Dünyanın Ən Varlı Şəhərinin
savaş mistikası
Siz Vanyanı
tanıyırsınız? Əgər Aqil Abbasın
"Dolu" romanını oxumamısınıza,
başınızı sındırmayın, belə bir adam
yadınıza çətin düşə! İşdir-şayətdir,
"Dolu" gözünüzü
doldurmayıbsa, boğazınızı
qəhərləndirməyib, ürəyinizi kövrəltməyibsə,
demək, yenə də Vanyanı tanımırsınız. Vanyanı
tanımaq üçün
bir az qarabağlı
olmaq, bir az döyüşmək, bir az yaralanmaq,
bir az şəhid
olmaq, bir az torpaq itirmək,
bir az qaçqın
düşmək, bir az yataqxanada yaşamaq lazımdır.
Vanyanı tanımaq
üçün ömründə: Ağdamda bircə dəfə
çayxanada oturmaq, bircə dəfə quş südü
satılan bazarından dünyanın malını almaq, bircə
dəfə Dünyanın Ən Varlı Şəhərində
tikilən evlərə "pəh" demək, bircə dəfə
Seyid Lazım Ağanın cəddinə and içmək, bircə
dəfə... ağdamlı qız sevmək lazımdır. Vanyanı
tanımaq üçün Bakı-Xankəndi qatarının
şüşələri sınıq plaskartlarında gedən
siyasi söhbətləri dinləmək, Ağdamdan
çıxan maşınların dalınca baxmaq, Qədir
Rüstəmovun səsindən tutub Tanrının yanına
qalxmaq, yanmış, sökülmüş, dağıdılmış
evlərin qaraltısını "gör ey" deyə xudavəndi-aləmə
göstərmək lazımdır. Vanyanı tanımaq
üçün onun traktorçu keçmişinə
boylanmaq, əllərinin mazutunu, alnının toz-torpağa
qarışmış tərini, həftələrlə daraq
dəyməyən başını, kirin-pasın arasında
anasına çəkmiş yaşımtıl gözlərini
təsəvvür etmək lazımdır. Həmin o Vanya
Dünyanın Ən Varlı şəhərində At Belində
Gəzənlərin, Rəşid Behbudovun papağını-xəncərini
oğurlayan şəhər uşaqlarının, Seyid
Lazım ağanın cəddinə and içən
alverçilərin, Xudu Məmmədov kimi həm sözün
həqiqi mənasında böyük alimi, həm də
yerli-yataqlı kişini, Rəmişin timsalında gitaranı
təzədən icad eləyən əhli-kefi yetişdirən
mühitdə aylarla, illərlə yada düşməyən
adamıydı. Amma elə həmin o Vanya Rəmişin avtomat
darağı ilə gitara çaldığı, Qədirin
şəhid ruhlarını oxşadığı, yüzlərlə
gəncin qız üzü görmədən
öldüyü günlərdə İsadan min dəfə
yaxşı xilaskarıydı...
"Möhkəməm!
- dedi Komandir, sonra üzünü tutdu uşaqlara: - Qatır
tankı göndərib. Uşaqlara deyin, ürəklənsinlər.
- Qatır
tankı göndərib...
- Qatır
tankı göndərib...
- Vanya gəlir..."
Mənim
tanıdığım bir Aqil Abbas var, o,
"Batmanqılınc" povestinin yazarıdır,
uşağın yadından söz çıxmaz, mən o əsəri
oxuyub qurtarmaq üçün "Pioner" jurnalını səbirsizliklə
gözləyərdim və indi ağlıma gəlir ki, bizim
pioner dəstəmiz Rahib Məmmədovun adınaydı, mənim
uşaqlıq arzularımdan da biri gedib Rahib Məmmədovun
doğulduğu yerləri görmək idi. Bəlkə də
Aqil Abbasın birnəfəsə oxuduğum "Dolu"su məni
ona görə kompyuterin qabağında oturtdu ki, romanda
Gülablını, Şellini, Kəngərlini,
Qarağacını gəzdim, gördüklərim
gözümün qabağına gəldi, görmədiklərim
gözümün qabağına gəldi və 21-ci əsrin
xudavəndi-aləmi Google-nin ətəyindən baxıb
"gör ey..." dediyim Dünyanın Ən Varlı Şəhəri
gözümün qabağına gəldi...
"Dolu"nu
əlimə iki dəfə almışdım, heç birində
oxuya bilməmişdim. Bir dəfə "Drakon", "Pələng",
"Fantomas" kimi adlar məni itələmişdi, bir dəfə
həvəsimi Qan Turalın roman haqqındakı qeydləri
öldürmüşdü. Gənc tənqidçi romanda
mistika olmadığını yazmışdı və mən
içində mistika olmayan romanın müharibə,
döyüş stixiyasını yansıdacağına,
Ağdamın ruhuna "qoşula biləcəyi"nə
şübhə elədiyimdən kitabı
qatlamışdım. O irəli ANS-də Rəmişin
Ağdamda, bir çadır toyunda avtomat darağıyla gitara
çalmasını, Rəmişi yox, gitaranı yox, O RUHU-
AĞDAMIN RUHUNU, AZADLIĞIN RUHUNU, MÜBARİZLİYİN
RUHUNU, ŞƏHİDLİYİN RUHUNU görəndən o
illəri oxumağa bir kitab gəzirdim.
"Xanəndə
Baratın xanımını evin içində, yuxunun ən
şirin yerində cənginə almışdı,
başlarını itirdiklərindən yalnız Ağcabədidə
xəstəxanaya çatdırılanda bilmişdilər ki,
sağ qolu qalıb evdə. Əlinə düşəndən
babat vurub çarpayıya daş kimi düşmüş
Kefli Çapay səhər ayılanda evin ortasında?
parçalanmamış bütöv bir Dolunun
sancıldığını görüb demişdi:
- Bunu kim göndərdi,
ə?!"
Sitat
romanın üçüncü səhifəsindəndir,
müəllif dolunun yağmağına sevindiyimiz günləri
yadımıza salıb bizi uşaqlaşdırandan, bir az ətə-qana
gətirib qulağımızı "Qrad", top, mərmi səslərinə
alışdırandan sonra DOLU YAĞAN O GECƏnin iki
fraqmentini danışır. Və mənim təsəvvürümə
gah Dünyanın Ən Varlı Şəhərində o gecənin
məxsusi olaraq xanandə ailəsinə - varlı-hallı,
qonaqlı-qaralı, görüb-götürmüş, səliqə-səhmanlı,
divanlı-kreslolu, arın-arxayın kəllayı-dolayı evə
saldığı təşvişi, gah da ayağı,
dağılan dünyadan xəbərsiz Qaçayın
kanallarını kəlbətinlə dəyişdiyi televizora
düşən cırhacır çarpayısı gəlir. Ağcabədi
xəstəxanasında xanəndə Baratın arvadını
həkimə çatdıranları toxtadan stəkanın və
Çapayın çarpayısının altında
aşmış abgərdənin dibində qalmış suyu
DÜNƏN GECƏ YAĞAN DOLU buza döndərir, o buz kimi
suya qolu yaddan çıxan xanım-xatın qadının da,
səhər-səhər başının
ağrısını götürməyə yüz qram araq
saxlamayan dünənki keflinin də üzü
düşür (yazıçı təffərrüatı
yazmamalıdır, oxucunu hadisənin içinə
salmalıdır), ən əsası, ikincinin ürəyindən
gələn səs eşidilir, fikir vermisinizsə,
ağdamlıların səsi ağızdan, boğazdan gəlmir,
daha dərindən- ürəklərinin başından qopur...
Aqil Abbas təcrübədir...
O təcrübə bir daha təsdiqləyir ki, Ağdamdan,
Şuşadan yazanda həmişə ürəkdən yazmaq
lazımdır, ürəklə yazılmayan, qanla
yazılmayan adamı salmır Qarabağın ahənginə?
və elə "Dolu"nu uğurlu edən də müəllifin
dolu vaxtına düşməsidir, bəzən bəlkə də
yazarı ağlatmasıdır:
"-
Drakon!
- Haycan!
- Sən
qardaşının goru, məni vuracaqdın?"
Bəlkə
yox, yüz faiz ağladıb:
" Qəhərdən
boğulan Drakon onun yarasından öpdü:
- Mənim
sənə əlim qalxar? Özümü atardım, səni
yox!
- Mən də!"
"Drakon"la
"Pələng"in yaş fərqini, aralarındakı
böyük-kiçikliyi, rəğbəti, sonradan-sonraya
düşən ziddiyyəti, ən əsası,
Ağdamın hətta ən vələdüzna, ən bicərtdək,
ən səfil uşağının da içində olan səmimiyyəti,
and vermə səmimiyyətini, dilindəki "haycan"
şirinliyini gətirib-gətirib döyüş səhnəsində,
partlamış BMP-nin yaxınlığında,
ölümün qaşdan gözə endiyi anda bir suala
yükləmək Aqil Abbasın yazıçı
texnikasıdır, amma o sualın - "Sən
qardaşının goru, məni vuracaqdın?"- Aqil
Abbasın nə yazıçılığına, nə
texnikasına heç bir dəxli yoxdur. O sual heç
obrazın da sualı deyil, AĞDAMIN, AĞDAMLI BALASININ VƏ
AĞDAMLI RUHUNUN göz yaşardan incəliyidir, xislətidir...
O şəhər elmə Xudu Məmmədovu verər,
oxumağa Qədiri qabağa çıxardar, gitara
çalmağa Rəmişi yetişdirər,
döyüşməyə Eldarı, Allahverdini, Fred Asifi,
Şirin Mirzəyevi, "Qatır Məmmədi" göndərər
və müharibədən bəhs edən romana bədii obraz
kimi Drakonları və Pələngləri verər!
"Dolu"nu
müxtəlif səslərlə oxudum- öz səsimlə,
tanış ləhcə və səs tembri ilə qəhrəmanlarının,
surətlərinin ağzıyla, xeylaq yerlərini müəllifin
danışıq tərziylə...
Sanki bəzi
yerləri mən demişdim, yazmışdı
("Qarabağ erməniləri bizimkilərə and verəndə,
Həzrət Abbasa and verərdilər. Və onlar çox
yaxşı bilirdilər ki, qarabağlılar Tanrıdan
çox Həzrət Abbasdan qorxurlar"); müəyyən
hissələri qəhrəmanların, surətlərin "təlqini"ylə
qələmə almışdı ("Haramıdakı
uşaqlar bir az dombalan göndərib, deyim bişirsinlər",
yaxud "Sən niyə ölürsən ə, ölsün səni
istəməyənlər. Bəs Ağ evdə nə deyirlər?),?
neçə-neçə epizodlar onun özünün ürəyindən
keçmişdi, yazarın reaksiyaları idi
("Dünyanın tərəqqipərvər xalqlarının
da kapitanı biz idik"). Bütün bunların yanında
romanda dördüncü bir səs də vardı və o,
telefonla danışanda yataqxananın pəncərəsinə
çıxan, çıxanda səsi həmişə bizəcən
gəlib çatan məchul qadının səsiydi, nə
vaxtdır çalışıram, o səsin sahibinin
üzünü görə bilmirəm:
"-
Etibarı buraxdılar?
-
Çoxdan buraxıblar.
- Xəlil
Rzanı da?
- Onu da
buraxıblar.
- Camaat
danışır ki, bizim katibi çıxarırlar,
düzdü?
-
Camaatdı da danışır...
- Axı demədin,
Qarağacıya qrad düşüb, ya yox? "
"Dolu"
kitabının az qala hər səhifəsində hansısa
cümlənin altını cızmışam (məsələn,"sənə
dəyən güllənin səsini eşitməyəcəksən",
yaxud "köpəyoğlunun arağı qradın dərmanıdır"),
"Cəbhəçilər prokuroru Salatın Əsgərovanın
qatili ilə dəyişiblər" cümləsinin
altından iki dəfə xətt çəkmişəm, vaxt
vardı, Salatın Əsgərovanın qatillərini gündə
hansısa vəzifəli, sanballı əsirlərlə dəyişirdilər,
- müharibə "mifləri"nin belə incəliklə
işlənməsi romanı təsirli edir. Amma ən çox
xoşuma gələn
"Dolu"dakı mistika oldu:
"Bu camaat
üçün Seyid Lazım Ağanın sözü
"Quran" ayəsi kimiydi, heç kim keçə bilməzdi.
Camaat Ağanın şəkillərini ciblərində gəzdirir,
maşınlarının ön şüşəsinə
yapışdırır, evlərinin ən görkəmli yerlərindən
asırdı. Üzündən nur yağan Ağa adətən
Drakonun mağazasının qarşısında, onun
üçün qoz ağacından xüsusi
hazırlanmış taxtda otururdu. Bazara gələnlər onun
əlindən öpməmiş, xeyir-duasını
almamış bazardan çıxmazdı. Təzə işə
başlayanlar, ya bir vəzifəyə kedənlər Ağadan
bir-iki manat pul alardı - bərəkət olsun deyə.
...Dünyanın
Ən Varlı Şəhərinin ən varlı bazarı
yenidən qaynamağa başlamışdı - Ağa nə qədər
bazardadı, cəddi camaatı qoruyacaq..."
Ağdamın
mistikası Seyid Lazım ağaydı, bəlkə də,
Seyid Lazım ağanın mistikası Ağdamıydı...
Taleh ŞAHSUVARLI