Bəxtiyar Vahabzadəni mənim qədər
nəhəng görən olmayıb
Xəyalımda Bəxtiyar
Vahabzadənin yalanlardan həqiqət səmtinə qaçan
bir rəsmi var. İlk gəncliyimdən onun həyatdakı hərəkətlərini
daim bu qaçışla tutuşdurmuşam. Düzü, bəzən
o, reallıqda xəyalımdakı obrazından geri
qalırdı da. Lakin hər halda, bu rəsm
uydurulmamış, özlüyündə reallıqlardan
doğulmuş, onun xarakterinə də tam uyarlıydı. Bəxtiyar
müəllim həyatına zəhər qatan yalanlardan
etiraflarıyla qurtulurdu. O, mənəvi yaralar həkimi idi;
etiraflarını da öz mənəvi yaralarına məlhəm
bilərdi.
Bəxtiyar Vahabzadə
acılıqlarını söyləməyə gündüz
əldə çıraq adam axtarardı; tapdıqlarından
biri də Rafiq Tağı idi.
Qoy özümü
öyüm. Mən dərdgötürənəm, xasiyyətimdə
elə cəhətlər var ki, təkcə Bəxtiyar müəllim
yox ki - təzəcə görüşdüyüm hər bir
kəs məndən söz gizlətməz, tezcənə qəlbini
açıb-tökər, dərdlərini birgə
çalxalayarıq. Hətta yatdığım
"Bayıl"da və "zona"da da belə idi. Məhkumlar
müstəntiqə-hakimə, hətta doğmalarına da,
açmadığı sirlərini mənə etibar edər,
ürəklərini taybatay açar və yüngülləşərdilər.
Mən Bəxtiyar müəllimi
ancaq etiraf anlarında görmüşəm. Onun mən
bildiyim facianə həqiqətlərini, qismət olsa, bəlkə
uzun illər sonra açıqlaya biləm. O, həqiqətləri
söyləyəndə gözləri şəfəqlənər,
bəxtiyar olardı. Bəxtiyar Vahabzadə şəxsi
görüşlərimizdə mənə cəmiyyətdəkindən
daha böyük görsənirdi. Deyərdim ki, onu mənim qədər
nəhəng görən olmayıb.
Zamanın diktə etdiyi
mövzuları Bəxtiyar müəllim peşəkar inersiya
üzrə - ürəksiz, candərdi yazardı. Quruluş-cəmiyyət
bütün hallarda böyük sənətkarları
görünməz qəfəslərə salır; şair Bəxtiyar
Vahabzadə də qəfəsdəydi. Hərçənd bu qəfəs
qızıldandı və elan olunmuş heç bir siyasi
azadlıq bu konstruksiyaya aşılayıcı təsir
göstərmirdi.
Görünür,
böyük sənətkarlar üçün azadlıq mümkünsüzdür.
Sən işə bax, Bəxtiyar
müəllim kimi "imkanlı" bir şair cibində
mütəmadi siçanlar oynaşan yazıçı Rafiq
Tağının azadlığına
heyranlığını bildirər, ona - "sən istədiyin
hər şeyi yaza bilirsən, mən yox," - deyərdi. Həyat
pessimistikdir və bunu görə-görə Bəxtiyar
Vahabzadə illüzor işıqlı gələcəkdən,
Xeyirin Şər üzərində qələbə
çalacağından yazmağa məcburdu. "Ölüm
sənin bütün hekayələrində özünü
göstərir, mən isə ölümdən yaza bilmirəm,"
- yenə etiraf.
Həyatı təzadlarla
dolu Bəxtiyar Vahabzadə həmişə
çırpıntılarla yaşadı. O özündən
də, dünyadan da narazı getdi.
Həyatımla
bağlı məqamları bu gün önə çəkməyimə
görə oxucuların məni qınamamasını istərdim.
Mən burada Bəxtiyar müəllimin kirildəki
yazılarını latına çevirmək, həm də
onun gələcək tədqiqatçılarının
işini asanlaşdırmaq məqsədi güdmüşəm.
Məramım işıqlıdır: bu sətirləri oxuyarkən
Bəxtiyar Vahabzadəmizi anmaq. Hamılıqla.
26 fevral 2009-cu il
I. Qəribə hekayələr
(Rafiq Tağı - "Pozitiv. Neqativ".
"Şur" nəşriyyatı. Bakı. 1996)
Bir neçə müddətdir
"Yeni Müsavat" qəzetində Rafiq Tağının
və Böyükkişi Heydərlinin yazılarını
oxuyur, hər iki yazarın düşüncə tərzi və
mənim üçün tamamilə yeni olan üslubu
haqqında düşünürəm: bunlar felyetonmu, essemi, məqaləmi,
yaxud da orijinal bədii düşüncələrmi? Açığını
deyim ki, mən bu yazıların janrını müəyyən
edə bilmirəm. Sonra da öz-özümə deyirəm ki,
sənin janrla nə işin var, bu yazılar əgər səndə
bədii həyəcan və dərin təəssürat
oyadırsa, demək, məqbuldur.
Bu yaxın günlərdə
əlimə Rafiq Tağının "Pozitiv. Neqativ"
adlı hekayələr kitabı keçdi. Məmnuniyyətlə
oxudum və xeyli fikrə getdim. Yenə bu janr məsələsi
məni çaşdırdı. Çünki bu hekayələr
nəinki bizim, həm də dünya ədəbiyyatından
bizə tanış və məlum olan hekayə
janrının tələblərinə müvafiq deyil. Bəs
onda bunlar nədir? Hekayə janrı nə qədər
qısa olsa da, onda müəyyən bir süjet xətti, izlənəsi
əhvalat, obraz, onun xarakteri, düşdüyü vəziyyətdəki
çırpıntıları və s. olması
labüddür. Amma bu hekayələrin bir çoxunda nə
süjet xətti var, nə əhvalat və bəzən
obrazın daxili dünyası, iztirabları, etirazı, qəsdi
və qərəzi ya heç yoxdur, yaxud da işartı və
eyhamlarla verilir.
Bəs bu hekayələrdə
nə var? Müəllifin dünyaya, həyata, öz
mühitinə yuxarıdan eyhamlı və yumorik
baxışı... Amma bu baxış necə kəskin, necə
dərin və necə sarkazmlı baxışdır. Bu
baxış hara zillənirsə, oranın çölündən
deyil, içindən, üzündən deyil, mahiyyətindən,
cövhərindən xəbər verir. Nüfuzu ilə
yandırıb yaxır. Bir halda ki, bu baxış mahiyyətdən
xəbər verib, yandırmaq qüdrətinə malikdir, onda
bu yazıların janrı haqqında düşünməyə,
onları zorla müəyyən ədəbi üslub çərçivəsinə
yerləşdirməyə ehtiyac da yoxdur. Bütövlükdə
götürəndə, bu hekayələrdəki cazibə
cümlələr arasındakı yumorik məntiqdədir: məsələn,
aşağıdakı parçada yumordan doğan məntiqə
və məntiqdən doğan yumora heyran olmamaq mümkün
deyil. "Saç ağ, üzlə boyun - qara, bədən də
ki, kağızdan ağ. Sanki həyatda Pənah müəllimin
özü yox, onun neqativi yaşayırdı. Pozitivini
yalnız ilk uşaqları görmüşdü. Qanunla əvvəl
neqativ çıxar, sonra pozitiv. Onda əksinəydi".
Yaxud "İnsan
ömründə minimum maraqlı bir şey var ki, o da onun
ölümüdür. Əfsus, insan öz həyatının
mənalı yerini görmür, həm də mənasız
yerləri özünə sərf edir, mənalı yeri
camaata".
Bu cür eyhamlı,
qeyri-adi mühakimələr, əlbəttə, həyata dərin
və qeyri-adi baxışın nəticəsidir. Buna görə
də müəllif hamının baxdığı, amma
hamının görə bilmədiyini görür və
öz gördüyünü bizə də təlqin etməyi
bacarır. Bu, əlbəttə ki, həyata fəlsəfi
baxışdan doğan nəticədir.
Bu da qəribədir ki,
o, prosesi deyil, nəticəni yazır, o, hər şeyi
yerli-yataqlı - ağı ağ, qaranı qara yerində təsvir
etmir. O, neqativi göstərir, pozitivi tapmağı və
görməyi oxucunun ixtiyarına verir.
"XIX əsrin sahibəsi"
hekayəsində əhvalat yoxdur. Yazar XIX əsrdə
qalmış Fəxrəndə xanımın həqiqətən
XIX əsrdə qaldığını, yəni XIX əsrin
havası ilə yaşadığını, müasir
dünyaya nənəsinin gözləri ilə
baxdığını həyatın dolanbaclarında göstərmir,
əksinə, onun doğrudan da belə olduğu haqqında
özü danışır. Sübut üçün
yalnız bir faktı misal gətirir: qohumların ona
aldıqları kondisioneri qəbul etmir və deyir:
"İstidi - demək, Allahın məsləhəti
budur".
Bununla bərabər, qəribə
burasıdır ki, yazarın mühakimələri o qədər
tutarlı, o qədər düşündürücü olur
ki, bu mühakimələr bizi də düşündürür
və qəbul etdiklərimizə bizdə də şübhə
oyada bilir: "XIX əsrin üstündəki mərtəbədən
əcaib musiqi səsləri gəlirdi. XIX əsrin tavanı XX
əsrin döşəməsiydi"...
Yazarın bir neçə
hekayəsi ("Ölü Həsən",
"Sivilizasiya", "Annalar, vronskilər",
"Eyvanından vağzal görünən ev" və s.)
janrın mən düşündüyüm tələblərinə
tam cavab verən çox gözəl hekayələrdir.
"Sivilizasiya"da
maraqlı bir əhvalat var; hekayə iki hissədən ibarətdir.
Birinci hissədə yaxın qohumları və qonşuları
olan Kərimin onlardan inciməsinin səbəbi və izahı
verilir: "Yenə aralarında sevgi ola, dərd
yarıdır, qohum və qonşuluq Kərimin nəzərində
sevgini əvəz edən şeylərdi".
Hekayənin ikinci hissəsində
isə müəllif keçmişə qayıdır,
uşaq vaxtı qohumu Kərim kişi ilə onun inəyini
kolxoz buğalarına çəkdirməyə (höürə)
aparması və inəyin zorla höürə məcbur edilməsindən
sevinməsi təsvir olunur.
İlk baxışdan
adama elə gəlir ki, bu iki əhvalatın bir-biri ilə
heç bir əlaqəsi yoxdur.
Amma hekayənin
sonluğu oxucuya bu əlaqəni açıqlayır:
"Zifaf "səhər"indən geri qayıdanda, mən
Kərimin yerinə utanırdım. Elə bilirdim bu boyda
kişi namusunu satmışdı. İnək istəmədiyi
bir işə məcbur olunduğundan, gözləri
alacalanırdı. Dili də yoxdu Kərimə, ya heç
olmasa mənə, bir söz desin. Lakin fəhmlə dərk eləyirdi
ki, yalnız bu yoldan keçməklə Kərimə doğma
ola bilər".
Nəticə:
dilsiz-ağızsız inəyi höürə zorla məcbur
edən Kərim dünyaya zor gözü ilə
baxdığından, qohumluğu və qonşuluğu sevgidən
üstün tutub qızını almadıqlarına görə,
onlardan inciyibmiş. Demək, inəklə qızına fərq
qoymayan Kərim üçün zor və məcburiyyət həyat
qayəsidir. Bu isə sivilizasiyadan
uzaqlığımızın nəticəsidir. "Güllələnməli
bir iş tutsam, mən sivilizasiyada güllələnməyə
hazıram".
R.Tağının
oxuduğum hekayələrindən bu qənaətə gəldim
ki, o, yazmamışdan əvvəl demək istədiyi mətləbi
sübut etmək üçün fikrində uydurma süjet
qurmur, müşahidə elədiyi, daha doğrusu, şahidi
olduğu həyat parçasını öz münasibətindən,
öz mühakiməsindən keçirərək, öz dili
ilə nəql edib bizə çatdırır. Daha dəqiq
desək, bir müəllif kimi özü kənarda durmur. Təsvirinə
dərhal müdaxilə edib öz münasibətini bildirdiyindən,
mənim kimi ənənəyə bağlı qələm
sahibini janrın tələblərində
çaşdırır. Ocaqqulunun qatırı kimi yenə bu
janr söhbəti meydana çıxır və burda mən
özümü nənəsinin zəmanəsi ilə
yaşayan, XIX əsrdə qalmış Fəxrəndə
xanıma bənzədirəm: "Nənəm bu adda şey
eşitməmişdi. Nənəmə qurban olum".
Demək, Fəxrəndə
xanıma görə, nənəsinin eşitmədiyi və
görmədiyi şey bu gün də onun üçün məqbul
ola bilməz. Bu, birbaşa mənim janr axtarışıma cavabdır.
Bu yerdə
qulağıma başqa bir səs gəlir. Yazıçı
Qorun səsi: "Bütün dəlilər şairdirlər. Bütün
şairlər heç kimdə olmayan, nəsə qəribə
bir şey diləyirlər... Bütün uşaqlar tərs
kimi elə uşaqlıqdan ayaqqabılarını tərs
geyinir".
Məqaləni
tamamlayıb makinaçı Nəzakət xanıma verdim. Yazını
geri alanda, ömrü boyu yüzlərlə hekayəni,
şeiri makinasında yazan, zövqünə yaxşı bələd
olduğum Nəzakət xanım dedi ki, mən Rafiq
Tağının hekayələri ilə tanışam. Çox
maraqlı yazıçıdır. Onun haqqında yazmaqda
yaxşı iş görmüsünüz. Janr məsələsi
sizi dolaşdırmasın.
Bəli, bu da mənim
çaşqınlığıma ikinci tutarlı cavab idi.
("Yeni Müsavat" qəzeti, 48(237),
1-3 oktyabr 1996-cı il)
II. Xoruz oğlunun pitisi
(Rafiq Tağının "Siyasət və ədəbiyyat"
polemik yazısı ətrafında düşüncələr)
Əzizim Rafiq
Tağı, "Yeni Müsavat" qəzetinin 26-28 noyabr
1996-cı il tarixli sayında "Siyasət və ədəbiyyat"
adlı məqaləndə yürütdüyün fikirləri
sənin özünə məxsus qayəni əks etdirən
hekayələrinlə tutuşdurdum. Gördüm, hekayələrində
bir adamsan, məqaləndə başqa adam. Sənin fikirsiz, əqidəsiz
(yəni - siyasətsiz) bir dənə də hekayən yoxdursa,
məqaləndə fikri, əqidəni, mövqeyi - yəni
siyasəti niyə inkar edirsən? Axı, unutmaq olmaz ki, əqidə,
qayə siyasətin deyil, siyasət əqidənin, mövqeyin
övladıdır. Bir də aydınlaşdırmaq
lazımdır, sən hansı siyasəti nəzərdə
tutursan? Xalqları qul halına salan kommunizm ideolojisi də
siyasətdir, ona qarşı çıxan milli azadlıq
ideyası da. Sonuncunu ədəbiyyatda bu və ya digər
şəkildə əks etdirən siyasi mövzuda
yazılmış əsərlərə etirazınmı var? Əgər
belədirsə, demək, sən Soljenitsının Sovet
ölüm düşərgələrini əks etdirən əsərlərini
sırf siyasət kimi qəbul edir, bədii əsər hesab
etmirsən?
Mən səni başa
düşürəm, Sovet dönəmində qələm
sahiblərini yalnız bir ideologiyaya tabe tutduran sosializm realizmi
deyilən əjdahadan elə qorxmusan ki, indi də bütün
ideologiyaları, qayələri inkara qalxışırsan. Sovet
dövründə yazılan əsərlərin bir qisminin
plakat ədəbiyyatı olduğunu hamımız bilirik. Lakin
o dövrün özündə də müxtəlif yol və
üsullarla o dövrə qarşı çıxan əsərlər
yazılmamışmı?
Ədəbiyyata məqaləndəki
ölçü ilə yanaşsaq, gərək M.F.Axundzadəni,
Mirzə Cəlili, Sabiri və Hadini inkar edək.
"İmzasını
qoymuş miləl övraqi-həyatə,
Yox millətimin xətti
bu imzalər içində!" - beyti o dövrdə millətin
milli varlığını müdafiə edən ən
yaxşı siyasi lirika nümunəsi deyildimi?
Sözündən belə
çıxır ki, biz bu gün "sənət xalq
üçün" şüarından əl çəkməli,
"sənət sənət üçün"
şüarı ilə yazıb yaratmalıyıq? Biz bu
gün ədəbiyyatın əxlaqi, tərbiyəvi rolunu
inkarmı etməliyik?
1937-ci ilin
qurbanlarından olan böyük Cavid bir yandan "Şairin
mövqeyi uca dağ başında," - deyib, "sənət
sənət üçün" şüarını bayraq
edirdisə, o biri yandan türkçülük
ideyasını təbliğ edən "Səyavuş"u
yaradıb "sənət xalq üçündür" cəbhəsində
dayanırdı.
Dünyanın ən
böyük qələm sahibləri ən böyük əqidə
və fikir adamları olmuşlar. Sən məqaləndə
Puşkini kosmopolit adlandırırsan. Yox, əzizim, Puşkin
Rusiyanın ən böyük millətçi şairidir. Rus
generalı Yermolovun qoşunları Qafqaza daxil olanda: "Əy
başını Qafqaz dağları, Yermolovun ordusu gəlir,"
- deyə o, Rusiyanın işğalçılıq siyasətini
alqışlamamışdımı? Yaxud nəyə görə
böyük humanist L.Tolstoy Qafqazda milli azadlıq hərəkatının
başında duran Şeyx Şamili deyil, o hərəkata xəyanət
edən Hacı Muradı əsərinə qəhrəman
seçmişdi? Dünya ədəbiyyatının korifeylərindən
Firdovsi isə vətənini işğal etdiyinə görə
dünyada yeni bir din yaradan ərəb millətini "həşərat
yeyən vəhşi" adlandırmadımı? Görünür,
ən böyük dahilər də tərəfsiz ola bilmirlər.
Qardaşım, elm
kosmopolit, sənətsə millidir. Hər millətin öz rəngi,
öz sifəti, öz dili var. Puşkinə "Niyə sən
türk dilində deyil, rus dilində yazmısan" demək
mümkün olmadığı kimi, "Niyə sən öz
millətinin mövqeyindən çıxış edirsən"
də deyə bilmirik.
Şəkidə Xoruz
oğlu adlı bir aşpaz var idi. O, piti bişirməyin ustası idi. Bütün Azərbaycanda "Xoruz oğlunun
pitisi" məşhur idi. Əsrimizin əvvəllərində
Şəkidə bolşevik hərəkatına rəhbərlik
edənlərdən birisi hər gün günorta Xoruz oğlunun
aşpazxanasında nahar edər və aşpazın
haqqını da artıqlaması ilə ödəyərmiş.
Azərbaycan sovetləşəndən sonra bu
bolşeviki Bakıya böyük vəzifəyə
aparırlar. Xoruz oğlu pitisinin dadı
damağında qalan bolşevik 10-15 ildən sonra məhz piti
eşqinə Şəkiyə gəlir, görür ki, Xoruz
oğlunun pitixanası bağlanıb. Soraqlaşa-soraqlaşa
gəlib onu bir hökumət restoranında tapır. Ona piti sifariş verir. Yeyir, amma heç
xoşuna gəlmir və Xoruz oğlundan soruşur:
- Xoruz oğlu, bu nə
pitidir?
Xoruz oğlu kefini
pozmadan:
- Mən daha Xoruz
oğlu deyiləm, Toyuq oğluyam.
- Necə yəni Toyuq
oğlu?
- Siz bolşeviklər gələndən
sonra xoruzlar toyuğa dönüb.
- Ə,
ağzının danışığını bil! Bəs
piti niyə bu kökə düşüb?
- Siz gəlməmişdən
əvvəl balaca bir dükanım vardı, öz əlim,
öz başım idi. Siz gəlib norma qoydunuz. Pitiyə filan
qram ət, filan qram noxud, filan qram da quyruq - göstərilən
normadan bir qram da o yan-bu yan ola bilməz. Beləliklə də,
qram pitinin içinə oturdu. O qaydanı ki siz qoymusunuz,
yediyin piti elə ondan artıq olmaz.
Sosializm əsasında
yazılan bir çox əsərlər mənə Xoruz
oğlunun sovetləşmədən sonrakı pitisini
xatırladır. Beləliklə də, ədəbiyyat Xoruz
oğlunun pitisi deyil, Toyuq oğlunun pitisi oldu.
Qardaşım Rafiq, amma
mən də sənin kimi Toyuq oğlunun deyil, Xoruz oğlunun
pitisinin tərəfdarıyam. Ədəbiyyatın sinfiliyi və
partiyalılığına mən də yoxam. Bununla belə,
mövqesiz, əqidəsiz, qayəsiz ədəbiyyatı ədəbiyyat
hesab etmirəm.
("Yeni Müsavat" qəzeti, 66(255),
3-5 dekabr 1996-cı il)
III. "Əsəd və Zeynəb"
həyat faciəmizin ədəbiyyatdakı
təzahürüdür
Hörmətli
Rauf Arifoğlu!
Rafiq
Tağının qəzetinizdə getmiş "Əsəd və
Zeynəb" adlı hekayəsi haqqında yazdığım
kiçik qeydləri çap etsəydiniz, şad olardım. Əgər
mümkün olmasa, məktubu sahibinə
çatdırmağınızı rica edirəm.
Hörmətlə,
B.Vahabzadə
P.S. Şəkidə
olduğuma görə, məktubu poçt ilə göndərdim.
Əzizim
Rafiq Tağı!
Sənin
bütün hekayələrin məni həmişə həyəcanlandırır
və ən ümdəsi düşündürür.
Çünki söz güllən heç vaxt hədəfdən
yayınmır. "Yeni Müsavat" qəzetinin 4-6 iyul
tarixli sayında çap olunan "Əsəd və Zeynəb"
hekayən isə bir dünyadır. Bu hekayə komediya və
faciə janrlarının guya təhlili əsasında
qurulmuş, əslində həyat faciəmizin ədəbiyyatdakı
təzahürüdür desəm, yanılmaram. Partiya qurultayları
adına zavodların direktorlarının dialoqu komediya
janrında faciəmiz, əsirlikdən qayıtmış azərbaycanlı
qadının əri ilə dialoqu isə faciə janrında
komediyamızdır. Beləliklə sən kiçik bir hekayədə
"faciə həyatda çoxalır, səhnədəsə
azalırdı," deyərək, komediyada faciəmizi, faciəmizdə
isə komediyamızı Mirzə Cəlil ustalığı
ilə ədəbiyyata gətirməyə müvəffəq
olmusan. Amma son akkordundan heç olmaz: "Əcəb
uşağın ola, ailəlikcə sirkə gedəsən!"
Sağ ol,
qardaşım, sən bu gün Mirzə Cəlil məktəbinin
ən gözəl və ondan fərqli
davamçısısan. Səni təbrik edir, daha böyük
uğurlar arzusu ilə bağrıma basıb öpürəm.
Hörmətlə,
Bəxtiyar Vahabzadə
8 iyul 1998-ci il
("Yeni Müsavat" qəzeti, 149(512),
30 iyul - 5 avqust 1998-ci il)
Tağı Rafiq
525-ci qəzet.- 2009.- 19 mart.- S.7.