İstiqlal savaşı qazisi Çingiz Yurtçu Şahtaxtinski kimdir?

Bu günlərdə türkiyəli yazar Fəthi Gədiklinin mətbuatda çap olunmuş "Danışan məzarlar" adlı bir yazısını maraqla oxuduq. Onun böyük məhəbbət və dərin yanğıyla Çingiz bəy Şahtaxtinski haqqında yazdıqları diqqətimizi daha çox çəkdi. Çünki Türkiyənin İstiqlal Savaşında mərdliklə döyüşən, həlak olan və qazi ömrü yaşayıb dünyadan köçən azərbaycanlı oğullarımız yüzlərlədir. Yəqin ki, bu yöndə ciddi axtarışlar onların unudulmasına imkan verməz.

 Biz də Çingiz Yurtçu Şahtaxtinski haqqında bildiklərimizi yazmaq istədik. Çingiz bəy 1898-ci ildə Naxçıvanda - Şərur mahalının Şahtaxtı kəndində anadan olub. Onun atası Əliqulu ağa Rusiya ordusunun mayoru olmuşdu. Ordudan əlil kimi istefaya buraxıldıqdan sonra ulu əcdadlarının çox sevib öyündüyü Şahtaxtı kəndində yaşayırdı. Əliqulu ağanın atası Hacı Vəli ağa nəinki Naxçıvan və İrəvanda, hətta o vaxtlar Qafqazın mərkəzi sayılan Tiflisdə çox tanınan bir zadəgan olub. "Kavkaz" qəzetində (1856-cı il) Qafqazın baş komandanı general-adyutant Muravyovun həmin ilin 6 iyulunda verdiyi bir əmrdə Hacı Vəli ağa Hacı İsa Sultan oğlunun "İgidliyə görə" qızıl medalla təltif olması haqda məlumatı da tapa bildik. Hətta, onun Rusiya ordusunda daşıdığı vəzifənin adı da göstərilib: müsəlmanlardan ibarət olan atlı süvari polkunun naibi, yəni ki, komandiri. Qeyd edək ki, bu polkun hamısı Naxçıvan Kəngərliləri idilər.

Belə bir babanın ailəsində böyüyən və tərbiyə alan Çingiz bəy ilk təhsilini Naxçıvandakı rus-tatar (azərbaycanlı) məktəbində almışdı. Hələlik tapdığımız arxiv sənədlərinə əsasən Əliqulu ağanın İlyas ağa (o da Türkiyədə yaşayıb), İsmayıl ağa və Məmmədhüseyn ağa adlı oğlanlarının olmasını bilirik. Bunlar Çingiz bəyin doğma qardaşlarıdır. Burada bir haşiyə çıxmağı vacib bilirik. Mirzə Cəlil Məmmədquluzadənin həyat yoldaşı Həmidə xanımın "Xatirələri"ndə yazılıb ki, Heydər ağa Kəngərli mayor Əliqulu ağanın Nazlı xanımdan (sonralar Mirzə Cəlilin arvadı olub) olan oğludur. Yox, bu yanlışdır. Çünki Heydər ağanın tariximiz üçün çox qiymətli olan arxiv işi bizdədir. Oradakı tərcümeyi-halında Heydər ağa yazır ki, mənim atam Heydər ağa Hacı Vəli ağa Şahtaxtinskinin oğludur. Onun atası Heydər ağanın da Qarsda polis işlədiyi zaman tərtib edilən işini tapdıq. Gənc ata oğlu dünyaya gəlməmiş faciəli həlak olduğundan onun adını oğluna qoyublar. O vaxtkı qaydaya görə dul qalmış gənc ananı, yəni Nazlı xanımı (əsil adı Zeynəbağa xanım Kəngərlidir) mayor Əliqulu ağaya alıblar. Sonralar ərindən ayrılan Nazlı xanım oğlunu da özü ilə bərabər atası Şəfi ağanın evinə aparıb. Yəqin ki, arxiv sənədlərindən xəbərsiz olan Həmidə xanım səhvən Heydər ağanı mayor Əliqulu ağanın oğlu bilib. Bakıda çap edilən kitablarda Heydər ağanın Şahtaxtinski soyadını heç vaxt yazmırlar. Axı, uzun illər Moskvada yaşayan Heydər ağa bütün sənədlərdə öz familiyasını fəxrlə "Şahtaxtinski" kimi yazıb. Arxiv sənədləri çox həqiqətləri üzə çıxarır. Arzu edərdik ki, tədqiqatçılar yazdıqları monoqrafiyalarda bu haqda şərh versinlər.

İndi qayıdaq mətləb üstünə. 1918-ci ilə qədər Çingiz bəyin Tiflisdə və Sankt-Peterburqda hərbi təhsil alması haqqında hələlik şifahi məlumatımız var. Yəqin ki, Tiflis arxivlərində bu haqda onun sənədləri qalır. 1918-ci ildən sonra Çingiz Şahtaxtinskinin adına Naxçıvan tarixi ilə bağlı yazılan sənədlərdə rast gəlirik. Erməni daşnakları Qarsda, İrəvanda, Şərurda və Naxçıvanda azğınlıq etdiyi illərdə (1918-1920) onun adı ən yaxşı döyüşçü kimi çəkilir. Hətta, türkiyəli araşdırıcıların da bu illərə aid yazdıqları kitablarda Çingiz bəyin adı var.

Çingiz bəyin Naxçıvanda yaşayan əmisi oğlu Şahtaxtinskilərin ağsaqqalı Kamil ağanın dediyinə görə, Çingiz Yurtçu könüllü olaraq Rusiya hökumətinin rəsmi icazəsi ilə Türkiyəyə gedib. Kamil ağanın anası qarxunlu Zivər xanımın oğluna söylədiyi xatirələrindən məlum olur ki, həmin illərdə Naxçıvana köməyə gələn türk əsgərlərinin qərargahı Şahtaxtı kəndində yerləşirmiş. Və Xəlil bəy Şahtaxtinskilərin yaxın dostları imiş. 1921-ci ildə Moskvaya gedən Türkiyə hökumət nümayəndə heyətini mühafizə edənlərdən biri də Çingiz bəy Şahtaxtinskidir. Sonralar Türkiyə İstiqlal Savaşında mərdlik göstərən bu naxçıvanlı igidi Kamal Atatürkün də yaxşı tanıdığını söyləyirlər. Qohumlarının dediyinə görə, Çingiz bəyin İstanbulda bir qızı yaşayıb, yaxud yaşayır. Bu haqda dəqiq məlumat öyrənə bilmədik. Qohumlarının dedikləri bir əhvalat çox maraqlıdır. Döyüşlərdə əlil olan Çingiz bəy ömür-gün yoldaşına yazır ki, artıq yarımadam olmuşam. Bilmirəm indi məni sevəcəksən, ya yox? Əgər sevməyəcəksənsə, evə qayıtmayım. Həyat yoldaşı isə ona yazır ki, indi daha çox sevəcəyəm, sən Türkiyənin müstəqilliyi uğrunda Qazi oldun. Qaldı onun məzar daşında yazılan "Yurtçu" sözünə. Bunu incələmək üçün bir az Kəngərlilərin soykökü tarixinə ekskurs etməliyik. Bu hamımız üçün maraq doğurar. Əvvəlcə onu deyək ki, Şahtaxtinskilər rus etnoqrafçı şərqşünas alimlər tərəfindən Kəngərlilərin ümumi siyahısına daxil edilsələr də, bu elmi məsələ ciddi araşdırılmayıb.

1859-cu ildə Rusiyada aparılan kameral siyahılarda Şahtaxtinskilərin ulu babalarının adı Ağacir ağa olduğu bildirilir. Çox qədim zamanlardan zadəgan nəsil olduğunu da qeydə alıblar. Və burada göstərilib ki, onlar qazaxlar tayfasına mənsubdurlar. Bəzən onlara Cümşüdlü də deyilib. Bir vaxtlar I İsa Sultanın da çar canişininə dediyi "Biz qazaxlar tayfasındanıq!"-sözləri bu məsələnin ciddiliyindən xəbər verir.

Məsələni araşdırarkən aydın oldu ki, qazaxlar tayfası əsasən Araz çayının vadilərində yaşayıçlar. Belə mənbələrdən biri 1843-cü ilə aiddir: "Xozyaystvennıe oçerki çasti Arakskoy dolinı voşedşey v sostav Qruzino-İmeretinskoy qubernii" sənədlər toplusudur. Orada göstərilir ki, qazaxlar da Kəngərlilərdir. Hətta, qarapapaqların da qazaxlar tayfasına daxil olduğunu yazıblar. Bir ipucu olsun deyə Şahbuzun Kolanı kəndində əsasən Kəngərlilərin yaşadıqlarını bildiririk. Oradakı nəsillərdən biri elə indinin özündə qazaxlar adlanır. Bəzən çoxlarına elə gəlir ki, bu Qazax rayonunun adı ilə bağlıdır. Yox, elə deyil. Yuxarıdakı mənbə qazaxların çox qədimlərdən Araz çayı vadisində yaşadıqlarını xəbər verir. Bunun ciddi araşdırmalara ehtiyacı var. Kəngərlilərin bir qolu Yurtçu adlanır. Onlar əsasən Kəngərli rayonunun kəndlərində, o cümlədən Şahtaxtı kəndində və Babək rayonunun Cəhri, Xəlilli kəndlərində, həmçinin Naxçıvanda yaşamaqdadırlar. Kəngərlidəki Yurdçu kəndi Şahtaxtinskilərin ata-babadan miras kəndləri olub. Əliqulu ağanın da miras torpaqları əsasən Şahtaxtı və Yurdçuda yerləşib. Bu haqda arxiv sənədlərində məlumat var.

Bizcə, Çingiz bəyin məzar daşında yazılan "Yurtçu" adı onun Kəngərli tayfasına mənsubluğunu bildirir. Fəthi Gədiklinin yazdığından məlum olur ki, Çingiz bəy 1961-ci il 4 fevralda Istanbulda vəfat edib və Qaracaəhməd məzarlığında torpağa tapşırılıb.

İstanbul dünyanın qədim və gözəl şəhərlərindən biridir. İstanbulda böyük Qaracaəhməd qəbiristanlığının üçüncü hissəsində, girişdən sol tərəfdə igid bir eloğlumuz uyuyur. Hər birimizin İstanbula yolu düşəndə həmin kədərli ünvanda uyuyan qəhrəman Çingiz bəy Şahtaxtinskini yad etmək mənəvi borcumuzdur. Axı o, həm də 1918-1920-ci illərdə doğma Naxçıvanımızın öndə vuruşan oğullarından olub. Arzumuz budur ki, Türkiyənin İstiqlal Savaşında iştirak edən naxçıvanlıların həyat və fəaliyyətini daha dərindən araşdırıb doğma tariximizin səhifələrində yaşadaq.

Musa QULİYEV,

AMEA Naxçıvan bölməsi Tarix,

Etnoqrafiya və Arxeologiya İnstitutu

525-ci qəzet.- 2009.- 14 mart.- S.18.