Türklər - Azərbaycanın qədim sakinləri

ORTA ƏSR ƏRƏB TARİXÇİLƏRİ BU HƏQİQƏTİ NECƏ QƏLƏMƏ ALIB?

İslamaqədərki ərəb tarixi bir sıra maraqlı məqamlarla, həm ərəblər, həm də digər xalqlar, o cümlədən azəri türkləri ilə bağlı mühüm xəbərlərlə zəngindir. Ərəb tarix elminin korifeyləri sayılan əl-Kəlbinin, İbn Cərir əl-Təbərinin, İbn əl-Əsirin və başqalarının əsərlərində lap qədim zamanlardan Azərbaycanda məskunlaşmış türklərlə bağlı maraqlı məlumatlar hifz olunub.

Xüsusilə ərəb tarix kitablarında qədim Yəmənin Tubbəa hökmdarlarından olan ər-Raiş və onun nəslindən olan ər-Raid haqqında bəzi məlumatların Azərbaycan tarixi baxımından böyük əhəmiyyəti var. Bu mənbələrdə ər-Raişin yaşadığı dövr təxminən Musa peyğəmbər və əfsanəvi İran şahı Mənuçöhrlə bir vaxta düşür. Məşhur ərəb tarixçisi İbn Cərir ət-Təbəri (X əsr) "Tərixur-rusul val-muluk" (Peyğəmbərlər və padşahlar tarixi) əsərinin birinci cildində ər-Raiş barədə yazır: "Hişam bin Məhəmməd əl-Kəlbi qeyd edir ki, ər-Raiş bin Qeys bin Seyfi bin Səba bin Yəşcəb bin Yərub bin Qəhtan Yəmən hökmdarlarından idi. O, Mənuçöhr zamanında hökmdarlıq etmişdir. Əsil adı əl-Haris bin Əbi Şədəd olmuş, başqa ölkələrə ğəzavat edib öz ölkəsinə çoxlu qənimət gətirdiyindən "ər-Raiş" (var-dövlət sahibi) adlanmışdır. O Hindistana hərbi yürüş edib oranın əhalisinin bir qismini qırmış, bir qismini isə əsir götürmüşdür. Onların əmlakını qəsb edib Yəmənə gətirmişdir. Bir müddətdən sonra Tayy dağı istiqamətində yürüş edib Ənbara getmiş, sonra Mosula hücum etmişdir. Orada öz süvarilərini yaxın adamlarından olan Şəmmar bin əl-Əttafın başçılığı altında Azərbaycana göndərmişdir. O zaman Azərbaycan türklərin əlində idi. O, türklərlə döyüşüb onların övladlarını əsir götürür. Şəmmar yolu üzərində yerləşən və Azərbaycanda çox məşhur olan iki daş üzərində yazı həkk elətdirir. Bu barədə İmruul-Qeys demişdir:

"Mən sənə xəbərdarlıq edib demədimmi, dəhr insanları udan bir əjdahadır? O, bir zamanlar dağlara, dərələrə sahib olmuş "var-dövlət sahibini" yer üzündən yox etdi..."

Mən bu fəsildə Yəmən padşahlarından söhbət açdım və Raişin Mənuçöhr zamanında Yəməndə hökmdar olduğunu bildirdim. Yəmən padşahları fars hökmdarlarının vassalı idilər. Onlar kimi istəsələr, ora hökmdar təyin edirdilər".

Təbərinin təsvir etdiyi bu hadisələrin tarixin çox dərin qatlarına gedib çıxdığını, bunun ən qədim dövrlərdən Azərbaycanın türklərin diyarı olmasına dair məlumat kimi ciddi əhəmiyyət daşıdığını vurğulamaqla yanaşı, qaranlıq tarixlər içərisində əsil faktların yarıəfsanəvi xəbərlərə qarışması səbəbindən, hadisələrin öyrənilməsi baxımından hər bir araşdırıcı qarşısında duran çətinlikləri də önə çəkməyi də vacib sayırıq.

Təbəri tarixində xatırlanan və Firdovsinin "Şahnamə"sindən tanıdığımız Mənuçöhr yarıəfsanəvi İran hökmdarlarındandır. Fars rəvayətlərində onun ədalətli bir hökmdar olduğu bildirilir, ilk xəndək qazanın, ilk dəfə döyüş silahları hazırlayanın, əkinlə məşğul olanın, paltar tikənin Mənuçöhr olduğu söylənilir. Mötəbər fars mənbələrində onun tarixi şəxsiyyət olması ilə bağlı fikirlər də var. Bir mənbədə onun Zərdüştün 14-cü babası olduğu söylənilir. Başqa bir mənbəyə görə, o, ilk İran sülaləsi sayılan, əsası e.ə. VII əsrdə Viştaps tərəfindən qoyulmuş Kəyanilərin ulu babası olub. Birinci məlumatı əsas tutub, orta yaş həddinə görə, Mənuçöhrün Zərdüştdən təxminən yeddi əsr öncə, yəni bizim eradan əvvəl XIV əsrdə yaşamış olmasını, beləliklə də məhz həmin dövrdən Azərbaycanın türklərin diyarı olduğunu iddia edə bilərik. Bunu Təbəri tarixinin ümumi quruluşunu əsas tutub söyləmək də olar. Belə ki, orta əsrlər ərəb tarix kitablarında tarixin başlanğıcı varlığın xəlq olunması ilə verilir. Sonra peyğəmbərlər tarixi gəlir və bir qayda olaraq, peyğəmbərlərlə yanaşı hər bir peyğəmbərin dövrünə müvafiq fars padşahlarının tarixi farsların öz ənənələrinə uyğun nəql edilir. Mənuçöhrün zamanında baş vermiş hadisələr silsiləsində nəql olunan Azərbaycanla bağlı bu hadisələrin baş vermə zamanını məhz bu prinsipi əsas tutub müəyyənləşdirmək mümkündür. Təbəri bu əhvalatları Musa peyğəmbərin (ə) rəvayətindən sonra söyləyir. Mənuçöhr kimi Musa peyğəmbərin də həyatı əfsanələrə qərq olub, lakin burada elm aləmində qəbul olunmuş bəzi fikirləri əsas tutub konkret tarix söyləmək mümkündür. Yəhudiliyin bir din kimi eramızdan əvvəl ikinci minillikdə formalaşması, konkret olaraq, Musa peyğəmbərin Misir fironu II Ramsesin dövründə yaşaması Azərbaycan tarixi ilə bağlı bu olayların tarixini eramızdan əvvəl XIV-XIII əsrlərin qovşağına aid etməyə əsas verir. Təlmudun ən qədim hissələrini əhatə edən Aqadada hz.Musanın dövründə Ərəbistanda müdrik bir hökmdar yaşamasından bəhs edilir. Çox güman ki, o haqqında söhbət açdığımız ər-Raişdir.

Yuxarıdakı parçada yer almış şeirin sonrakı beytlərində ər-Raiş tərəfindən Yəcuc-Məcuc tayfalarının qarşısının alınması üçün sədd çəkildiyi bildirilir. Qurani-Kərimdə bu səddin Yəcuc-Məcuc tayfalarının qarşısını almaq üçün Zul-Qarneyn (qoşabuynuzlu) tərəfindən salındığı bildirilir. Zul-Qarneynin kimliyi isə həmişə müfəssirlər arasında mübahisələr doğurmuş, farslar onun İran hökmdarı Kir olduğunu bildirmiş, rəy çoxluğu isə Quranda anılan Zul-Qarneynin Makedoniyalı İskəndər olduğunu iddia etmişdir. Lakin elm aləmində Zul-Qarneynin qədim Yəmən padşahı olduğunu bildirənlər də var. Hər bir halda İmruul-Qeysin Yəcuc-Məcuc səddini ər-Raişin adı ilə əlaqələndirməsi diqqətçəkən məqamdır, çünki bu səddin məhz Qafqazda inşa olunması ilə bağlı da fikirlər var.

Bütün bu məlumatların bizim üçün ən əhəmiyyətli tərəfi türklərin Azərbaycanda məskun olmasının bəşər tarixinin ən qədim dövrlərinə aid edilməsidir. Bu dövr o qədər qədimdir ki, əsatir tarixə, əfsanə həqiqətə qarışıb. Lakin bir çox tarix kitablarında təkrarlanan əsas fikir budur ki, bizim eradan çox-çox əvvəllər qədim Yəməndə qüdrətli hökmdarlar olmuş, onlar şimal ölkələrinə hərbi yürüşlər etmiş, məhz Azərbaycan ərazisində türklərlə rastlaşmışlar. Bu hökmdarlardan biri İmruul-Qeysin öz şeirində xatırladığı ər-Raiş, digəri isə ər-Raişin nəslindən olan, eramızdan əvvəl VII əsrdə Azərbaycana gəlib burada türklərlə rastlaşan və ərəb tarixində Kəbəyə ilk örtük salmış şəxs kimi tanınan Tuban Əsad ər-Raiddir.

Ərəb tarixçiləri göstərir ki, İranda Kəyanilər dövlətinin banisi Viştapsın hakimiyyəti dövründə (e.ə. Vİİ əsr) Yəməndə Əbu Kərb Tuban Əsad hökmdar idi. Ona ər-Raid deyirdilər. O, ulu babası ər-Raişin yolu ilə şimala yürüş edir, Tayy dağını keçib Ənbar adlı yerə gəlir, yolboyu bir çox ərəb qəbilələri də ona qoşulur. Sonra Hirəyə, oradan Ənbara üz tutur, daha sonra ər-Raid Azərbaycana çatır. Burada türklərlə rastlaşır. Onlarla döyüşür, türkləri məğlub edib övladlarını əsir götürür. (Təbəri, I, s. 566-567; İbn əl-Əsir, əl-Kamil, I, s. 277).

Beləliklə, elmdə hər zaman böyük nüfuz sahibləri sayılan Təbəri, İbn əl-Əsir kimi tarixçilərin əsərlərindən Azərbaycanın aborigen xalqının məhz türklər olması aydınlaşır. Maraqlı bir məqam kimi İslamdan öncə məhz Yəməndə zərdüştlik ideyalarının, odla bağlı ayin və etiqadlarin güclü olmasını da qeyd etmək istərdik. Təəssüf ki, ərəblərin İslamaqədərki tarixinə ərəblərin özləri tərəfindən etinasızlıq olduğundan, biz də öz məlumatlarımızı zənginləşdirə bilmirik. Bu tarixin bilicisi olan orta əsr ərəb tarixçisi Hişam ibn Məhəmməd əl-Kəlbinin əsərlərinin böyük qismi itib-batmışdır. Lakin böyük filosof əl-Farabinin bu hadisələrlə bağlı bir əsər yazmış olduğu bizə məlumdur. Bu əsəri, eləcə də qədim Yəmən tarixi ilə ilişgili digər əsərləri tapmaqla bağlı axtarışları davam etdirmək niyyətindəyik

Aida QASIMOVA

Bakı Dövlət Universitetinin

Ərəb Filologiyası kafedrasının professoru

525-ci qəzet.- 2009.- 25 iyun.- S.7.