Məleykə Abbaszadə: "İmtahanqabağı çox ciddi hazırlıq işləri görürük"

"İMTAHANLARIN KEÇİRİLMƏSİNİ PLANLAŞDIRANDA İŞLƏRİ ELƏ QURMAĞA ÇALIŞIRIQ Kİ, DÖVLƏTİN ARTIQ XƏRCİ ÇIXMASIN"

Azərbaycanda biliyin qiymətləndirilməsi mexanizminin, qəbul imtahanları sisteminin və onun ayrı-ayrı komponentlərin məzmunu barədə Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasının sədri Məleykə xanım Abbaszadə ilə müsahibələr sislsiləsindən UNESCO və Dünya Bankının ekspertləri tərəfindən çoxillik təcrübə və elmi təhlillər əsasında müəyyənləşdirilmiş "Yaxşı imtahan sisteminin xarakteristikası"na aid növbəti bölməni təqdim edirik. "Əlverişlilik və iqtisadi cəhətdən sərfəlilik" adlanan bu bölmə üzrə qəbul olunmuş standartların təsviri bu cür ümumiləşdirilir: İmtahan keçirən orqan fiziki, maliyyə və insan resurslarından mümkün qədər yaxşı istifadə etməklə tələb olunan xidmətləri təqdim etməlidir. Ümumxalq imtahanları razılaşdırılmış qrafiklər əsasında keçirilməli və xüsusilə də nəticələr vaxtında elan edilməlidir. Bu zaman nəzərə alınan göstəricilər bunlardır: İmtahanların keçirilməsi üçün ödəniş valideynlər və tələbələr üçün ağır yükə çevrilmir; İmtahan orqanı hesabatlar proseduru vasitəsilə imtahanın iqtisadi cəhətdən sərfəli olduğunu nümayiş etdirə bilər. O, imtahan xərclərini, o cümlədən, ştatdakı işçilərin saxlanması, sual kitabçalarının hazırlanması, çapı, çatdırılması, nəzarətin həyata keçirilməsi, səhvlərin islahı, tədqiqat, nəşrlər ilə əlaqədar xərcləri və digər orqanlar tərəfindən çəkilən xərcləri açıqlaya bilər; İmtahan keçirən orqan kadrlarla səmərəli şəkildə komplektləşdirilib; İmtahan sənədləri təhlükəsizliyə xələl yetirilmədən iqtisadi cəhətdən ən sərfəli şəkildə çap edilir; İmtahanqabağı işlər vaxtlı-vaxtında yerinə yetirilir; Nəticələr vaxtında və qərar çıxarmağa (məsələn, təhsilin növbəti daha yüksək pilləsinə seçim) imkan verən müvafiq formada çatdırılır; İmtahanın nəticələri ilə bağlı məlumat məktəblərə vaxtında verilir ki, təlimin səviyyəsinə təsir etmək mümkün olsun.

- Məleykə xanım, beynəlxalq tələblərə əsasən imtahanların keçirilməsi üçün ödəniş valideynlər və tələbələr üçün ağır yükə çevrilməməlidir. Azərbaycanda bu sahədə durum həmin tələblərə nə dərəcədə cavab verir?

- Məlumdur ki, Azərbaycanda keçirilən qəbul imtahanlarında iştirak etmək istəyən abituriyentlər internetlə ərizə doldurmaq üçün qiyməti iki manat olan "ödəmə kartı" alırlar. Bundan savayı, qəbul imtahanları ilə əlaqədar nə valideynlər, nə də abituriyentlər heç bir məbləğ ödəmirlər. Bizdə qəbul imtahanlarında iştirak etmək üçün ödənilən bu kiçik məbləği MDB ölkələri ilə müqayisə etmək istərdim. Həmin ölkələrdə abituriyentlər imtahanda bir fənn üzrə iştirak etmək üçün təxminən 20-30 dollar məbləğində pul ödəyirlər. Türkiyədə isə qəbul imtahanlarında iştirak etmək üçün abituriyentin 50 dollar ödəməsi vacibdir. Qərb ölkələrində isə bu ödənişlər daha çoxdur. Azərbaycanda isə, qeyd etdiyim kimi, abituriyentlərin yalnız 2 manat ödəməsi fikrimcə, bu elə də böyük bir məbləğ deyil. 9 illik təhsil bazasından orta ixtisas təhsili məktəblərinə sənəd verən abturiyentlər isə ümumiyyətlə ödəmə kartı almırlar və sənəd qəbulu zamanı heç bir ödəniş etmirlər. Təəssüflər olsun ki, bəzi abituriyentlər imtahanda iştirak etmək üçün ödənilən məbləğin azlığından istifadə edib hazırlıqlı olmadıqları halda, sadəcə, maraq üçün gəlib imtahanlarda iştirak edirlər.

- İmtahan keçirən orqan hesabatlar proseduru vasitəsilə imtahanın iqtisadi cəhətdən sərfəli olduğunu nümayiş etdirə bilər. O, imtahan xərclərini, o cümlədən, ştatdakı işçilərin saxlanması, sual kitabçalarının hazırlanması, çapı, çatdırılması, nəzarətin həyata keçirilməsi, səhvlərin islahı, tədqiqat, nəşrlər ilə əlaqədar xərclər və digər orqanlar tərəfindən çəkilən xərcləri açıqlaya bilər. Siz bu xərcləri açıqlayırsınızmı?

- Biz həmişə ştatdakı işçilərin saxlanması, sual kitabçalarının hazırlanması, çapı, imtahan günü binalara çatdırılması, tədqiqat işlərinin aparılması, müxtəlif nəşrlərin hazırlanması ilə əlaqədar çəkilən xərcləri ictimaiyyətə açıqlayırıq. Təhsil sahəsində müvafiq icra hakimiyyəti orqanı kimi bizim 2 növ büdcəmiz var. Birincisi, idarənin saxlanması, ikinci isə konkret olaraq qəbul imtahanlarının keçirilməsi üçün. Bundan başqa, müəyyən imtahanlar var ki, bu imtahanlar dövlət hesabına aparılır və bu işi həyata keçirmək bizim vəzifə borcumuzdur. İmtahanların keçirilməsini planlaşdıranda çalışırıq, iqtisadi məsələləri də nəzərə alaq və işləri elə quraq ki, buna dövlətin artıq xərci çıxmasın. Qeyd edim ki, son illər keçirdiyimiz imtahanların sayı artıb, buna baxmayaraq, idarənin saxlanması üçün ayrılan vəsait bu işləri görməyə imkan verir. Bizim işimizdə müəyyən xüsusiyyətlər mövcuddur. Məsələn, bizdə aprel ayından başlayaraq sentyabr ayına kimi bütün işçilər şənbə və bazar günləri də çalışır. Hər bazar günləri bizdə imtahan olduğu üçün bir gün öncədən hazırlıq prosedurları həyata keçirilir. Əmək məcəlləsində şənbə və bazar günləri dövlət qulluqçuları üçün istirahət günləri kimi göstərilib. Ancaq TQDK-nın bütün əməkdaşları 6 ay ərzində bugünlərdə də çalışır. Bir neçə il öncə bu cəhətdən işlər daha çətin olurdu. Çünki TQDK-da uzun illər digər nazirliklərlə müqayisədə ştat cədvəli üzrə olduqca az, cəmi 40 nəfər işçi çalışırdı. Biz ştatda olan bu 40 nəfər işçi ilə ildə təxminən 200 min adamı test imtahanlarından keçirmişik və həmin 40 nəfər üzərinə düşən bu çətin vəzifənin öhdəsindən məharətlə gəlirdi. Ümumiyyətlə, bizim işimiz adi dövlət qulluğunda olan adamların işindən fərqlənir. Çünki biz qapalı iş rejimində də çalışırıq, lazım olduğu təqdirdə bir sıra əməkdaşlarımız gecəni də qalıb işləyirlər. Sual kitabçalarının hazırlanması ilə əlaqədar bildirim ki, imtahanlarda istifadə olunan sual kitabçaları qapalı şəraitdə hazırlanır. Gürcüstanda sual kitabçalarını imtahan keçirən orqanın özü deyil, sifarişlə Böyük Britaniyada çap etdirirlər və buna külli miqdarda vəsait xərclənir. Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyası yeni yaranarkən test kitabçalarını çap etmək imkanı, şəraiti olmadığından 1992-ci ildən 1996-cı ilə qədər onlar "Azərbaycan" dövlət nəşriyyatında çap olunurdu. Həmin gün nəşriyyatda gündəlik dərc olunan qəzetlər bu səbəbdən nəşr edilmirdi. Bu da dövlət bücdəsinə xeyli maddi zərər vururdu. 1996-cı ildən - TQDK-ya ayrı bina verildikdən sonra biz burada qapalı nəşriyyat yaratdıq və kitabçaları özümüz çap etməyə başladıq. Bu da əlavə xərclərə qənaət etməyə imkan verdi. TQDK ödənişli sınaq imtahanlarından və "Abituriyent" jurnalının, müxtəlif tədris vəsaitlərinin satışından əlavə vəsaitlər əldə edir. "Abituriyent" jurnalının nəşrinə yalnız ilk nömrəsinə 1994-cü ildə dövlət tərəfindən vəsait ayrılıb. Ancaq tədricən jurnal özünü təsdiq edib, ictimaiyyət tərəfindən rəğbət qazanaraq özü-özünü maliyyələşdirməyə başlayıb. Bizim jurnalın çapına bu gün dövlət büdcəsindən bir qəpik belə vəsait ayrılmır. Jurnal özü-özünü saxlayır. Biz bir nömrənin gəliri ilə digər nömrəni nəşr edirik. Düzdür, ilk illərdə bizə çox çətin idi. Amma indi nəşrlər artıb, "Abituriyent" jurnalını ictimaiyyət tanıyır, gəlirləri var. Biz bu gəlirlərdən istifadə edib işçilərə, ekspertlərə qonorar, mükafatlar veririk. "Abituriyent" jurnalı müəyyən dərəcədə TQDK-nın maddi texniki bazasını da möhkəmləndirir. Bununla yanaşı, jurnal dövlətə kifayət qədər gəlir vergisi də ödəyir. TQDK-nın büdcədən kənar vəsaitinin toplanmasına şərait yaradan mənbələrdən biri də sınaq imtahanlarıdır. Sınaq imtahanlarını biz artıq uzun illərdir ki, keçiririk. Sınaq imtahanlarında iştirak etmək sərbəstdir, könüllüdür. Bu imtahanlarda iştirak etmək üün üçün elə bir yüksək məbləğ ödənilmir - cəmi 3 manat. Biz bu imtahanları təkcə Bakıda deyil, regionlarda da keçiririk. Bu il TQDK-nın təşkil etdiyi sınaq imtahanlarında 185 min abituriyent iştirak edib. İldən-ilə də bu imtahanlarda iştirak edənlərin sayı artır. Bu imtahanlardan əldə olunan gəlir büdcədən kənar vəsaitin toplanmasına, formalaşmasına imkan yaradır, TQDK-nın maddi-texniki bazasını möhkəmləndirir. Tədqiqatlar və digər orqanlar tərəfindən çəkilən xərclərə gəlincə, bizimlə çalışan bütün təşkişatlarla biz öncə müqavilələr bağlayırıq. Görülən işin müqabilində biz onlara vəsait ödəyirik. Tutalım, imtahanları keçirmək üçün Bakıdan Naxçıvana gedən heyəti xüsusi reyslə yola salırıq. İlk illərdə bu, dövlət orqanları tərəfindən pulsuz təmin olunurdu. Ancaq 1994-cü ildən etibarən müqavilə bağlımışıq və dövlət tərəfindən bizə ayrılan vəsait hesabına imtahan heyətinin Naxçıvana xüsusi reyslə getməsi təmin olunur. Qeyd etdiyim kimi, artıq TQDK-nın regional bölmələri də fəaliyyət göstərir. Bu bölmələr işini tam şəkildə qurduqdan sonra bizim işimiz daha yaxşı olacaq. Mən buna əminəm. Həllini gözləyən bir məsələ qalıb ki, bu da xüsusi imtahan mərkəzlərinin inşası məsələsidir. Bilirsiniz ki, biz qəbul imtahanlarını ali və orta məktəblərin binalarında keçiririk. Sözügedən binalarda dərslər aparıldığı üçün biz imtahanları yalnız bazar günləri keçirməyə məcburuq. Biz xüsusi imtahan mərkəzlərinin inşası ilə əlaqədar təkliflə hökumətə müraciət etmişik. Belə imtahan mərkəzləri Bakıda, Gəncədə, Naxçıvanda və ayrı-ayrı regionlarda olsa, onda artıq imtahanları təkcə bazar günləri yox, başqa günlərdə də keçirmək olar.

- "Yaxşı imtahan sistemi"ndə imtahan orqanı kadrlarla səmərəli şəkildə komplektləşdirilməlidir. TQDK bu tələbə nə dərəcədə cavab verir?

- Son illərdə hökumət tərəfindən ayrılan ştat cədvəli əsasında işçilərimizin sayı bir qədər artsa da, kollektivimiz yenə də kiçikdir. Bizimlə müqavilə əsasında müxtəlif ekspertlər, mütəxəssislər çalışır. İl ərzində fənlər üzrə keçirilən elmi-metodiki seminarlara ekspertləri dəvət edirik. İmtahan nəzarətçiləri, imtahan rəhbərləri ilə onların imtahanda iştirak etmələri üçün bir günlük, bir həftəlik müqavilələr bağlayırıq. Bizim qeyd olunan heyət üzrə kifayət qədər zəngin bazamız var. Bu bazada Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının işçiləri, orta və ali məktəb müəllimləri də var. Bizimlə müqavilə əsasında işləyən ekspertlərin sayı 3 mindən, imtahan rəhbəri, nəzarətçi kimi çalışan heyətin sayı isə 5 mindən çoxdur. Kadrların komplektləşdirilməsi məsələsinə gəlincə, Mərkəzi Aparat, demək olar ki, komplektləşdirilib. Amma regional bölmələr üçün bizə ştat cədvəli bu ilin aprelində verildiyi üçün onlar tam komplektləşdirilməyib. Yalnız TQDK-nın Naxçıvandakı regional bölməsini istisna etmək olar. Ancaq digər bölmələrdə vakant yerlər var. Mən fürsətdən istifadə edib gələcək fəaliyyətlərini biliyin qiymətləndirilməsi işinə həsr etmək istəyən gənclərə müraciət edirəm. Əgər onlar bizimlə çalışmaq istəyirlərsə, növbəti dövlət qulluğuna işə qəbul imtahanlarında iştirak edə bilərlər. Dövlət qulluğu ilə bağlı növbəti müsabiqənin payızda keçirilməsi nəzərdə tutulub. Bundan başqa, hər dəfə yeni layihələr həyata keçirəndə bizə yeni mütəxəssislər lazım olur. Kompyuter üzrə yaxşı proqramçı, proqram təminatının təhlükəsizliyi işi ilə məşğul olan mütəxəssislərə bizdə həmişə ehtiyac var. İşin həcmi çox olduğundan biz çalışırıq bu sahəyə daha çox mütəxəssis cəlb edək.

- İmtahan sənədləri təhlükəsizliyə xələl yetirilmədən iqtisadi cəhətdən ən sərfəli şəkildə çap edilir?

- Komissiyada qapalı nəşriyyat var. Mən müsahibənin əvvəlində də qeyd etmişdim ki, burada bütün işlər qapalı zallarda videoprotokol əsasında aparılır. Biz əvvəlcədən işçilərə məlumat veririk ki, iş zamanı onların işi daim videolentə yazılır. İşçilər bunu bilirlər və mövcud iş şəraitindən də razıdırlar.

- İmtahanqabağı işlərin vaxtlı-vaxtında yerinə yetirilməsi ilə bağlı nə deyə bilərsiniz?

- Biz imtahanqabağı çox ciddi hazırlıq işləri görürük. İmtahandan hələ 2-3 ay əvvəl vaxt üzrə müxtəlif texnoloji cədvəllər tərtib olunur. Onu da qeyd edim ki, qəbul imtahanlarına hazırlıq xeyli əvvəldən başlanılır. Məsələn, bir ilin imtahanları başa çatan kimi növbəti ilin imtahanlarına hazırlığa start verilir. İmtahan üçün lazım olan materialların alınması, yeni texnologiyaya görə avadanlıqların dəyişdirilməsi, təmiri, yeni və köhnə layihələr üçün işin təhlili, prosesə yeni mütəxəssislərin cəlb edilməsi, onların treninqlərdən keçirilməsi və sair. Yeri gəlmişkən deyim ki, TQDK-nın regionlarda yaradılan şöbələrinə işə qəbul olunan insanlar hələ ki bizdə təcrübə keçirlər. Onlar Gəncə, Lənkəran, Quba və Şəkidəki regional şöbələrə qəbul olunublar. Ancaq praktiki cəhətdən işlə yaxından tanış olmaq üçün onlar bir müddət bizdə müxtəlif şöbələrdə təcrübə keçəcəklər. Nəzərdə tutulub ki, gələcəkdə regional şöbələrə qəbul olunan bütün işçilər öncə bir müddət TQDK-da təcrübə keçsinlər. Burada onlar üçün yeni texnologiyalarla bağlı treninqlər, kurslar təşkil olunacaq.

- Nəticələr vaxtlı-vaxtında və qərar çıxarmağa, məsələn, təhsilin növbəti daha yüksək pilləsinə seçim aparılmasına imkan verən müddətdə çatdırılırmı?

- Biz imtahan günlərini imtahana təxminən bir ay qalmış elan edirik ki, hər kəs buna uyğun öz cədvəlini tərtib etsin. Əvvəllər bizdə sənəd qəbulu prosesi internetlə yox, yazılı formada aparılanda kağız ərizələr bizə daxil olandan və tam oxunandan sonra biz bilirdik ki, birinci qrupa neçə nəfər sənəd verib. Artıq sənəd qəbulu prosesi internet vasitəsilə aparıldığı üçün biz mütəmadi olaraq bu statistikanı görür və öz işimizi buna uyğun qura bilirik. Əvvəllər imtahanlara bir-iki həftə qalmış biz onların keçiriləcəyi tarixi elan edirdik. İndi isə iki-üç ay əvvəldən imtahan günlərini elan edə bilirik. İmtahan nəticələri barədə də ictimaiyyətə daha tez, operativ məlumat veririk. Sentyabrın 15-də təhsil ilinə start verilir. Bilirsiniz ki, bizdə bütün imtahanların tam nəticələri avqustun 10-dan gec olmayaraq elan edilir. Vaxtımızın əsas hissəsi əsasən nəticələrin emalına deyil, ərizələrin internet vasitəsilə bizə daxil olmasına sərf olunur. Çünki sənəd qəbulu, ixtisas seçimi üçün qoyulan müddət başa çatandan sonra bizə müxtəlif məsələlərlə bağlı müraciət edənlər olur. Təəssüf ki, bu, hər il təkrarlanır. Bütün bunlar bəzi insanların vaxt baxımından nizam-intizam qaydalarına qeyri-ciddi yanaşmasından irəli gəlir. Elə bir müddət əvvəl ali məktəblərin magistratura pilləsinə keçirilən imtahanın birinci mərhələsindən uğur qazanan bakalavrlara bildirmişdik ki, iyunun 8-dən 13-dək - beş gün ərzində onlar öz proqramlarını müəyyənləşdirib ixtisaslarını seçsinlər ki, onlar üçün ikinci mərhələdə proqrama uyğun kitabçalar çap olunsun. 246 nəfər bu prosesi təyin olunmuş vaxtda etməmişdi. Elektron ixtisas seçimi ayın 13-də gecə saat 12-də başa çatdı və biz internetdən o məlumatları götürüb iki gün ərzində işləyib imtahana hazırladıq. Ayın 16-sında TQDK-nın qarşısına təxminən 50 nəfər bakalavr gəldi ki, biz ərizəmizi təsdiq etməmişik. İki-üç gün bu proses davam etdi. Mən müvafiq orqanlarla danışdım və ayın 19-u xüsusi razılıqla kompyuter bazasını açıb bir günlük onlara öz ərizələrinin təsdiqi üçün icazə verməyə məcbur olduq. Nəticədə cəmi 140 nəfər bakalavr öz ərizəsini təsdiq etdi. Bir nəfər isə ərizəsini təsdiq etsə də, imtahana gəlmədi. Nizam-intizam qaydalarına riayət olunması məsələsi yalnız imtahan iştirakçılarından asılıdır. Onlar öz işlərinə məsuliyyətlə yanaşmalıdırlar ki, sonradan hər hansı bir problemlə üzləşməsinlər. İmtahan bazasının hansısa məsuliyyətsiz abituriyent və ya bakalavr tərəfindən açılması öz işinə məsuliyyətlə yanaşan insanların imtahan nəticəsinə mənfi təsir göstərə bilər. Çünki texniki səhvin belə daxilolmalarda başvermə faizi yüksək olur. Hər bir imtahandan əvvəl proqram vasitəsilə fayllar hazırlanır. İmtahana bir gün qalmış isə onların çapına başlanılır. Beş nəfərin gecikməsi işinə məsuliyyətsiz yanaşması ucbatından tam hazır olan faylda dəyişikliklər etmək lazım olur. Bu da texniki səhvin baş vermə ehtimalını artırır. Sənəd qəbulu prosesini biz lap bir il ərzində də keçirsək, yenə də gecikənlər olacaq. Çünki insanların müəyyən hissəsi işinə qeyri-ciddi, məsuliyyətsiz yanaşır.

- İmtahanın nəticələri ilə bağlı məlumatlar ali məktəblərə vaxtında verilməlidir ki, təlimin səviyyəsinə təsir etmək mümkün olsun. Bu haqda nə deyərdiniz?

- Bilirsiniz ki, imtahan nəticələri elan olunandan sonra biz ali məktəblərə qeydiyyat vərəqələri göndəririk. Qeydiyyat vərəqələri əmr sayılmır. Ancaq buna baxmayaraq, ali məktəbə daxil olan hər bir bakalavr bilməlidir ki, onun universitetdə təhsil alması məsələsi qeydiyyatdan keçməkdən asılıdır. Qeydiyyat vərəqələrinə əsasən hər bir abituriyent daxil olduğu ali məktəbə öz attestatını və digər müvafiq sənədlərini təqdim etməlidir. Həmin sənədlər təqdim ediləndən sonra abituriyent qeydiyyat vərəqəsində imzasını atmalıdır. Ali məktəblər də həmin qeydiyyat vərəqələrini yenidən bizə göndərirlər. Qeydiyyat vərəqəsində imzası olmayan abituriyentin əmri həmin ali təhsil müəssisəsinə göndərilmir. Proses yekunlaşandan sonra bəziləri şikayətlənirlər ki, müəyyən səbəblərdən qeydiyyat vərəqəsini doldurmayıblar. Əmrlər gedəndən sonra bizim, ümumiyyətlə, əmr göndərməyə ixtiyarımız yoxdu. Buna görə də texnologiyaya uyğun qoyulan vaxt məhdudiyyəti çərçivəsində hər kəs bu prosedurlara riayət etməlidir. Bu texnoloji tələblər neçə qrup tələb kontingentinin universitetə daxil olduğunu bilmək üçün də vacibdir. Bunun əsasında ali məktəblər dərs bölgüsü, tələbə qrupları formalaşdırırlar. Biz bu prosedurlara tam şəkildə riayət edirik. Məsələn, apelyasiya ilə bağlı biz əvvəlcədən bu prosesin nə vaxtadək davam edəcəyi haqqında məlumat veririk. Apelyasiya günləri təyin olunan andan biz ekspertləri dəvət edirik, bütün lazım olan protokollar hazırlanır. Apelyasiya prosesi başa çatandan sonra bizə yenidən müraciətlər olunur. İnsanlar bilməlidirlər ki, proses yekunlaşdıqdan sonra hər hansı bir şikayət ərizəsinə baxılması qeyri-mümkündür.

Sevinc QARAYEVA

525-ci qəzet.- 2009.- 25 iyun.- S.7.