"İndi Azərbaycanda
rəssamlıq dalana dirənib"
ELÇİN MUXTAR ELXAN: "ƏSƏRLƏRİMİN
HANSISA TOMASIN, CONUN ŞƏXSİ KOLLEKSİYASINDA SAXLANMASINI QƏBUL
EDƏ BİLMİRƏM"
Müsahibim
1934-cü ildə Bakıda doğulub. Leninqrad (indiki
Sankt-Peterburq) Rəssamlıq Akademiyasını bitirib, təsviri
sənətin kitab qrafikası, rəngkarlıq, teatr tərtibatı
və miniatür rəssamlıq sahələrində
çalışıb. 1965-ci ildən başlayaraq rəssamlıqla
yanaşı, milli-mədəni irsimizin tarixi kökləri və
çağdaş problemlərini araşdırmaqla məşğuldur.
160-dan artıq irili-xırdalı araşdırmanın və
"El-oba oyunu, xalq tamaşası", "Mən Dədə
Qorqud", "Azərbaycan toyu", "Təxti-nərd dəstgahı",
"Şəbeh epik teatrımız", "Zorxana mədəniyyəti",
"Nuhun dabanı", "Padşahın kiçik
oğlu", "Yeddi çərşənbə, yeddi
bayram" kimi kitabların müəllifidir. Beləliklə,
bu il 75 yaşı tamam olan Elçin Muxtar Elxan Azərbaycan rəssamlığı
və mədəniyyətinin aktual məsələləri, eləcə
də digər mövzular barədə düşüncələrini
bizimlə bölüşür.
- Öncə
böyüdüyünüz mühit, ailə haqqında məlumatlarınızı
eşitmək istərdik.
-
Ziyalı ailəsində dünyaya gəlmişəm. Atam
Muxtar Aslanov yumorist yazıçı idi, "Kirpi"
jurnalında işləyirdi, həm də yaxşı musiqi
duyumu vardı. Əsasən Əliağa Vahid,
tanınmış musiqiçilər evimizin qonağı
olardı. Anam da iki il rəssamlıq məktəbində
oxuyub. Həmişə sənətkarları əhatəsində,
sənət içində olmuşam. İş elə gətirdi
ki, Böyük Vətən müharibəsi başlayanda anam
da təhsilini yarımçıq qoydu və biz maddi vəziyyətin
ağırlığına görə Buzovna kəndinə
köçdük. Orada bizə bir
bağ vermişdilər,
təsərrüfatla məşğul
olurduq. Onda mən lap yeniyetmə
idim. Müharibə qurtardıqdan sonra yenidən şəhərə
gəldik. Bizim ailəmizdə həmişə
bir qüssə hökm sürüb. Ailəmiz incik olub. Çünki iki dayımı müsavatçı olduqlarına
görə 1937-ci il repressiyası zamanı güllələyiblər. Əlbəttə
ki, bunlar mənə təsirsiz ötüşə bilməzdi.
Mənə istər-istəməz həmin illərdən miras qalan bir senzura
xofu hakim kəsilib; bunu yazsam nə edərlər, bunu yazsam, pozarlar. Sözümüzü deməyə
qorxurduq. İndiki dövr söz demək istəyənlər
üçün çox
əlverişlidir. İndi
istədiklərini yazırlar,
çap etdirirlər.
O cümlədən də
mən folklorumuza, adət-ənənələrimizin
tarixinə aid kitablarımı asanlıqla
nəşr etdirirəm.
Amma atamın, babamın vaxtında bunlar olmayıb. Onlar ömür boyu belə bir azadlığın həsrətilə yaşayıblar.
Babam hərdən İçərişəhərdə yaşadığı zirzəmidən
başını çıxarıb
hündürdə yellənən
qırmızı sovet
bayrağına işarə
ilə: "Bu
hələ də burdadır, bunlar hələ getməyiblər?"-
deyərdi. Özümü
xoşbəxt hesab edirəm ki, ata-babamın həsrətini çəkdiyi
bu günləri, bu azadlığı görmək, ürəyi
istəyən şəkildə
yaşamaq mənə
nəsib oldu. Hələ o vaxtlar Leninqradda oxuyanda azərbaycanca danışırdım, adət-ənənələrimizə aid
suallarla öz həmyerlilərim mənə
müraciət edirdilər,
adımı da "millətçi" qoyurdular.
Onda azərbaycanlıların
çoxusu rusca danışırdılar, bəziləri
məcburiyyətdən, bəziləri
də özləri belə istəyirdilər.
Sovetin senzurasında azərbaycanca danışmaq
yasaq idi. Amma bəla burasındadır ki, indi qadağan-filan yoxdursa da, yenə
öz dillərini bəyənməyənlər, başqa
dillərdə danışanlar
var.. Bu, əslində xalqımızı
rusdilli və azərbaycandilli tirələrə
ayırıb bölməkdir.
Bu da məni
çox narahat edir.
- İxtisasca
rəssam ola-ola folklor sahəsi üzrə araşdırmalar
aparmağınız hansı zərurətdən meydana gəlib?
-
Xalqımızın milli adət-ənənələrini araşdırmaq
cəhdlərim, bu kitabları çap etdirməyim
insanları maarifləndirmək, soykökümüzü gənclərə
tanıtmaq istəyimlə əlaqədardır. Mən bunun
üçün dövlətdən, hökumətdən
heç nə ummuram. Hətta indi çıxan
kitablarımı da Sovet vaxtında mənə verilmiş rəssamlıq
emalatxanamı sataraq nəşr etdirmişəm. Fikirləşmişəm
ki, rəssamlığımdan daha çox bu
araşdırmalar, bu bilgilər xalqıma xeyir verə bilər,
ona görə də bu addımı atmışam. Hələ
tələbə ikən xalqımızın folkloru məni
maraqlandırmağa başlamışdı. Bakıya
qayıtdıqdan sonra mənə uşaqlar üçün nəşr
olunmuş nağıllar kitabına illüstrasiyalar çəkməyi
tapşırdılar. Bu, marağımı daha da gücləndirdi.
Beləcə, bu sahəni öyrənmək
cəhdi get-gedə məndə bir adət halını
aldı. Folklorumuzu, adət-ənənələrimizin
tarixi köklərini araşdırmaq istəyi hobbimə çevrildi. Sonralar məni teatrlara tərtibatçı
işləməyə dəvət
edəndə də bu sahədə olan araşdırmalarımı
davam etdirdim. Teatrlarda işlərkən
çox təəssüfləndim
ki, bizim teatrımızın öz
siması yoxdur. Digər xalqların teatrlarının öz siması var. Bu, Avropa ölkələrində
də belədir, Şərqdə də. Yapon, yaxud da
Çin teatrı Avropada çıxış
edəndə avropalılardan
onların dilini bilməyənlər də
tamaşaya maraqla baxırlar. Çünki o teatrların özünəməxsus siması
var və bu çox baxımlı
ekzotikadır. Əfsuslar
olsun ki, bizdə bu yoxdur.
Teatrda psixoloji düşüncəni qabartmaqdansa,
sima formalaşdırmaq
lazımdır. Psixoloji
məqam onsuz da filmlərimizdə var. Nədənsə bizim rejissorları zəngin teatr folklorumuzdan bəhrələnmək
üçün inandıra
bilmədim. Çünki
onlar tam başqa - sosrealizm, Stanislavski məktəbini keçiblər. Xalq teatrını öyrənmək
məqsədilə müxtəlif
mənbələrlə tanış
oldum və xalq nağıllarımızın,
xalq oyun və tamaşalarımızı
araşdırıb kitab
şəklində çap
etdirdim. Bu yaxınlarda Novruz bayramı, çərşənbələrlə
bağlı kitablarım
çap olunub.
- Söhbətimiz
Novruz bayramı ərəfəsinə düşdüyü
üçün bəlkə bu bayramın tarixi kökləri
ilə bağlı araşdırıb əldə etdiyiniz bəzi
maraqlı, indiyədək məlum olmayan bilgiləri
oxucularımızla da bölüşəsiniz...
- Novruz
bayramının 4 min ildən artıq yaşı var. Ona
görə də bu bayramda islam izləri axtarmaq mənasızdır.
Novruz sırf Günəş bayramıdır. Günəşsiz
həyat yoxdur. Qədim əcdadlarımız ona görə də
Günəşə tapınıblar. Bu gün keçirilən
Novruz bayramlarının ideoloji mahiyyətini anlamaq olmur.
Bütün bayramlar mifologiyaya bağlanır. Amma biz Novruzu elə
təhrif olunmuş şəkildə qeyd edirik ki, burada qədim
əcdalarımızın miras qoyduğu mifoloji sistemdən
söhbət belə gedə bilməz. Belə davam eləsə,
bu bayramın ömrü uzun olmayacaq. Onun ideoloji tərəfini
dərindən öyrənməli və buna əməl etməliyik.
1967-ci ildə Sovet rejimi Novruz bayramını keçirməyə
icazə verdiyi vaxt məni bir rəssam kimi şəhəri bəzəmək
üçün dəvət etmişdilər. Onda icazə
olsa da, qədim tarixi köklərə malik bu bayrama bir qondarma
"Bahar qız" obrazı əlavə etməyi də
unutmadılar. 40 ildən artıq vaxt keçib, amma hələ
də bayramda həmin Bahar qız mərasimlərdə
iştirak edir. Yaxud da Keçəl və Kosa
personajlarının haradan gəldiyi barədə heç bir
məlumat verilmir. Bu gün hamının Kosa, Keçəl
obrazları kimi tanıdığı Novruz
personajlarının əslində kosmoqonik miflə və əslində
həqiqətlə bağlı olduğunu əksəriyyət
bilmir. Günəşsevər əcdadımızın təsəvvürünə
görə, 21 mart Kous - Oxatan bürcündən Oğlaq
bürcü vasitəsilə xilas edilən
cavanlaşmış Dədə Günəşin taxta
çıxdığı gündür. Kosa və Keçi
(Oğlaq) oradan qaynaqlanan obrazlardır. Möhtəşəm
"Dədə Günəş" əsatirinə görə,
Novruz Günəşin şərəfinə təşkil
olunan bayramlardan yalnız biridir. Ondan əvvəl
Çıraqan bayram, sonra isə Abrizan, Xəzan, Şəhrivər,
Azərcan və Səddə bayramları qədimdə qeyd
olunub. Bunlar ardıcıllıqla oynanılsa, maraqlı, məzmunlu
Novruz tamaşası olar. İş elə gətirib ki, bu vaxta
kimi biz milli bayramlarımızın tədqiqinə və
ümumiyyətlə, "bayramşünaslıq" deyilən
elmə lazımi əhəmiyyət verməmişik. Elə buna görə
də biz Novruzu olduğu kimi keçirmirik, yalnız intuitiv olaraq qeyd edirik.
Sovet dövrünün senzurasına,
bir az da
öz laqeydliyimizə
görə bu qədim bayram getdikcə cılızlaşıb
və nəticə etibarilə müxtəlif
çeşidli rəqs
ansambllarının çıxışları,
süni şüarlar,
açıq havada yeyib-içmək, növbənöv yarmarkalar
və buna bənzər tədbirlər keçirməklə bu bayramın əsl qayəsini, əsas məziyyətlərini tədricən
aradan çıxarmışıq.
Əgər Novruz əsl büsatı ilə keçirilsə, bu bayram bir
ölkənin rəsmi
milli-dövlət mərasimi hüdudlarından
çıxmaqla, geniş
turizm və gəlir obyektinə çevrilər, çox yaxın gələcəkdə beynəlxalq səviyyəli tədbirlər
sırasına daxil ola bilər.
- Bu
gün Azərbaycanda rəssamlığın vəziyyəti
sizi qane edirmi?
- Bu elə
ağrılı mövzudur ki, onun haqqında çox
danışmaq olar. İndi Azərbaycanda rəssamlıq dalana
dirənib. Müasir texnologiyalar o qədər inkişaf edib
ki, rəssamlıq onların içərisində əriyib. 20-30
il əvvəl Rəssamlar İttifaqının nəzdində
bir fond vardı, rəssamlar orada rayonlardan gələn
sifariş əsasında dövlət xadimlərinin portretlərini
yaradaraq onun hesabına dolanırdılar. İndi artıq rəssamın
bu cür müntəzəm dolanışıq yeri yoxdur. Rəssam
gərək əsərini bazara çıxarıb sataraq
dolansın. Bizdə belə bir bazar yoxdur. Ona görə də
rəssamlıq istər-istəməz sıradan
çıxmaq məcburiyyətindədir. Mən artıq on il
var ki, rəssamlıqla məşğul olmuram,
açığı, bu bazarın vəziyyətinin dəyişdiyinə
inanmıram. İndi dizaynerlik kimi peşələr zamanın
tələb etdiyi sənətlərdəndir və rəssamlığı
üstələyib.
- İndiyədək
neçə fərdi sərginiz açılıb?
- Çox
olub. Azərbaycandan başqa bir sıra xarici ölkələrdə
də sərgilərim təşkil edilib. O vaxtlar əsərlərimin
bir çoxu satılıb.
- Bəzi rəssamlar
əsərlərinin xaricdə muzey və şəxsi
kolleksiyalarda olmasından qürur hissi keçirirlər...
- Məndə
belə bir qürur olmayıb, əksinə, əsərimi əcnəbilər
alıb aparanda çox pis hisslər keçirmişəm. Mən
əsərlərimi xalqım üçün yaradıram,
onların hansısa Tomasın, Conun şəxsi
kolleksiyasında saxlanmasını qəbul edə bilmirəm. Ondansa
yaxşı olmazdımı, belə əsərləri ölkəmizin
muzeyləri alsın və xalqımız üçün
nümayiş etdirsin? Yaxşı olan hər şeyin millətimə
aid olmasını istəyirəm.
525-ci qəzet.- 2009.- 14 mart.- S.27