempinin hərəkətverici qüvvəsi sayılan model deyil. Şübhəsiz ki, böhran dünya iqtisadiyyatında əsas qüvvələrin strukturca dəyişməsinə səbəb olacaq. Çox güman ki, dünya dövlətləri, ayrı-ayrı iqtisadi bloklara (məsələn, ŞƏT, BRHÇ, İKT və AB) bölünərək, öz regional hesablaşma vahidini yaradacaqlar ki, bununla da ABŞ dollarının dünya iqtisadiyyatındakı hökmranlığına son qoyulacaq. Son 35 ildə dünya iqtisadiyyatının inkişaf modelində baş verən dəyişikliklər nəticəsində müasir iqtisadi modelin təhlükəli "viruslara" yoluxması faktı müşahidə olunur. Bu "virusların" hansı mənbələr hesabına formalaşmasını araşdırmağa çalışaq.

Pul iqtisadi inkişafın hərəkətverici qüvvəsi sayılır. Əslində pul iqtisadi məkanda dəyərlərin ölçü vahididir. Başqa sözlə desək, pulun dəyəri də onun ekvivalenti olan, daşınan və daşınmaz aktivin məbləğilə təyin edilir. Bazar iqtisadiyyatının da əsas prinsiplərindən biri ondan ibarətdir ki, iqtisadiyyatın inkişafına uyğun bu sistem pul kütləsi ilə maddi kütlə arasındakı münasibətləri kənardan müdaxilə olmadan tənzimləsin. Burada məşhur Fişer bərabərliyini xatırlamaya bilmərəm:

M - dövriyyədə olan pul kütləsi, V- pul vahidinin bir il müddətində real sektordakı dövriyyəsinin miqdarı, P-pul vahidinin cari ildəki, dəyər əmsalı (ÜDM-in deflyatoru, əslində bu əmsal cari ildə bazarın durumunu təyin edən bir əmsaldır), Y - ÜDM-in məbləğidir.

Bərabərliyi dərindən təhlili etsək görərik ki, bu, bazar iqtisadiyyatının sabit inkişafı üçün vacib şərtlərdən biridir. Gördüyümüz kimi pul vahidinin sabit dəyər əmsalı 1-ə bərabərdirsə, cari ildəki inflyasiyanın səviyyəsi məsələn, 20% olarsa, (P=1,2) bu fakt onu göstərir ki, pul vahidi cari ildə 20% dəyərini itirdiyindən, bazarın tarazlığını qorumaq üçün dövriyyədə pul kütləsinin 20% artması vacibdir. Və əksinə (hazırda müşahidə olunduğu kimi), deflyasiyanın səviyyəsi 20% olarsa (P=0,8) deməli bazarda pul kütləsinin 20% azalması vacibdir. Bəs, bu tarazlıq pozulsa, nə baş verər?

Əslində dünya iqtisadiyyatının dinamik inkişafı üçün vacib olan amillərdən biri də inflyasiyanın idarə olunacaq səviyyədəki mövcudluğudur. Belə olarsa passiv şəkildə (banklarda və vətəndaşların sandıqlarında, bir sözlə dövriyyədən kənarda) yatan pulların dövriyyəyə buraxılmasına stimul yaranır. Əksinə olduğu halda isə (hazırda olduğu kimi) pulların yatması daha sərfəlidir, çünki, pulun dəyərinin artması bazar iştirakçılarında ona qarşı olan etibarı, digər aktivlərə nisbətən daha da artırır. Bu zaman bazarın real sektorunda müşahidə olunan ucuzlaşma zəncirvari proses prinsipi ilə baş verir: bazarda ucuzlaşma prosesi pulun qıtlığından baş verdiyindən, alıcılar bu prosesin axırını gözləmək qənaətinə gəlirlər. Lakin zaman uzandıqca satıcılar arasında psixoloji gərginlik artır və satıcıların tez-tez endirimə əl atmaqdan başqa çarələri qalmır. Bu zaman alıcıların öz seçimlərində yanılmadıqlarına inamları daha da artır. Bu zəncirin qırılması böhrana qarşı mübarizənin ən səmərəlisidir, daha doğrusu, yeganə vasitədir. İqtisadiyyatın dinamik inkişafı üçün çox vacib olan bir şərt var ki, o da təkliflə tələbin tənzimlənməsidir. Daha dəqiq desək, bazarda maddi imkan nə qədər çox olsa, alıcılar da o qədər aldıqları malı, qiymətinə görə deyil, keyfiyyətinə görə seçər (tələbatdan təklif doğur). Bu zaman təklif bazarı öz inkişaf yolunu tələb bazarının tələblərinə uyğun olaraq seçir. Bu amil bazar iqtisadiyyatının əsas prinsiplərindən biri olaraq, inkişafın aparıcı qüvvəsidir. Bazarda alıcılıq qabiliyyəti nə qədər aşağı olsa, iqtisadi inkişaf da o qədər zəifləyər. Əslində böhrana qarşı mübarizədə atılan addımların istiqamətindən asılı olmayaraq, onların hamısı, nəticə etibarı ilə təlabat bazarında alıcılıq qabiliyyətinin qalxmasına yönəlməlidir.

Bazar iştirakçıları, demək olar ki, ən etibarlı dəyər vahidi kimi, əsasən ABŞ dollarını seçdiklərindən, ABŞ-dan başqa heç bir dovlətin əlində kifayət qədər imkan yoxdur ki, bu dollar qıtlığını aradan qaldıra bilsin. Tutaq ki, Azərbaycan bu qıtlığı öz milli valyutası olan manat hesabına qaldırmağa cəhd etsə, manatın devolvasiyası qaçılmaz olar ki, bu da respublikanın iqtisadiyatını az müddətdə dizüstə qoyar. Dolların dəzgahı isə ABŞ-dadır, elə ona görə də bütün dövlətlər Ağ evin bu yolda atacağı addımları səbirsizliklə gözləyir və ümid edirlər ki, Ağ ev antiböhran proqramının ən etibarlısını seçəcək. Lakin ABŞ-ın özü də çıxılmaz bir vəziyyətdədir. Gəlin bu yerdə təhlili daha da dərinləşdirək.

Əgər pul iqtisadi inkişafın hərəkətverici qüvvəsidirsə, banklar da onun mühərrikidir. Maliyyə institutlarının formalaşması dövründə, onların əsas funksiyaları ondan ibarət idi ki, passiv şəkildə yatan pulların dövriyyəyə qaytarılması prosesində, bazar iştirakçıları arasında peşəkar vasitəçilik etsinlər. Başqa sözlə desək, bu institutlar passiv yatan pulları bir az ucuz qiymətə alıb, bir az baha qiymətə real sektora satırdılar. Bundan əlavə vətəndaşların əmanətlərini saxlayır, onlara lazımi muzdlu xidmətlər göstərirdilər və sair. Bankların bu fəaliyyətindən gələn gəlirlər o qədər də böyük olmadığından bank sektorunun inkişafı da çox zəif idi, lakin bankirlər az bir zamanda anladılar ki, banklara gündəlik daxil olan pulların məbləği, təxminən banklardan çıxan pulların məbləğinə bərabərdir, əmanətlər isə seyflərdə yatır. Əgər yaranacaq riskləri sığortalamaq imkanı olarsa, bu pulların bir qismini ehtiyatda saxlayaraq, digər qismini dövriyyəyə cəlb etmək olar. Beləliklə də, pul kütləsinin "böyümə" nəzəriyyəsi tapıldı. Bu "böyümənin" əsas prinsipi ondan ibarətdir ki, bank öz müştərilərinə məxsus olan pul kütləsinin, tutaq ki, 20 %-ni ehtiyatda saxlamaq şərti ilə, 80%-ni kredit şəklində dövriyyəyə buraxmaq hüququna malik olur. Məsələn, müştərinin 100 dollar pulunun 20 faizini, yəni 20 dollarını ehtiyatda saxlayaraq 80 dollarını kredit kimi istifadə edir, növbəti mərhələdə 80 dolların 20 faizini, yəni 16 dollarını saxlayaraq 64 dollarını, sonra isə, 64 dolların 20 faizini, yəni 12,8 dollarını saxlayaraq 51,2 dollarını istifadə edir və sair. Beləliklə bu prosesi davam etdirsək görərik ki, 100 dollar əvəzinə bankda 100+80+64+51,2.....=500 dollar yarandı. Göründüyü kimi, 20 faiz ehtiyatda saxlamaq şərtilə bir dolları 5 dollara qədər artırmaq mümkündür. Bu göstəricini "bank multiplikatoru" adlandırırlar. Bizim misalımızda bank multiplikatoru 5-ə bərabərdir. Hər bir dövlətin mərkəzi bankının təyin etdiyi qismən ehtiyatlandırma sisteminə əsaslanaraq bank multiplikatoru da müxtəlif olur və dövriyyədə pul kütləsinin miqdarına nəzarət edən Milli Bank tərəfindən bu göstərici də nəzərə alınır. Məsələn, 1970-ci illərdə ABŞ-da bu göstərici 2,7-ə bərabər idi. Nə qədər ki, söhbət fiziki pul kütləsindən gedirdi, ciddi bir problem yox idi. Qloballaşmaqda olan dünyamızın innovasiya imkanları artdıqca bu iqtisadi model də bir çox deformasiyalara məruz qaldı. Elektron hesablaşma sisteminin maliyyə institutları tərəfindən tətbiqindən sonra, iliyinə qədər demokratlaşmış ABŞ-da nəğd pula getdikcə ehtiyac azaldı və ötən əsrin axırlarında ABŞ-ın dövriyyəsində olan pul kütləsinin yalnız 4-6 faizi nəğd şəkildə qaldı. Qarşılıqlı hesablaşma sisteminin internet vasitəsi ilə tətbiqi, bankomat xidmətlərinin yayılması, elektron plastik kartlarının buraxılması, dövriyyəyə buraxılan pulların, dövriyyə sürətini dəfələrlə artırdığından, bank multiplikatorunun həcmi də dəfələrlə artdı. Bütün bunlar həm də risklərin qat-qat artması demək idi. Müftə pulların axını bankirlərin başını o qədər gicəlləndirdi ki, onlar nəinki, risklərin sürətlə artmasının fərqinə varmadılar, hətta ehtiyatlandırma qismini müxtəlif növ qiymətli kağızlarla əvəz edərək, bütün pulların hamısını öz kredit portfellərinə doldurdular. Elektron şəklində olan virtual pulların həcmi ədədi silsilə teoreminə uyğun olaraq sonsuzluğa doğru artmaqdaydı. Daha sonra banklar qiymətli kağızlar bazarından istifadə edərək, ümumiyyətlə qapalı çevrə prinsipini icad elədilər. Məsələn, kredit portfelinin həcmi böyüdükcə, bankın reytinqi də artırdı, reytinqin artması isə qiymətli kağızlar bazarında banka məxsus olan aksiyaların kotirovkalarının artması ilə nəticələnirdi. Bu isə bankın kredit imkanlarının genişlənməsi və onun reytinqinin daha da artmasına səbəb olurdu, reytinqin artması isə, kotirovkaların qalxmasına, və sair. Ancaq bir problem də var idi ki, bankların təklifinə qarşı tələb də artmırdı, bu zaman banklar verdikləri kreditlərin şərtlərini yumşaltmaq məcburiyyətində qaldılar ki, bu fakt qayıtmayan kreditlərin (pis aktivlərin) məbləğini kəskin şəkildə artırdı. Digər tərəfdən bankların xammal birjalarında iştirakı ilə enerji daşıyıcılarının, eləcə də qida məhsullarının alverində, fyuçers müqavilələrinin qiymətli kağızlara çevrilərək, PR yolu ilə süni olaraq bahalaşması nəticəsində istehsal olunan məhsulun qiymətinin artması vətəndaşların yaşayış xərclərinin artması ilə sonuclandı ki, bu da istehlak kreditinə olan təlabatın daha da artmasına gətirdi. Daha sonra isə ipoteka kreditlərinin kütləvi şəkildə girovsuz paylanması "pis" aktivlərin həcmini təhlükəli səviyyədə artırdı. Bu fakt bankların gəlirlərinin kəskin şəkildə azalmasına səbəb olduğundan, banklar bu problemləri ört-basdır eləmək üçün dəridən-qabıqdan çıxırdılar. Lakin bütün bunları uzun müddət ört-basdır eləmək o qədər də asan deyildi. Digər tərəfdən bu virtual pulların kütləvi şəkildə sabun köpüyütək getdikcə şişməsinin bir zaman təhlükəli partlayışla nəticələnəcəyi gözlənilən idi. Əlbəttə dolların kütləvi şəkildə yeni iqtisadi məkanları, əsasən üçüncü dünya dövlətlərini işğal etməsi yaranmış vəziyyətdən müvəqqəti də olsa, çıxış yolu idi. Elə ona görə də 70-ci illərdən başlayan dünya iqtisadiyyatının "dollarlaşma" proqramına təkan verilməsinə daha bir stimul yarandı. Bu işğalın nəticəsi də gözlənilməz oldu. Qaçhaqaç düşəndə hamı qorxuya düşərək yükünü və sürətini bir az da artırdı. Bu iqtisadi inteqrasiya rəsmi Vaşinqtonun canına yağ kimi yayılırdı, ABŞ-ın beynəlxalq məkanda nüfuzunu daha da artırırdı. Lakin bu "sərxoşluqdan" sonra zibili kimin təmizləyəcəyi haqqında heç kim düşünmürdü. 2007-ci ilin axırlarında Amerikanın maliyyə bazarındakı problemləri artıq gizlətmək mümkün deyildi. Bank sektorunda yaranan çat, "Citibank" kimi nəhəng qurumlarda da özünü büruzə verməyə başladı və bununla da 2008-ci ilin yanvarında qiymətli kağızlar bazarını, onun arxasınca isə iqtisadiyyatın digər sektorlarını çökdürməyə başladı.

Hazırda ABŞ dünyanın ÜDM-nin 20%-ni istehsal, 40%-ni isə istehlak edir. Əgər dünya ÜDM-nin həcmi 57 trilyondursa, deməli ABŞ-ın idxal həcmi 12 trilyona yaxındır. Nəticəni özünüz çıxarın. İndi isə Çin bayram edir, ixracda Amerika bazarını itirməmək üçün ona trilyonlarla borc da verir. Ruslar demişkən, sonda gülən gözəl gülər.

Bəs, yaranmış vəziyyətdən çıxış yolu nədədir?!

Yuxarıda qeyd elədik ki, böhrandan çıxış yolu, birinci növbədə tələb və təklif arasında olan iqtisadi münasibətin sağlamlığıdır. Hər bir vətandaş bu və ya digər formada tələb bazarının iştirakçısıdırsa, deməli bu sektordakı, "təmir" işləri hər birimizə aiddir. Azərbaycan üçün bu o qədər də çətin bir məsələ deyil: orta və kiçik sahibkarlıqla məşğul olan təbəqənin inkişafı üçün dövlət dəstəyini gücləndirməklə bazarda durğunluğu aradan qaldırmaq mümkündür. Bundan əlavə, iqtisadiyyatı dərindən bilən mütəxəssislər lazımdır ki, dünyada gedən iqtisadi prosesləri nəzərə alaraq, dollarla manatın daxili bazarda yerlərini təyin etsinlər. Dolların qıtlığını nəzərə alsaq, milli pul vahidi kimi, manatın mövqeyinin qorunması çox vacib bir məsələdir. Bunu dünyada yaşanan iqtisadi böhranı nəzərə alsaq, bazar prinsipləri əsasında həll etmək çox böyük israfçılıqdır. Yaranmış vəziyyət bazar iqtisadiyyatında "fors mojor" adlanır. Bu yolda Çinin təcrübəsi çox böyükdür. Lakin dünya valyutası sayılan dolların sahibi ABŞ-ın böhranla mübarizədə çox böyük problemləri var. Hazırda Ağ ev iqtisadi potensialını sürətlə artırmaqda olan Çinə, qonşu dövlətlərdən idxal olunan xammala məhdudiyyət qoymaq cəhdinə əl atır ki, Çində istehsalın səviyyəsini azaltmaqla, ABŞ-ın məhsuluna Avropa bazarında tələbatı artırsın. Ancaq necə deyərlər, daldan atılan daş topuğa dəyər.

Dolların hökmranlıq etdiyi məkanın coğrafiyasına nəzər salsaq, görərik ki, ABŞ böhranla mübarizə üçün təkcə öz iqtisadiyatını deyil, bütun dünya iqtisadiyyatını sağaltmalıdır. Bu isə indiki durumunu nəzərə alsaq, ABŞ-ın gücündə olmayan bir məsələdir. ABŞ-ın xarici borcları artıq 11 trilyonu ötüb. Korporativ borclara gəldikdə isə, onların həcmini təxmini təyin etmək mümkündür ki, bu da 31 trilyondan çoxdur. Büdcənin defisiti isə 2009-cu ildə hələ ki, 1 trilyondan artıqdır. İqtisadiyyatı çökən bir dövlətin bu qədər borcun öhdəsindən, kütləvi emissiya aparmadan gələcəyi barədə deyilənlər fantastikadan başqa bir şey deyil.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, axırıncı bir neçə onillikdə ABŞ-ın istehsal sektoru əsasən qloballaşma prinsipinə uyğun olaraq inkişaf edib (istehsalatla məşğul olan iri şirkətlər dövlət tərəfindən daha çox dəstəkləndiyindən, onların sayı yağışdan sonra göbələk kimi artıb. Kiçik və orta şirkətlər isə dəstəksiz qaldıqlarından, böyük şirkətlərlə rəqabətə tab gətirməyərək biri-birinin ardınca iflasa məhkum olublar). Əlbəttə, bu fakt ABŞ-ın iqtisadi inkişafı yolunda heç də müsbət rol oynamadı. Çünki kiçik şirkətlər, hər cür iqtisadi kataklizmlərə daha çox dözümlüdür, öz istehsal bazasını zamanın tələbinə uyğun olaraq az bir zamanda istənilən istiqamətə dəyişə bilir.

Hələlik, ABŞ-ın böhranla mübarizəyə yönəltdiyi pulların istiqaməti düz deyil. Külli miqdarda pulu "pis" aktivlərin alınmasına yönəltmək, ən pis ideyadan da pisdir. Eləcə də böyük və icrası vaxt tələb edən lahiyələrə start verilməsi də dəbdəbədən başqa bir şey deyil. Böhranla mübarizəyə qalxan hər bir kəs bilməlidir ki, əvvəlki iqtisadi səviyyəni az bir zamanda bərpa etmək cəhdi, bu böhranı daha da dərinləşdirəcək. Mövcud problemləri bir müddət dondurmaqla, hər şeyi ağ vərəqdən başlamaq daha məsləhətdir. Hazırda müşahidə etdiyimiz müsbət dəyişikliklər isə müvəqqəti xarekter daşıyan bir irəliləyişdir. Belə təssəvvür edək ki, xəstəliyin səbəbini müəyyənləşdirib xəstəni əsaslı müalicə etmək əvəzinə, biz onun ağrılarını götürmək üçün ağrıkəsici dərmanlara üstünlük veririk. Bu zaman müvəqqəti "sağalma" müşahidə olunsa da, bir müddət sonra xəstənin halı daha da ağırlaşır və onu xilas etmək çox çətin olur. Bugünkü trilyonların plansız şəkildə dünya iqtisadiyyatına yeridilməsi, heç də əsaslı müalicəyə oxşamır. Kim deyə bilər ki, təklifə qarşı tələbin bir neçə dəfə azalması neftin bahalaşmasına hansı obyektiv səbəbi formalaşdırır? Fikrimcə, bu bahalaşmanın arxasında böhranın uzanmasında maraqlı olan gizli qüvvələr dayanır.

Bəs yaranmış vəziyyətdə ABŞ nə etməlidir?

Məncə, çıxış yolu emissiya və hiperinflyasiyadır! Bununla bir güllə ilə iki dovşan vurmaq olar: həm xarici borcları "yandırmaq", həm də dolların islahatına obyektiv səbəb yaratmaq mümkündür. Dollar islahatını aparmadan isə, dünya iqtisadiyyatında əsaslı təmir işləri aparmaq qeyri-mümkündür. Sonda onu da qeyd edim ki, böhranla səmərəli mübarizədə beynəlxalq ticarət məkanında prioritet hesablaşma vahidi kimi qəbul olunmuş dollar kütləsinin Barak Obama administrasiyasının maliyyə başqanları tərəfindən hansı ustalıqla idarə olunmasından dünya iqtisadiyyatının gələcək taleyi asılıdır. Bunun üçün onların təxminən 6 ay vaxtları var, əgər bu müddətdə dünya iqtisadiyyatında müsbət irəliləyiş baş verməsə, böhranla mübarizə daha da çətinləşəcək. Mənə elə gəlir ki, bu sərxoşluğu başlayanlar, onun "paxmel"inin ağrısını da kimin çəkəcəyini öncədən planlaşdırıblar.

Köçəri Həsənov,

"Bizim Vətən" İnformasiya Mərkəzinin direktoru

525-ci qəzet.- 2009.- 24 iyun.- S.6.