Ədəbiyyat tarixinin köhnə
probleminə yeni baxış
Məlum olduğu
kimi, Azərbaycan ədəbiyyatı qədim
və zəngin bir ənənəyə malikdir. Əlbəttə, söz sənəti
nə qədər əski yaranış tarixinə, daha çox bədii məhsullara, şaxəli
istiqamətlərə malik
olursa, sözün yaxşı mənasında
onun problemləri, tədqiqat üçün
material verən xassələri
də çox olur. Xoşbəxtlikdən bizim söz
sənətimiz də
belə bir məziyyətə malikdir.
Bu deyilənlərdən əlavə
bizim ədəbiyyatımızı
başqa bir diqqətəlayiq cəhət
də fərqləndirir:
çoxdillilik.
Məlum həqiqətdir
ki, tarixi ədəbi-mədəni mühit,
ictimai-siyasi şəraitlə
bağlı bizim söz sənətimiz müxtəlif dillərdə
meydana gəlib. Məsələn,
ərəb, fars
və ana dilində. Həm də ana dilində yaranan ədəbiyyatımızın tarixi zamanca öz zühurunu daha gec tapıb.
Həmin
tarix XIII-XIV əsrlərə
aiddir. XIII yüzillik ana dilli ədəbiyyatımızın
ilk bədii məhsullarının
ortalığa çıxdığı
ilk əsr kimi götürülür.
Əlbəttə, ana dilli söz sənətinin təşəkkülü, həmin
təşəkkülü şərtləndirən və
mümkün edən amillər, bu yönümdə ənənədən
bəhrələnmə və
onun miqyası, ictimai-siyasi tarix və ana dilli
bədii fikir və digər problemlər ədəbiyyatşünaslığımızın
öyrənməli olduğu
vacib məsələlərdəndir.
Həqiqət naminə
etiraf etməliyik ki, bizim klassik
ədəbiyyatımızın, o cümlədən ana dilli ədəbiyyatımızın
öyrənilməsi sahəsində
xeyli iş görülüb. F.Köçərlidən başlayaraq ədəbiyyat
tarixçiliyimizin 100 illik
tarixi ərzində görülən işlərin,
aparılan tədqiqatların
dəyəri ölçüyəgəlməzdir.
Lakin çox təəssüf
ki, indiyə qədər anadilli Azərbaycan ədəbiyyatının
təşəkkülü geniş və hərtərəfli mənada,
yuxarıda göstərdiyimiz
səbəblər çərçivəsində
araşdırma predmetinə
çevrilməyib. Yəni necə
oldu ki, bizim ana dilli
ədəbiyyatımız məhz
XIII əsrdə təşəkkül
tapdı? Bu təşəkkülü şərtləndirən
və mümkün edən səbəblər,
onu qidalandıran amillər hansılardır?
Milli dildə ərsəyə gələn bədii düşüncə məhsulları
ədəbi ənənədən
nəyi əxz etdi? Dini-mənəvi faktorların bu
yönümdəki rolu
və təsiri nədən ibarətdir?
Aparılan araşdırmalarda
XIII əsr milli dildə yaranan bədii ədəbiyyatın
birbaşa zühuru əsri kimi göstərilir və sonra konkret ədəbi
şəxsiyyətlərin həyat və yaradıcılığının, bədii materialın öyrənilməsinə keçilir. Nəticədə ana dilli ədəbiyyatın
yaranışının səbəbləri
və yuxarıda nəzərə çatdırdığımız
məsələləri aydın
olmur. Halbuki problemin bu şəkildə qoyulub araşdırılmasına çox
ciddi ehtiyac var idi. Bu istiqamətdə ədəbiyyatşünaslığımızda,
həqiqətən, bir
boşluq mövcud idi. Həmin boşluğu doldurmaq
mənasında filologiya
elmləri namizədi,
dosent Yaqub Babayevin 2008-ci ildə çap olunan "Ana dili Azərbaycan ədəbiyyatının təşəkkülü
və epik şeirin inkişafı
(XIII-XIV əsrlər)" (Bakı, ADPU, 2008) adlı monoqrafiyası xüsusi dəyər və çəkiyə malikdir.
Gərgin zəhmətin,
uzun müddətli axtarışların bəhrəsi
olan monoqrafiya iki fəsildən ibarətdir. I fəsil bütövlükdə
ana dilli Azərbaycan ədəbiyyatının
təşəkkül probleminə
həsr edilib. Müəllif milli dildə
yaranan ədəbiyyatın
təşəkkülünə geniş müstəvidə
baxır. Hər şeydən
əvvəl, bu təşəkkülun XIII əsrdə
baş verməsinə,
haqlı olaraq, şübhə ilə yanaşır. Məntiqi nəzəri
mülahizələr əsasında
sübut etməyə
çalışır ki,
əslində "təşəkkül"
daha əvvələ
aid olmalıdır. Ancaq təəssüf
ki, əvvəlki dövrün ana dilli bədii nemətləri gəlib bizə çatmadığından
biz həmin "təşəkkül"ün
tarixini XIII əsrdən
götürməyə məcburuq.
Azərbaycan ərazisinin
qədim türk yurdu olduğunu tarixi mənbələrə
istinadən şərh
edən tədqiqatçı
qeyd edir ki, qədim mədəniyyəti, yazısı,
məktəbi, maarif sistemi, bədii yaradıcılıq qüdrəti
olan bir xalq ola
bilməzdi ki, XIII əsrə qədər ana dilində əsər yazmasın. Alim istər bu paraqrafda,
istərsə də monoqrafiya boyunca öz fikirlərini həmişə konkret faktlar və mənbələr əsasında
əsaslandırmağa çalışır.
Elə buna görə də onun qənaətləri
sübutlu və inandırıcı görünür.
Y.Babayev ana dilli Azərbaycan
ədəbiyyatının qida
mənbələrinin şərhinə
də geniş yer verir. Bu mənbələr içərisində XIII əsrə
qədərki ümumtürk
ədəbiyyatına və
onun ənənəvi
istiqamətlərinə nəzər
salınması, onun Azərbaycan ədəbiyyatı
ilə əlaqələndirilməsi
maraqlı və məzmunlu təsir bağışlayır. Müəllif haqlı olaraq vurğulayır ki, Azərbaycan xalqı ümumtürk birliyinin bir toplumu olduğu
kimi onun ədəbiyyatı da ümumtürk ədəbiyyatının
bir qoludur.
Monoqrafiyada islam dininin anadilli Azərbaycan ədəbiyyatının təşəkkül
və inkişafında
oynadığı rola
da xüsusi diqqət yetirilir. Tədqiqatçı doğru
olaraq qeyd edir ki, monoteist
inanca əsaslanan islam dini
türklərin tək
tanrıçılıq etiqadına
uyğun gəlirdi. Elə buna görə də türklər bu dini çox
tez qəbul etdilər və mənimsədilər. Eyni
zamanda islam
özünün pak əxlaqı, görüşləri,
nəcib ideyaları, mütərəqqi modeli, ilahi təlqinləri ilə bədii ədəbiyyata, o cümlədən
milli dillərdə yaranan ədəbi məhsullara da qida verdi. Quranın,
islam müqəddəslərinin
rəngarəng təlqin
və təbliğat hədəflərini, rəvayətlərini,
sünnə və hədislərini ana dilində bədii sözün obyektinə çevirmək zərurəti
yarandı.
I fəsildə kifayət qədər uğurlu fikirlər söyləyib münasib elmi nəticələrə gələn
alim II fəsildə də eyni nailiyyəti
əldə edir. Bu fəsil XIII-XIV əsrlərdə
ana dilli epik poeziyanın inkişafına həsr olunub. Müəllifin
tədqiqatçı səriştəsi
burada da özünü aydın şəkildə hiss etdirir.
O, təşəkkül və
ilkin inkişaf mərhələsində meydana
gələn anadilli epik nümunələrə
məhdud və birtərəfli yanaşmır.
Onları müxtəlif rakurslardan
şərh etməyi bacarır. Bu cür əsərlərin
milli dildə qələmə alınmasının
səbəblərini aydınlaşdırmaqla
yanaşı onların
qida mənbələrini,
mövzu və ideyalarını, obrazlar aləmini, janr, vəzn, süjet və kompozisiya xüsusiyyətlərini, dil
və üslubi məziyyətlərini də
elmi analizin hədəfinə çevirir.
II fəsildə XIII-XIV yüzilliklərdə
milli dildə hasilə gələn epik əsərlər mövzu və ideya istiqamətinə görə qruplaşdırılır
və yarımfəsillər
üzrə təhlil edilir. Belə bir bölgü
tamamilə məqbul görünür.
"Dastani-Əhməd Hərami"
və "Qisseyi-Yusif"
(Qul Əli) poemaları ilə yanaşı son illərdə
üzə çıxarılmış
"Mehri və Vəfa" (İsa) poemasının XIII əsr
abidəsi kimi dəyərləndirilməsi də
ağlabatan görünür. Tədqiqatçı tatar alimlərinin tatar ədəbiyyatı nümunəsi hesab etdikləri "Qisseyi-Yusif"
poemasını Azərbaycan
abidəsi kimi dəyərləndirərkən də məntiqli və inandırıcı
hərəkət edir,
elmi dəlillərə
söykənir.
Dosent Y.Babayevin
haqqında qısaca bəhs etdiyimiz monoqrafiyası ədəbiyyat
tariximiz üçün
qiymətli bir tədqiqat əsəri kimi qiymətləndirilə
bilər. Əminik ki,
müəllif gələcəkdə
də bu istiqamətdə araşdırmalarını
davam etdirəcək.
Bədirxan ƏHMƏDOV,
filologiya elmləri doktoru