Böyük ədibin böyük arzusu: bütöv və azad Azərbaycan məmləkəti

Millətə xidmət etməyi əsas vəzifə sayan Cəlil Məmmədquluzadənin yaradıcılığının ruhunu, demək olar ki, bütünlüklə Azərbaycan məmləkəti ideyası təşkil edir. Özünün "Üzr istəyirəm" felyetonunda böyük ədib "hər bir vətən övladının" borcunu "öz hökumətinin, məmləkətinin təmiri yolunda ona əl uzatmaqda" görürdü. Mirzə Cəlil üçün Azərbaycan məmləkəti dünyanın müqəddəs məkanıdır. Onun əsərlərində aydın görünən vətən yanğısı, millətin dərdlərinə dərman axtarışları sübut edir ki, böyük ədibin bu məmləkəti gözəl görməkdən daha ülvi arzusu olmayıb. İstər öz yaradıcılığının, istərsə də "Molla Nəsrəddin"in bütün mərhələlərində Cəlil Məmmədquluzadə xüsusilə millətin "milli özünüdərketmə prosesinin dərinləşməsinə səy göstərib". Bu proses isə Azərbaycan deyilən bir məmləkətin qorunmasına, bütövləşməsinə, təkmilləşməsinə xidmət etməlidir.

  Ümumiyyətlə, Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycanın mükəmməlliyi üçün dövlətçiliyin inkişafını ilkin şərtlərdən sayıb. "Dövlət olmazsa, məmləkət labüd olmayacaq" prinsipindən çıxış edən ədib qədim dövlətçilik ənənələrinin mütləq yenidən zühür edəcəyinə inanırdı.

   Bu yerdə Azərbaycan milli dövlətçilik ənənələrindən danışmaq və bu ənənələrin əsrlərlə formalaşdığına şübhə edənlərə cavab olaraq demək istərdik: Professor Nizami Cəfərov özünün "Azərbaycanşünaslığa giriş" əsərində göstərir ki, Azərbaycanda milli dövlətçilik təfəkkürünün müəyyənləşməsində I Şah İsmayılın yaratdığı Səfəvilər dövləti xüsusi mərhələ təşkil edir. Səfəvilərin araşdırıcısı tarixşünas O.Əfəndiyev göstərir ki, Azərbaycanda biri digərini əvəz edən Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Qızılbaş-Səfəvi dövlətlərini məhz azərbaycanlılar qurub yaratmışdılar, bu dövlətlər arasında bilavasitə tarixi varislik əlaqəsi mövcud idi.

   Nizami Cəfərovun fikrincə, Səfəvilərin İran dövləti deyil, məhz Azərbaycan dövləti olmasını sübut edən bir sıra dəlillər var ki, bunların içərisində dövlətin (xüsusilə onun banisi I Şah İsmayılın) dil, mədəniyyət siyasəti daha çox maraq doğurur. Belə ki, Qaraqoyunlular, Ağqoyunlular kimi Səfəvilərin sarayında, ordusunda geniş yayılmış ünsiyyət vasitəsi məhz Azərbaycan türkcəsi idi. Və türk-oğuz mədəniyyətindən Azərbaycan mədəniyyətinə keçid Səfəvilər dövründən başlanır - bu elə bir mürəkkəb etnokulturoloji prosesdir ki, qeyri-milli ictimai-siyasi, ideoloji şəraitdə gedə bilməzdi. Səfəvilər dövründə sarayda xalq ədəbiyyatının, incəsənətinin nümayəndələri xüsusi nüfuza malik idilər. Nəinki XVI əsrdə, hətta XVII, XVIII əsrlərdə belə Şah İsmayıl Xətai xalq sənətkarları - aşıqlar tərəfindən "mürşidi-kamil" sayılırdı.

   "Etiraf etmək lazımdır ki, Şah İsmayıl Xətainin övladları milli dövlət quruculuğu sahəsində qoyulmuş yolu, müəyyənləşdirilmiş ideologiyanı davam etdirə bilmədilər. XVI əsrin sonu XVII əsrin əvvəllərində isə I Şah Abbas Səfəvilər dövlətini, demək olar ki, farsların ixtiyarına verdi". Bu, milli dövlətçilik ənənələrinə, mənsub olduğu xalqa qarşı tarixi xəyanət idi. Və bundan sonra Azərbaycanın bir dövlət tərkibində olan Şimalı ilə Cənubunun yenidən ayrılması üçün şərait yarandı. I Şah Abbas Səfəvilərin mərkəzini İrana köçürməklə öz sarayını "narahat" regiondan - Azərbaycandan uzaqlaşdırır, lakin Vətəni yadların ayağına verdiyi barədə düşünmürdü.

   Milli düşüncənin çiçəkləndiyi XVII-XVIII əsrlərdə (Azərbaycan İntibahı dövründə!) Azərbaycanın ərazisi, daha doğrusu, azərbaycanlıların yaşadığı ərazi bir neçə dövlətin ixtiyarında idi ki, onların heç biri xalqın - Azərbaycan türklərinin milli ideyalarını ifadə etmirdi. Bu, Azərbaycan dövlətçiliyi tarixinin paradokslarından biri idi.

   Səfəvilərin süqutundan sonra Azərbaycanda (və həmhüdud regionlarda) bir müddət Nadir şah rəhbər oldu. Lakin tarix ona az-çox mükəmməl bir dövlət qurmaq səlahiyyəti verməmişdi. Heç bir ideoloji əsası olmayan, yalnız qılınc gücünə yaradılmış dövlətin uzun zaman yaşayacağını düşünmək siyasi sadəlövhlük idi. Nadir isə dövlət xadimindən, siyasətçidən çox, qorxmaz bir əsgər, dahi bir sərkərdə olmuşdu.

   Xanlıqlar dövrü Azərbaycanın milli dövlətçilik tarixində olduqca maraqlı hadisədir. Ölkənin bu cür kiçik "dövlət"lərə parçalanmasının əsası XVI əsrdən qoyulmuşdu. Yəni hələ Səfəvilər dövründən etibarən yerli hakimlərin geniş səlahiyyətləri, hətta özlərinə məxsus hərbi qüvvələri - qoşunları vardı. Bu, qədim türk dövlətçilik ənənəsindən gəlirdi. Və bu da bir paradoksdur ki, Azərbaycanda oturaq həyatın artıq möhkəmləndiyi dövrdə də köçəri türk imperiyalarının adəti qorunub saxlanmışdı. Biz xüsusilə ordunun birbaşa mərkəzi hakimiyyətə deyil, ayrı-ayrı hakimlərə tabe olması ənənəsini nəzərdə tuturuq ki, bu, yeni tarixi dövrdə Azərbaycan üçün artıq münasib deyildi. Ölkənin "narahat" geopolitik şəraiti bu cür "inzibati sərbəstlik"dən imtina olunmasını israrla tələb edirdi.

   Xanlıqlar dövründə Azərbaycanda milli dövlətçilik təfəkkürünün tamamilə süqut etdiyini söyləmək düzgün olmazdı. Heç olmasa ona görə ki, kifayət qədər güclü yerli idarə sistemi vardı və "dövlət"in - xanın iradəsi onun bütün təbəqələrinin həyatında özünü bu və ya digər dərəcədə hiss etdirirdi. Lakin mərkəzi hakimiyyətin olmaması istər-istəməz dərəbəylik əhval-ruhiyyəsi yaradır, ümummilli proseslərin lazımi miqyasda cərəyanına imkan vermirdi. Xanlıq üsul-idarəsi Azərbaycanı müxtəlif sosial-siyasi "mühit"lərə, mikroregionlara bölməklə, daxili ziddiyyətlər yaratmaqla əslində siyasi baxımdan sahibsiz bir regiona çevirdi. Və bu hadisə o zaman baş verdi ki, Şimaldan Rusiya, Cənubdan isə artıq farslaşmış İran dövləti öz hüdudlarını genişləndirməklə məşğul idilər. XIX əsrin əvvəllərindən etibarən Azərbaycan dövlətçiliyi ayrı-ayrı kiçik xanlıqların timsalında həmin dövlətlərin (Rusiyanın, İranın) işğalçılıq ehtiraslarına qarşı mübarizə aparmaqda idi. Bu amansız mübarizə milli dövlətçilik təfəkkürünün, demək olar ki, darmadağın edilməsi ilə nəticələndi.

   Tədqiqatçı Nizami Cəfərov öz fikirlərində belə bir nəticəyə gəlir ki, "XIX əsrin əvvəllərindən dünyanın siyasi-ideoloji münasibətlərinin tarixində olduqca qaynar bir dövr başlayır. Məhz bu dövrdə qabaqcıl Şərq mütəfəkkirləri milli birlik, ictimai ittifaq, müstəqil dövlətçilik idealları üzərində daha ardıcıl, daha intensiv düşünməyə ehtiyac duyurlar. Azərbaycanda bu cür mütəfəkkirlər kifayət qədər çox olmuşdur: A.Bakıxanov, M.F.Axundov, C.Əfqani".

   Tədqiqatçının göstərdiyi bu ziyalı sırası bir azdan Həsən bəy Zərdabi, Nəriman Nərimanov, Üzeyir Hacıbəyli və başqa önəmli şəxsiyyətlərlə zənginləşir. Bu şəxsiyyətlər sırasında azərbaycançılıq baxımından Cəlil Məmmədquluzadə bəlkə də əsas ideoloq səviyyəsinə yüksələ bilib.

   "Azərbaycan maarifçiliyi və maarifçi realizm əsri" kimi dəyərləndirilən XIX yüzilliyin Azərbaycan dərsləri Cəlil Məmmədquluzadə tərəfindən sələflərinə, xüsusilə M.F.Axundova minnətdar bir xələf kimi qəbul edilib. Cəlil Məmmədquluzadə bu ideyaları öz yaradıcılığında ideologiya səviyyəsinə qaldırıb.

   Bəzən Azərbaycana və Şərqə münasibətdə yaradıcılığın məkan miqyasının, məsələn, Mirzə Fətəli Axundovda, C.Əfqanidə daha geniş dairəni əhatə etdiyi barədə fikirlər səslənir. Bu doğrudur. Lakin bu keyfiyyəti Mirzə Cəlilə şamil etmək düzgün deyil. Ona görə ki, Cəlil Məmmədquluzadəni daha çox düşündürən öz Vətəni, Azərbaycan məmləkəti olub. Ona görə ki, Cəlil Məmmədquluzadə əsərləri öz başlanğıcını məhz bu reallıqlardan alır. Ona görə ki, Cəlil Məmmədquluzadə Azərbaycanı Şərqdən çox, inkişaf etmiş Qərbyönümlü ölkə kimi görmək istəyirdi.

   Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığında Azərbaycan məmləkəti ideyasının tematik ifadəsinə bir neçə mühüm bucaqdan yanaşmaq olar: Azərbaycan məmləkətinin tarixi ərazi bütövlüyü; Azərbaycan məmləkətinə vətəndaş məhəbbəti; Azərbaycan məmləkətini sivil görmək arzusu.

   Azərbaycan məmləkətinin tarixi ərazi bütövlüyü Mirzə Cəlilin əsərlərində çox açıq şəkildə özünü tez-tez göstərir. Xüsusilə publisistikasında bu məsələ daha qabarıqdır. "Xoş təqrir" felyetonunda Araz çayının Azərbaycanı iki hissəyə ayırması nağılçının dili ilə çox maraqlı şəkildə dilə gətirilir: Araz deyir: "Mən yaman olsaydım, İrana sərhəd olmaz idim! Dedi, ay İran, sən nə yamansan". Bu kiçik nağıl parçasında Arazın Azərbaycan məmləkəti üstündə ayrılıq ağrısı öz ifadəsini tapıb.

   Mirzə Cəlil Azərbaycanın bütövlüyü uğrunda mübarizədə xalqa gerçəkçi olmağı, dostu, düşməni tanımağı məsləhət görür, mübarizə üsullarında fanatizmi rədd edirdi. "Tarix" adlı felyetonunda mübarizələr tarixinin ibrətamiz dərslərini xatırladaraq yazır: "İnsan üçün böyük dərslərin biri də tarixdir. Aç qabağına tarixin səhifələrini və əgər gördün ki, bir vaxt insanlar bir para işlərdə səhv eyləyiblər, dəxi sən həmin səhvi eyləmə". Bu birbaşa və dəqiq tezisdən sonra publisist əsas mətləbə keçir. Bu mətləbdə vaxtilə İranda öz azadlığı uğrunda mübarizəyə girişmək fikrində olan həmvətənlərimizin bu mübarizədəki qeyri-real hərəkəti açıqlanır: "Tehranda balaca uşaqların düşmən qabağına Quran götürüb çıxmaqları gələcək üçün bir tarixdir. Gələcəkdə tarixin Tehran səhifəsini açanda oxuyacaqlar ki, tüfəngin və topun qabağına Tehranda balaca uşaqlar Quran çıxartdılar və padşahın qoşunu tüfəng və top güllələri ilə uşaqları da tikə-tikə elədi, Quranın vərəqlərini də parça-parça eyləyib havaya uçurtdu. Bu bir tarixdir ki, bəni-növi-bəşər üçün bir ibrət olacaq". Daha sonra müəllif bu tipli mübarizə üsulunun müsəlman dünyası üçün səciyyəvi olduğunu tarixin digər faktları ilə sübut edir. "Belə işlər keçən vaxtlarda da olub. Müaviyənin əsrində Buxara davasına kimi müsəlmanlar bərkə düşəndə düşmən qoşununun qabağına Quran çıxarıblar və hər dəfə Quranın səhifələrini düşmənlər oxun və nizənin ucu ilə cırıb dağıdıblar".

   Bundan sonra Mirzə Cəlil əsl mətləbə keçir. Əsl mətləb isə Azərbaycandan həmişə torpaq iddiası ilə bəd əməllərə əl atan ermənilərə qarşı mübarizəylə bağlıdır. Müəllif bu yerdə ən yaxın tarixdən misal gətirərək yazır: "Erməni-müsəlman davasında Şeytanbazar müsəlmanları Quranın ayələrini kağız üstə yazıb yapışdırmışdılar divarlara ki, evlərinə xətər toxunmasın; amma bu evlərin çoxusuna od düşəndə hər bir şeydən qabaq bu dualar alışıb yandılar; çünki kağız taxtadan və daşdan tez yanar". Mirzə Cəlil bunu da tarixin dərsi kimi qiymətləndirir, mübarizənin, millət və vətən davasının öz üsulları olduğunu xatırladır. Uzun müddət Cəlil Məmmədquluzadənin erməni xislətini ifşa edən əsərləri barədə danışmağa yasaq qoyulduğundan, bəlkə də elə təsəvvür yaranıb ki, guya ədib yalnız xalqlar dostluğunun tərənnümçüsü olub. Doğrudur, vicdanlı bir humanist yazıçı kimi Cəlil Məmmədquluzadə həmişə sülhün, xalqlar dostluğunun tərəfində dayanıb. Təkcə "Kamança" pyesinin ideya istiqamətini xatırlamaq kifayətdir ki, bu böyük insanın Qafqaz xalqları arasında əmin-amanlıq barədəki mövqeyini anlamaq mümkün olsun. Azərbaycanlıları qırıb çatan ermənilərin əlindən zara gəlmiş Qəhrəman yüzbaşı qəfil əlinə keçmiş və öldürmək istədiyi erməninin kamançada çaldığı "Segah-zabil havası"ndan fikrini dəyişir və təbəddülatlar içərisində "Adə, erməni, tez kəmənçəni yığışdır, itil get burdan! Yoxsa, atamın goru haqqı, bu yoldaşlarımın başına and olsun, bu qəməynən bu saat səni də öldürərəm, özümü də öldürərəm". Bu sözlərdə Qəhrəman yüzbaşının "namərd dünyaya" nifrəti və təəssüfü, əsəbiliyi və kədəri, peşmançılığı kimi qəribə hissləri ifadə olunmuşdur ki, bütün bunları erməni-müsəlman münasibətlərinin gərginləşməsinə Mirzə Cəlilin etirazları kimi qəbul etmək olar. Bununla belə, Mirzə Cəlil erməni xislətinə yaxşı bələd idi. Necə ki, Üzeyir Hacıbəyli özünün bir çox məqalələrində erməniyə arxayın olmamağı məsləhət görürdü, eləcə də Cəlil Məmmədquluzadə bu bəd əməli millətin qarşısında silahı yerə qoymamağı xüsusi qeyd edirdi. Hətta bəzən mənalı sarkazmla müsəlmanın - azərbaycalıların tərksilah olmasını lağa qoyurdu. Ədib özünün "Müsəlmanlar silahlanır" kimi məlum felyetonunda Azərbaycan torpaqlarını ermənidən qorumağın bu məmləkətin qeyrətini çəkməyin bir yolu olduğunu göstərirdi: silahı əldə hazır saxlamaq! Birləşmək! Bir məqsədə xidmət etmək. Vətəni, məmləkəti hər şeydən uca tutmaq.

   Məqalədə müsəlmanın (oxu - azərbaycanlının) özünün özünə qənim kəsilməsi, öz qardaşını, qohumunu düşmən gözündə görməsi ciddi satira atəşinə tutulur. Müəllif əslində sətiraltı eyhamlarla ermənilərin azərbaycanlıları qırmaq üçün silahlandıqlarına işarə edərək azərbaycanlıları ayıq olmağa çağırır. Lakin bu məqalənin əsas qayəsi azərbaycanlıların erməni qarşısında acizliyinin səbəbini açmaqla bağlıdır.

   Publisist əvvəlcə müsəlmanların silahlanması ilə bağlı ermənilər arasında gedən söz-söhbəti xatırladır. Və bu söhbətin həqiqət olub-olmadığını yəqin etmək üçün Batuma, İrəvana, Gəncəyə, Bakıya səfərə çıxır, gördüyü şeyləri oxuculara danışır. Ədib göstərir ki, bəli, azərbaycanlılar silahlanır. Amma nəyə görə, nə məqsədlə? Felyetonun bütün ruhu bu suala cavabla bağlıdır. Müsəlman silahlanır ona görə yox ki, erməniyə cavab versin, ona görə ki, onun "sağı və solu düşməndir, qonşusu, əqrəbası və hətta qardaşı düşməndir". Sonra müəllif bir az da aydınlaşdırır: "Düşmən onsuz da çoxdur. Müsəlman qardaşın tək bircə qeyrət üstündə hədsiz düşməni var, qeyrətdən keçəndə su üstündə yay fəsli hər bir müsəlman qardaş yeddi-səkkiz adam yaralar. Sudan keçəndə ziyanlıq üstdə, ziyanlıq keçəndən sonra "niyə sənin toyuğun mənim həyətimə keçdi" üstdə gündə hər məhlədə bir qan axır". Sonra müsəlmanların bir-biri ilə düşmənçiliyindən yaranmış daha konkret faktlara keçir: "İrəvan mahalının "Qarğalı" kəndində bu il hürriyyət zamanı on yeddi müsəlman on yeddi qardaşı vurub öldürüb. Gəncə quberniyasında Cavanşir mahalında bu il azadlıq veriləndən bu yana müsəlman kəndlərində iki min dörd yüz müsəlman yaralanıb, Bakı tərəfdə qeyrət üstə hürriyyət günləri hədsiz qan axıb. Bəli, sözümüz orasındadır ki, erməniləri qınamaq olmaz, doğrudan da müsəlmanlar silahlanırlar, səbəb də budur: onların yaxın qohum-əqrəbası bir-birinə düşməndir".

   Publisist öz-özünə düşmən kəsilən bir millətin bu adətini ifşa edir, sətiraltı eyhamlarla ermənilərin azərbaycanlılara qarşı, bu məmləkətə qarşı silahlanmalarına cavab kimi hazır və ayıq olmağı məsləhət görür. Bu, Azərbaycan məmləkəti uğrunda Mirzə Cəlil mücadiləsidir.

(Ardı var)

Allahverdi MƏMMƏDLİ,

filologiya elmləri namizədi

525-ci qəzet.-2009.- 12 mart .- S.7.