Hippokratdan sonra

Hippokratdan sonra

DOKTOR MÜRSƏL QARAYEVƏ İTHAF

Xaqani və Bülbül küçələrinin kəsişməsində dayanıb taksi axtarıram. Birisi işıqları yandırıb söndürür. Yaxınlaşıram. Gedəcəyim yeri deyib, neçəyə aparacağını soruşuram. Deyir ki, ürəyin neçəyə istəyir, o qiymətə də gedəcəyik. Dinməzcə oturub gedirik. Yolboyu sussaq da, Azneft meydanına çatıb işıqforda dayananda, deyir ki, düz 40 il əvvəl elə bax, burda dayandıq, radio Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbər təyin olunması xəbərini verdi. Qara müəllim də maşındaydı. “Hansı Qara?” – soruşuram. “Qara Qarayev” – deyir. O vaxt da taksidə işləyirdiz” – soruşuram. “Yox, Qarayevin sürücüsü idim...” – deyir, sonra da xeyli maraqlı təfsilatlar danışır. Qəfildən soruşuram: “Mürsəl Qarayevi tanıyırdız?”. “Əlbəttə, o qədər gəzdirmişəm ki...” “Necə adam idi?” Cəmi dörd söz deyir, özü də rusca: “On bıl moşneyşim xirurqom”. Xatırlayıram ki, illər əvvəl Mürsəl Qarayevin həyatıyla maraqlanmışam, yazı yazmışam. Həmin vaxtı, görüşdüyüm adamları xatırlayır, Mürsəl Qarayevin şəkillərdən tanıdığım qarayanız, əzələli, qürurlu sifətini yadıma salıram. “İnsan ömrü də yazıdı” deyə fikirləşirəm. Yadıma düşür ki, bir neçə gündən sonra, noyabrın 4-də onun doğum günüdür, yaşasaydı, on minlərlə insana həyat verən bu əfsanəvi cərrahın 90 yaşı olacaqdı. Külək taksinin qapısını məndən əvvəl bağlamaq istəyəndə sürücüdən telefonunu soruşuram. Deyir. Yazıram. Uzaqlaşanda ardımca səsini eşidirəm: “Adım Ələsgərdi...”

İlk əvvəl musiqili reklam çarxı kimi nəzərdə tutulan, Brüs Herbertstounun çəkiliş prosesindəki və sonrakı ciddi səyləri nəticəsində tammetrajlı kino əsərinə qədər böyüyən “Günəşli vadinin serenadası” filmini Mürsəl Qarayev çox sevirdi. Mən Bakı kinomanlarının filmotekalarındakı uzun axtarışlardan sonra 1941-ci ildə çəkilmiş o ağ-qara filmi tapıb baxdım. Bəlkə “Bu günəşli vadidə baş vermişdi”, “Çetanuqa Çu-çu” kimi mahnılar və Herri Uorrenin musiqisi, Henri Millerin caz orkestrindəki saksafon partiyaları və ifa tərzi, ya da ki, elə həmin Oskara layiq görülmüş “... çu-çu”nun ritminə uyğun ayaq döyən, nal taqqıldadan qaradərili rəqqasların rəqsiydi bu filmi ona sevdirən, kim bilir? Cənubda qar az tapılar, olmaya filmdəki bolluca qar və kaskadyorların xizəklə olan virtuoz tryukları bu qarayanız, atlet bədənli, bəstəboy gənc cənublu kişisini içindən tərpədirmiş? Ya bəlkə bir az romantik-sentimental və o dövrün adamlarına, kütləvi sənətinə xas pafoslu, hadisələrinin inkişafını qabaqcadan və addımbaşı söyləmək mümkün olan süjetin rahatlığı və çəkiciliyi idi səbəb. Təbii ki, bütün bunların, xüsusən də caz musiqisinə olan sevginin, hətta saksafon – bəzi versiyalara görə isə klarnet və qaboy ifası bacarığının rolu böyükdü. Amma həmin filmə olan sevginin başlıca səbəbi, məncə, başqa idi.

ABŞ istehsalı olan bu film yerli amerikan prokatına 1941-ci ilin yanvarında, yanvar ayının 26-da buraxılıb. Bu həmin dövr idi ki, Avropa yenicə düşdüyü qan girdabında boğulur, müharibə edir, amerika və sovet adamları isə rəhbərlərinin müharibə hazırlığına baxmayaraq illüziya dolu növbəti dinc günlərini yaşayırdılar. Sovetlərdən fərqli olaraq dünya dövlətlər tarixi üçün gənc Amerika, Pirl Xarboru istisna etsək, hətta daha realist filmləri üçün gen-bol çəkiliş meydançaları ilə zəngin ərazisiylə bu müharibəyə heç sonra da qoşulmadı. Amma mənim artıq yeddi aydır ki, obrazını (!), xarakterini, cizgilərini düşündüyüm, 85 illiyini ölümündən sonra qeyd etdiyimiz mərhum doktor Qarayev – o vaxtlar ömürlüyü tərcümeyi-hal vərəqələrinin ilk qrafalarında bitən gənc adam bu müharibədə, olsun ki, həkim-şəfaverici kimi, ancaq iştirak etmək məcburiyyətində qaldı. Onda vur-tut 22 yaşı vardı. Bura indilik bir təəssüf sözü də yazmaq olar. Çünki insan öz ilk iş təcrübəsini ehtiyatsızlıq üzündən qəzaya düşən, yaxud xəstəlik səbəbindən cərrahi əməliyyata ehtiyacı olan adamları sağaltmaqla deyil, amansız müharibə maşının dişli çarxları arasında əzilən, şikəst olan yüzlərlə, minlərlə insanın – çoxluğun üzərində qazandı. Sağlam, təmiz, inamlı, savadlı, qaynar, istedadlı, ekstrovert bu gənc faciə ilə çox tez üzləşdi. Əksəriyyətin – ümumun – “xorun ölümünü” öz gözü ilə gördü ki, əsl faciə də bu idi. Özü də o faciəni nə profildən, nə öndən seyr etmədi, ona ən yaxın məsafədə oldu, onu içindən gördü. Bu isə cərrah peşəsinin verdiyi imtiyazdı. Peşələrin içində insana, deməli faciəyə də ən yaxın, ən intim məsafəyə qədər gəlmək, hətta fiziki olaraq insanın içinə girmək icazəsi yalnız cərrahlıqdadır. Və faciəyə bu qədər yaxın gəlmiş gənc adam da əlini, ayağını itirmiş pasiyentləri kimi öz ruhunun uclarını, kənarlarını – yəni, bir hissəsini yenə də çox təəssüf ki, itirməli oldu. Elə ona görə də müharibənin toxunmadığı, ayağı dəymədiyi məmləkətin “qış nağılını” sevməliydi, dövrün icazə verdiyi ruhi reabilitasiya tədbirləri görməli idi: sovet prokatı “Günəşli vadinin serenadası”nı müharibədən həmən sonra, Amerika ilə münasibətlərinin qısamüddətli istiləşməsi, soyuq müharibəyə qədərki müttəfiqlik dövründə əldə etmişdi; filmə çəkilən aktyorlar doktor Qarayevin müasirləri, demək olar ki, həmyaşıdları idi; o, müharibənin izi olmayan parıltılı gözlər, simalar axtarırdı və bunları həmin filmdə tapmışdı da. Ona faciəni görməyən insanlar, insan obrazı lazım idi ki, sonradan o insan obrazı naminə çalışa bilsin, fədakarlıqla mübarizə aparsın. Bu təxminən, ayağı amputasiya olunmuş xəstənin hələ də həmin boşluqda ayağını hiss etməsinə, yeriməyin isə yalnız protezlə, yaxud əsayla mümkünlüyünə inanmamasına bənzəyirdi. Belə olmasaydı, gecə və gündüzlərin bütün saatlarında gözlənilməz xəstə çağırışlarına həyəcanla, qaçaraq getməz və ona “bir az ağır ol, özünü tox tut, soyuqqanlı ol, axı, sən həkimsən” – deyə iradlar edilməzdi. Aşqabad zəlzələsindən zərər çəkənlərə kömək üçün göndərilən həkim briqadasına ürəyi atlanaraq yazılmaz, müharibə edən ərəb ölkələrinə hərbi həkim kimi ezam olunmaq arzusunu dəfələrlə dilə gətirməzdi. Öz sənəti və deməli, özgələri üçün yaşayan XX əsrin böyük bəstəkarlarından biri olan qardaşı Qara Qarayevdən “müalicə olun, yaşa, yaxşı olar ki, sakit həyat keçirəsən – özün üçün yaşa, hamıya və hər şeyə tüpür” – deyə məktub almazdı. Bir vaxtlar, hələ 13-14 yaşındaykən “Vətənin qədri əzizdir Sonaya canı kimi, / Sevər öz yurdunu qəlbində imanı kimi” – Sultanməcid Qənizadənin və Aleksandr Vaynberqin də bəyəndikləri, tərcümə etdikləri, vətəni və deməli, onun övladlarını da sevməyi təlqin edən misraların müəllifindən – Bakının məşhur hüquqşünaslarından biri olan İsgəndər bəyin qızından – doğma anasından da “yalnız özünü fikirləş” tövsiyəsi ilə məktub almazdı. Müharibədən 7 il sonra – onda Mürsəl Qarayevin 33 yaşı vardı, 1952-ci ildə atası – görkəmli uşaq həkimi Əbülfəz Qarayevin ölümünə çox hazırlıqsız, sanki müharibənin dəhşətlərini heç görməyibmiş kimi yanaşmaz, körpə uşaq kimi hönkür-hönkür ağlamaz, hətta bu ölümdən sonra ağır stresslər keçirib xəstələnməzdi. Və həmsöhbətlərimdən biri “məncə, müharibəni görmüş, döyüşən orduda cərrah işləmiş adamın atasının ölümü vaxtı stress keçirməsi onun insansevər xüsusiyyətlərinin böyüklüyündən danışır” deyəndə haqlıydı. Mən təəccüblənmədim. Çünki iki gün əvvəl başqa bir dostu, Mürsəl Qarayevin bəlkə də nə vaxtsa hamının ürəyindən keçmiş bir hissindən danışdı: “Kamil, kaş biz bu dünyaya ya 100 il əvvəl, ya da 100 il sonra gələydik”. Bu həm də o dövr idi ki, insanlar öz tərcümeyi-hallarında partiya mənsubiyyətini doğum tarixindən əvvəl bildirirdilər.

Mürsəl Qarayev 1919-cu ildə anadan olmuşdu. Noyabrın 4-də. Bu həmin dövr idi ki, Azərbaycan yüz illərdən sonra ilk dəfə müstəqil dövlətə, Bakı isə, böyük şəhər olmasına baxmayaraq, ilk dəfə paytaxta – birinci şəhərə çevrilmişdi, yəni, daha çox şəhər olmuşdu. Bu tarixdən 11 gün sonra Bakı Dövlət Universitetinin təsis olunub fəaliyyətə başlaması da “birinci şəhərlərin” özəl keyfiyyəti saymaq olar ki, sonradan onun azərbaycanlı rektorlarından birinin doktor Qarayevin yaxın qohumu, Qarayevlər soyunun görkəmli nümayəndəsi Abdulla Qarayevin təyin olunması nədənsə məndə təsadüf hissi yaratmır. Deyirlər ki, hələ anası Sona xanımın qucağındaykən hərbi marş oxuya-oxuya addımlayan milli ordu əsgərlərinə tamaşa edən, sonradan böyük bəstəkara çevriləcək Qara Qarayev, o vaxtlar balaca Qara, həmin marşı özünəməxsus şəkildə zümzümə edirmiş. XX əsrdə taleyinə paytaxt olmaq yazılmış Bakının məhz “insani planda salınmasında və memarlığında” bu soyun və bu soyun bir nümayəndəsi Mürsəl Qarayevin də sonradan şəksiz əhəmiyyətli rolu olmuşdu.

Yeri gəlmişkən, 1919-cu il tibb elmində, xüsusən cərrahiyyədə inqilab edən bir kəşflə də əlamətdardı. Şomov, Yelanskiy və Neqrov məhz bu il qan qrupunu müəyyənləşdirmək üçün standart zərdabın alınmasına və uğurlu qanköçürməyə nail olmuşdular.

Deyirlər ki, dövrünün ilk savadlı qadınlarından olan, şairə və yazıçı kimi ad çıxarmış Sona xanım Axundova – Qarayeva uşaqlarını heç vaxt özündən ayırmaz, öz sözlərinə görə, sağında Qaranı, solunda isə Mürsəli uzadar, sübhədək əllərini bir-birlərindən ayırmayaraq yatırmışlar. Bu halın sonradan uşaqların istedadlı böyüməsinə xüsusi rolu olduğu da bəllidi ki, bu artıq psixoanalizin əhatəsinə aid məsələdi.

Mürsəl Qarayev Əbülfəz Qarayevin – Odessa Tibb Universitetinin məzunu, milli uşaq pediatriyasının banisi, Bakının ilk uşaq müəssisələrinin təşkilatçılarından biri, Azərbaycan Demokratik Respublikasında ixtisası üzrə hərbi qulluqda olmuş, alman, rus dillərini və osmanlı türkcəsini mükəmməl bilən milli bir kişinin oğlu idi. Yeri gəlmişkən, sonradan o, milli hökumət strukturlarında çalışmasına görə təqiblərə də məruz qalmışdı. Bu evə Nəriman Nərimanov, Hüseyn Cavid, Seyid Hüseyn, Milli Elmlər Akademiyasının ilk prezidenti Mirəsəddula Mirqasımov, Cəmil bəy Ləmbəranski və o dövrün başqa görkəmli adamları da gedib-gəlirdi ki, bütün bunlar Mürsəl Qarayevin formalaşmasında xüsusi rol oynamışdı. Üstəgəl ciddi ev təhsili, alman dayə də sonradan uşaqların intellektual böyüməsinə təkan olmuşdu.

Mürsəl Qarayev musiqini çox sevir, saksafon ifaçılığı ilə məşğul olurdu ki, müharibədən sonra aldığı kontuziya sonradan onu musiqi ilə məşğulluqdan ayırmışdı. Amma onun bir ədəbiyyatçı, yazar ustalığına, dilinə vaqif olmasını mən bəzi elmi qeydlərindən və məktublarından hiss etdim ki, bunu yəqin çox az adam bilir. Misal üçün, qeydlərinin birində çox obrazlı şəkildə yazırdı: “Ümumən vəziyyət qənaətbəxşdi deyə məsələnin həllini sabaha saxlamaq – bu, təxminən döyüşün döyüş meydanının keçilməz və bərbad hala düşənə qədər təxirə salınmasına oxşayır”. Yaxud, dostu Məmməd Vəzirəliyevə cəbhə məktublarının birində hansısa xüsusi vəziyyətə işarə edərək “yəqin ki, çətirlilər ailəsini xatırlayırsan” deyirdi. Nəyi nəzərdə tuturdu? Kiminsə çətir altında gizlənməyinimi? Yaxud çətirlilərin bəzilərinin bircinsli olmasınımı? Ya bəlkə kimlərinsə çətirlilər ailəsinə daxil olan bəzi bitkilər kimi öz bəhərini (hərbi qənimətimi?!) üstə yox, torpaqda gizlətməsini eyham edirdi? Bu haqda yalnız ehtimal etmək olar.

Mürsəl Qarayev virtuoz cərrahlıq texnikasına malik idi. Hətta deyirlər ki, sağ əli möhkəm əzildiyinə görə əməliyyatlardan birini tək əllə etməli olmuşdu. Ümumiyyətlə, həmin gün çox maraqlı və sirli gün imiş. Gecə növbəsində əhəmiyyətsiz travma ilə xəstəxanaya düşən bir xəstəni əməliyyat etdikdən sonra onu diqqətlə müşahidə edən doktor Qarayev, həmin xəstəyə “ehtiyatlı olun, siz bura yenə düşə bilərsiniz” deyib. 2 saatdan sonra həmin adam ağır bıçaq yarası ilə geri gətirilib.

Antik dövr bədii sənədləri arasında iki mətn – “Ezopun oğluna nəsihətləri” və “Hippokrat andı” məni elə ilk oxulardaca heyrətləndirmişdi. Birincini oxuyandan sonra “çoxtanrılı cəmiyyətin yetirdiyi adamın nəsihətləri monoteist din elçilərinin qoyduğu əsas qanunlarla necə olurdu ki, birə bir məntiq və ardıcıllıqla bağlanırdı?” deyə öz-özünə sual etmişdim. Ezopdan təxminən 200 il sonra Hippokrat daha bir yazı yazmışdı və sonradan bu sənəd tibbi etikanın ilk və ən təsirli sənədinə çevrilmişdi. Mən həmin sənədin 1948-ci ildə Ümumdünya Tibb Assosiasiyasının Baş Assambleyasının redaktə etdiyi variantından danışmıram, həqiqi nüsxədən söz edirəm: “Mən həkim Apollona, Asklepiyə, Gigieyaya, Panakeyaya, bütün tanrı və tanrıçalara onları şahid gətirərək and içirəm ki, öz gücüm və ağlımın imkanları daxilində bundan sonra bütün söylədiklərimə vicdanla əməl edəcəm: mənə həkimlik öyrədən müəllimlərimi valideynlərimlə bərabər tutacam, onlarla ruzimi böləcəm və lazım gələrsə, onlardan köməyimi əsirgəməyəcəyəm; onların nəslindən olanları öz qardaşlarım biləcəm, əgər istəyərlərsə bu sənəti onlara heç bir müqavilə olmadan və əvəz gözləmədən öyrədəcəm; mənə olunmuş tövsiyələri, şifahi dərsləri və bütün başqa təlimləri onlara – öz övladlarıma, müəllimlərimin övladlarına və şagirdlərinə, yalnız və yalnız onlara, başqa bir kimsəyə öyrətməyəcəyəm. Mən xəstələri gündəliyini öz ağlım və gücümə uyğun şəkildə yalnız onların xeyrinə yönəldəcəm, onlara qarşı ədalətsizlikdən və pislikdən çəkinəcəm. Mən nəinki məndən ölüm istəyən xəstələrə kömək etməyəcəm, hətta bu fikri özlərinə yaxın buraxmamaları üçün yollar arayacam, tövsiyələr verəcəm, qadınları abort etməkdən saqındıracam...”

Andın sonu xəstələrin, ümumiyyətlə insanların sirrini saxlamaq üçün götürülən öhdəlikdən ibarətdir. Evtanaziyanın, abortların və hər cür murdarlığın bəraət aldığı, kütləviləşdiyi XX əsrin, xüsusən onun ikinci yarısının daha bir uğurlu adı “antihippokrat dövrü”də ola bilərdi. Hərçənd, kim bilir, sadalanan pisliklərin mətndən göründüyü kimi elə o vaxt da var olması bu yeni adı mənasız edirdi; hər dəfə olduğu kimi fərdlərin yazdığı fərdlər üçün idi.

Sadəcə Yunan-Roma əsatirlərindəki Apollonun, həkimlərin hamisi olmaqla yanaşı, həm də sənət (musiqi, poeziya), öncəgörmə, şəhərsalma tanrısı olduğu çox maraqlı hal, maraqlı sistemləşmə kimi göründü mənə: fiziki sağlamlığı qoruyanların hamisi ruhi sağlamlığı qoruyanların da hamisi idi; o, həm də gələcəkdən – müalicənin sonundan, müalicə etdiyi xəstənin sonrakı aqibətindən xəbərdar və əmin olmalı idi; xəstəlik isə insanların sıx məskunlaşdığı yerlərdə, şəhərlərdə daha çox yayılır və həkimlər də daha çox orda tələb olunurdu.

Halbuki sonuncu monoteist din olan islamda Yaradıcının – Allahın adlarından biri də Həkimdir. Və mən “and”ın əvvəlindəki “Apollon həkimə...” kəlmələrini öz-özlüyündə təkrar pıçıldayıb, qədim Yunan-Roma çoxtanrılılığının yanlışını daha aydın hiss etdim. Və “Allah insanı özünə bənzər yaratdı” ifadəsi də indi bir başqa çalar alırdı ki, bu haqda bütün bunlardan sonra uzun uzadı danışmaq istəmirəm.

Mifləri və müqəddəs mətnləri tədqiq etmək tarix və psixologiya baxımından onları desakrallaşdırma və profanasiyadı. Bu söz latın mənşəlli “profanum”dan doğur. Mənası “məbədgahın yanı”, “məbəd ətrafı” deməkdi. Profanasiya – bu müqəddəs yerdən çıxarmaq, qeyri-dini sferaya keçməkdi. Hippokratdan sonra o anda, bir az fərqli redaktə ilə sadiq qalan doktor Qarayev indi həqiqi Həkimə daha yaxındı.

Səlim BABULLAOĞLU

525-ci qəzet.- 2009.- 3 noyabr.- S.4.