Nizami Cəfərovun ədəbiyyat baxışları

BEŞCİLDLİYİN 2-ci CİLDİNİ OXUYARKƏN

Mən Nizami Cəfərovdan çox yazmışam, əsərlərindən yazmışam, ədəbiyyat konsepsiyasından yazmışam, ayrı-ayrı kitablarını reklam eləmişəm, portretini cızmağa çalışmışam; olub ki, filoloq-həmkarım, həmməsləkim, gənclik opponentimdən qısqanclıqla bəhs eləmişəm, polemik yazmışam, konkret hallarda sərt mövqe tutmuşam; amma həmişə və həmişə Nizami Cəfərovun ədəbiyyatımızda yeritdiyi xətti duya-duya, anlayıb da sevə-sevə qələm işlətmişəm. Və budur, illər keçəndən sonra baxıb-görürəm ki, demə, mən Nizami Cəfərovdan da çox, öz ədəbi nəslimizdən, nəslimizin ədəbi mövqeyindən, ədəbiyyat həqiqətindən söz açmışam, onun simasında özümüzü, sözümüzü, ədəbiyyat baxışlarımızı müdafiə-təqdim-təbliğ eləməyi gərək və borc bilmişəm.

Əslində, filoloqun ədəbiyyat baxışlarından danışmaq, yəqin ki, qəribə görünməlidir; çün filoloqun baxışları başqa nə olmalıymış ki. Amma əvvəla, belədir ki, N.Cəfərov özü buna qol qoymuş; o mənada ki, “Seçilmiş əsərləri”nin beşcildliyində (Bakı, “Elm”, 2007) əvvəlki kitablarının tərtibindən fərqli, differensial yolla gedərək, hər bir cildin mövzu-problem-analiz əhatəsini bir sahəyə aid eləmiş, üstəlik hər birinə də ayrıca ön söz yazmışdır: “Ön söz, yaxud Azərbaycan dili tarixinin metodoloji problemləri” (1), “Ön söz, yaxud Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi” (2), “Ön söz, yaxud türkolologiyanın tarixindən” (3), “Ön söz, yaxud Azərbaycanşünaslığın müasir problemləri” (4), ən nəhayət: “Ədəbiyyat siyasəti, yaxud ədəbiyyatdan siyasətə” (5)... İkincisi, elə bu son məqamın davamı olaraq, düşünürəm ki, Azərbaycan cəmiyyətinin inkişafı belə gətirmiş: burda ədəbiyyatçı, yazıçı, filoloq dərinə meyl etdikcə, üstə çıxır, yəni istər-istəməz çiynini ümumən milli-ictimai-tarixi-mədəni fikir işinin də altına verməli olur (ədəbiyyatdan siyasətə); bir növ, universal tarixi missiya onun boynuna yazılmış. Tarixən belə olmuş – zərurətdən; adəta, yenə belə qalır. Hərçənd cəmiyyət, mədəniyyət tariximiz bu nöqtədə ədəbiyyatımızı udursa da, görünür, filolojinin dərinlikləri də bahəm bundan itirir.

Nizami Cəfərovun ədəbiyyat baxışları ilk öncə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixçiliyi sahəsində görünür, ən dolğun ifadəsini məhz burda tapır. Mən bunu yazılarımda, bir neçə dəfə qabartmışam: hazırda ədəbiyyatımızın tarixən yaranmış obrazı dağıldığı, ədəbiyyat tarixçiliyimiz qırıq-parça sitatlar, bu və ya digər əlahiddə, eklektik sıralar, baxışlar şəklində göründüyü bir halda, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixini bütünlükdə, ən qədim dövrlərdən çağımızacan, müasirliyi və tarixi perspektivində təsəvvür, təsvir və təqdim eləməyə cəhd edən bircə Konsepsiyanın adını çəkmək olar. Bu – əməkdar elm xadimi, AMEA-nın müxbir üzvü, filoloji elmləri doktoru, professor Nizami Cəfərovun artıq iki onildən bəri irəli sürüb-bölüşdüyü, hər dəfə, hər kitabında daha da dolğun, düşünülmüş, təkmil ortaya qoyduğu müvafiq elmi konsepsiyadır.

Bu həmin o Konsepsiyadır ki, N.Cəfərov şərhini “Azərbaycan xalqının şah əsəri” yazısında Dədəm Qorquddan başlayır: “Dədə Qorqud” eposunun tarixi, Azərbaycan etnik-mədəni sisteminin ümumtürk etnik-mədəni sistemindən fərqlənərək ayrılması (differensiyası) tarixidir...” və kitab boyu bütün yazılarından keçirərək, perspektivini müsahibələrində belə görür: “Axı bunlar (gənc yazarlar – T.Ə.) “Dədə Qorqud”u, “Koroğlu”nu yaradan xalqın övladlarıdırlar. Bunlar Cəlil Məmmədquluzadənin övladlarıdırlar. Bir şeyi ki, biz yaratmışıq, onun üzərində yüksəlmək lazımdır...” (“Zaman ədəbiyyat adamlarına əsl yerlərini başa salır”)

Bu, o ədəbiyyat tarixçiliyidir ki, həmin elmin bizdə yarandığı 150-100 ili ərzində vur-tut bir neçə konseptual mərhələdən keçib-gəlmiş: “...F.Köçərlinin “Azərbaycan ədəbiyyatı”ndan sonra bu və ya digər dərəcədə bir neçə mükəmməl “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” yaranmışdır ki, onların hər biri, şübhəsiz, təqdirəlayiqdir. Lakin həmin “Tarix”lər bu sahədə görülmüş işlərin uğurları ilə yanaşı, qüsurlarını, problemlərini də kifayət qədər əks etdirir...” (“Ön söz, yaxud Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi”); və Nizami Cəfərovun Konsepsiyası da hakəza bütöv bir baxış sistemi olaraq, həmin “Tarix”lərlə polemik münasibətdə mövcud olur.

Belə ki, Nizami Cəfərovun ədəbiyyat tariximizə fərqli baxışı hələ 1988-ci ildə qələmə aldığı (kitabda da mərkəzi yer tutan) “Azərbaycan intibahı: problemlər, mülahizələr”, “Füzulidən Vaqifə qədər” kimi yazılarında aydın görünür; hərçənd vaxtilə mətbuatda dərc olunarkən, həmin platforma sadəcə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində tutduğu yerinə, əlahiddə istedadına güvənən bir gəncin subyektiv manifesti kimi anlaşılmışdı. O zamankı kanonlaşmış ədəbiyyat tarixçiliyi baxışlarına görə beləydi: Azərbaycan ədəbiyyatının qədimliyi prioritet götürülür və farsdilli ədəbiyyatımız, başda Nizami Gəncəvi olmaqla, XII əsrin intibah hadisəsi və zirvə məqamı kimi alınırdı; nəticədə ortaçağ Azərbaycan şeiri XVI əsrdə Füzuli zirvəsi də daxil olmaqla bunun yalnız layiqli davamı kimi şərhə gəlirdi; və bu hesabla M.F.Axundova, hətta XX əsrəcən də milli mədəniyyətdə orta əsrlərin təsiri qalmış olurdu; bir növ bütöv bir ədəbiyyat tarixi, bir dühanın kölgəsinə sığışırdı.

N.Cəfərov neyləmişdi: məhz Azərbaycan mənası, Azərbaycan vurğusunun qabarıq göründüyü XVII-XVIII əsrlər tarixi və mədəniyyətimizdə bir intibah hadisəsi kəşf etməklə üstünlüyü, ağırlığı, diqqəti yenidən (F.Köçərlinin ilk Ədəbiyyat Tarixindən sonra) müasirliyin üzərinə qaytarmışdı; alim həmin və daha sonrakı yazılarında (“Koroğlu”nun poetikası”, “Vidadidən Vaqifə qədər”), bu yöndə olan digər tarixçilik baxışlarına da (F.Köçərli, mühacir ədəbiyyatşünaslığımız, Həmid Araslı, Araz Dadaşzadə, Əlyar Səfərli və Xəlil Yusifov...) aktuallıq qazandıraraq, yeni bir tipologiyanın əsasını qoymuş oldu: “Dədə Qorqud” eposundan başlayaraq qədim türk ədəbiyyatı kontekstində mövcud olan (farsdilli poeziya və N.Gəncəvi də daxil olmaqla) qədim və ilkin orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı; ortaçağ (türk və fars dillərində) klassika); və XVII-XVIII əsrlər intibahından çağımızacan gəlişən yeni və müasir Azərbaycan ədəbiyyatı.

Sanki az fərqlənən bu Konsepsiyanın əvvəlkindən üstünlüyü bu idi ki, ədəbiyyat tariximizin inkişaf məntiqini hardasa uzaqda qalmış “qızıl dövr”də (üstəlik farsdilli əsaslarda) aramırdı; milli ədəbiyyatın nəşət etdiyi, özünü tanıdığı (həm də türklük məqamı üzərində) tarixi mexanizmdən təkanlanaraq, hər bir dövrdə adekvat müasirlik keyfiyyətlərini axtarıb-tapır, ona isnad edirdi. Deyək, Nizami Gəncəvi yaradıcılığı buradaca özündən əvvəlki əsrlərə də işıq salır: “Nizami “Xəmsə”sinin fəlsəfi əsaslarını, əgər belə demək mümkünsə, əl-Fərabi (IX-X əsrlər) müəyyən etmişdir. Və dahi türk şairinin yaratdığı, demək olar ki, bütün poetik obrazların fəlsəfi sxemi dahi türk filosofunda mövcuddur – “hökmdarın qeyri-adi kamilliyi”, “ideal idarə sistemi”, “etik intellektualizm”, “qnesoloji optimizm” və s. məsələlər Nizamiyə əl-Fərabidən gəlir” (“Nizami Gəncəvi”). Yaxud N.Cəfərovun təqdimində “Füzuli orbiti” nəinki özündən sonrakı bəlli üç əsrdə təsirini saxlayır, eləcə də özündən əvvəlki üç yüzilə də hökmünü verir: “Füzuli düşüncə tərzinin elementləri Həsənoğludan (XIII əsr) etibarən müşahidə edilir. Qazi Bürhanəddin (XIV əsr), xüsusilə Kişvəri (XV əsr) ilə artıq müstəqil axara çevrilir; beləliklə, Füzuli üç əsrdən də artıq müddətə yetişir. Saib Təbrizidən (XVII əsr) etibarən ətalətlə mövcudluğunu davam etdirən Füzuli düşüncə tərzi getdikcə ekzotikaya çevrilir” (“Füzulidən Vaqifə qədər”). XVIII əsrdən başlayaraq isə ədəbiyyatımızın inkişafı sırf milli estetika, milli xarakter və fəlsəfə üzərində gəlir: “XVI əsrin əvvəllərindən etibarən Azərbaycan milli estetik təfəkkürünün formalaşması prosesi gedir; klassik estetika (ictimai varlığa Füzuli münasibəti) tədricən funksional normativliyini itirir, əvəzində isə şifahi xalq ədəbiyyatından gələn inikas üsulu normativlik əldə edir, nəticə etibarilə, XVIII əsrin sonu XIX əsrin əvvəllərində milli estetik təfəkkür faktlaşır” (“Vidadidən Vaqifə qədər”); və sonrakı (predmeti Aşıq Ələsgərdən ən gənc yazarlara qədər olan) oçerklərdə təsbit olunur ki, ədəbiyyatımız yalnız bu keyfiyyəti – milli səbatını qoruyanda özü olur.

N.Cəfərovun ədəbiyyat baxışları əhatəli olduğu qədər də sirayətedicidir, çün bütöv-ardıcıl Konsepsiyadan gəlir. Mən həmişə heyrətlənmişəm, bir çox ədəbiyyatşünaslar (özümü də bu sıradan ayırmıram) problemlər qoyub, mülahizələr üzərində vurnuxduğu, illərlə araşdırmalar aparıb məsələnin həllinə metodoloji açar axtardığı yerdə, N.Cəfərov iti fəhmi, çevik düşüncəsi, hazır-sanballı ədəbiyyat bilikləri ilə necə də asan tərzdə həməncə fikri çalır, sadə bir dildə, aydın qənaətlərlə şərh edir, tezislərini söyləyir, ideyalarını bölüşür, qabağa qaçmadan, amma eyni zamanda vasvasılığa da lüzum görmədən problem-situasiyanın dürüst mənzərəsini verir.

Bu zaman ədəbiyyatşünaslığımızın təklif etdiyi “dolu səhifələr”, elə yerini tutmuş məqamlarla da birgə, N.Cəfərovun tarixçilik konsepsiyası işığında necə dəyişib, özgə cür görünməyə başlayırsa, hələ nə qədər də nəzəri boşluqlar aşkar edir. Məsələn, (Cahangir Qəhrəmanovun 1984-cü ildə hazırladığı nəşrdən dərhal sonra) o vaxtacan az diqqət çəkmiş Kişvəri şeirini, şairə həsr etdiyi yığcam oçerkində N.Cəfərov ədəbiyyat tariximizə necə də ustalıqla otuzdurur: “Əgər Nemətullah Kişvəri böyük Füzulidən sonra yaşamış olsaydı, deyəcəkdik ki, Füzulinin tələbəsidir: ona görə ki, Kişvəridəki obraz mükəmməlliyini məhz Füzuli əndazəsi ilə ölçmək olar, başqa bir ölçü-biçi çətin ki, yarıya. Hər halda Kişvərini Füzuli yetirib...”; və təkcə Füzuli deyil, Kişvəri-Nəsimi, Kişvəri-Vaqif, Kişvəri-Zakir, Kişvəri-Sabir, Kişvəri-Nəvai paralelləri də şairin bütöv ədəbiyyat tarixi sırasında görünməyinə imkan verir (1985). Yaxud “Ələsgərəm, hər elmdən halıyam...” məqaləsində təkcə şairin ədəbiyyat tarixindəki yerinə yox, ümumən aşıq yaradıcılığının təşəkkülünə dair elə tutarlı müddəalar söyləyir ki, çəkinmədən demək olar, sonradan bu istiqamətdəki tədqiqatlara da rəvac verir: “Və əslində, Aşıq Ələsgər (ümumən XIX-XX əsrlər aşıq) sənətinin ideya-estetik məzmunu təsəvvür etdiyimizdən çox mürəkkəbdir; həmin mürəkkəblikdə az-çox izaha gələn odur ki, sufi-irfani ideyaların daşıyıcısı kimi formalaşan aşıq XIX əsrdən etibarən dünyəvi ideyaların təfsirinə daha ardıcıl cəlb olunur. XIX-XX əsrlərin aşığı nəinki XVI əsrin, heç XVII-XVIII əsrlərin də aşığı deyil. Lakin XIX-XX əsrlərin aşığı da zamana, dövrə özünəməxsus bir şəkildə müqavimət göstərir, “tarixi kimliyi” ilə müasir funksiyası arasında qalır. Və ancaq Aşıq Ələsgər kimi böyük sənətkar həmin “ziddiyyəti” birləşdirərək aşıq sənətinin müasir tipologiyasını, xarakterini müəyyən edir...” (1988). “Nizami Gəncəvi” oçerkində N.Cəfərov farsca yazıb-yaratmış “Azərbaycan şairi Nizami”ni qədim türk epos təfəkkürü zəminində izaha cəlb etməklə, bəlkə də bu istiqamətdə M.Ə.Rəsulzadədən sonra növbəti metodoloji cövhər axtarışlarının əsasını qoymağa cəhd edir: “Xəmsə”nin poetikasında qədim (ümumi) türk əlaməti genotip kimi, ümumşərq əlaməti isə fövqəltip kimi özünü göstərir – sistem isə genotiplə fövqəltipin mürəkkəb münasibəti əsasında müəyyənləşir...” (1995); və bununla da gərəyincə eninə, “bir qayda olaraq, dahi şairin “təhlil”ini metodologiyasızlaşdırmaq istiqamətində inkişaf etmiş” milli nizamişünaslığı, bir qədər də dərinlərə dəvət edir.

Bir təkan tezis bəsdir ki, lokomotiv olub ədəbiyyatımızın “materiallar”la dolu tarixini, deyək, indiyəcən oluşduğu yox, digər – daha doğru istiqamətə çəkib-aparsın. N.Cəfərovun “XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı” məqaləsi sanki elə bir bu niyyətə xidmət edir: “XX əsr Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir: 1. XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərindən XX əsrin 30-cu illərinin ortalarına qədər; 2. 30-cu illərin ortalarından 50-ci illərin sonu 60-cı illərin əvvəllərinə qədər; 3. 50-ci illərin sonu 60-cı illərin əvvəllərindən 80-ci illərin sonu 90-cı illərin əvvəllərinə qədər; 4. 80-ci illərin sonu 90-cı illərin əvvəllərindən sonra” (2002). Məqalə vur-tut həmin ədəbi mərhələlərin yığcam xülasəsindən ibarətdir; bununla təbii ki, N.Cəfərov ümdə olaraq müasir ədəbiyyat tarixini əzəlki qeyri-elmi, daha çox yabançı ideoloji təsnifatdan (bir qayda olaraq XX əsr ədəbiyyat tarixi belə bölünürdü: XX əsrin əvvəlləri və sovet ədəbiyyatı) qurtarmağa çalışır; amma eyni zamanda bu metodoloji karkas sanki Mendeleyev cədvəli sayaq daha sonrakı tədqiqatlar üçün sxem rolunu oynayır: Konsepsiya açıldıqca müasir ədəbiyyatın inkişaf məntiqi boş xanaları da doldurası, yazılmamış səhifələri yerinə qoyasıdır. Hərçənd bu gün biz artıq buna əmin olmaqdayıq...

Obyektivlik nədir: məgər növbənöv subyektiv nəzərlər sırasından aparıcı, məhz zamanın tələblərinə cavab verən, ondan doğulub onu ifadə edən subyekt baxışlarının obyektdə özünü tapması, təcəssümlənməsi, reallaşması demək deyilmi?! Nizami Cəfərovun ilk əvvəl subyektiv anlaşılan tarixçilik konsepsiyası da eləcə, çox keçmədi ki, çoxsaylı kitablarında, geniş elmi-pedaqoji və humanitar-mədəni fəaliyyətində realizə olunaraq, hiss olunmadan, tədricən köhnəlmiş ədəbiyyat tarixçiliyi baxışlarının yerini tutmağa başladı. Həm də bu çevrilmə o qədər rəvan, qanunauyğun, müqavimətsiz baş verdi ki, bugün, sabiq sovet dönəmindən tamam fərqli, milli müstəqillik havası və azad düşüncə ilə süslənmiş mühitimizdə bəzən bu baxışların ta əvvəldən hökmfərma olduğu təsəvvürləri də yaranır. Orta məktəbin yuxarı sinifləri üçün ədəbiyyat dərsliklərindən tutmuş (10 və 11-ci sinif dərsliklərinin müəllif kollektivinə məhz N.Cəfərov başcılıq edir), ali məktəblərin filoloji fakültələrində proqram və dərsliklərəcən Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi indi əsasən bu tipologiya üzrə təsnif, şərh və tədris olunur: “1. V-XII əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı, yaxud Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin qədim dövrü. 2.XIII-XVI əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı, yaxud Azərbaycan ədəbiyyatının orta dövrü. 3.XVII əsrdən XX əsrin əvvəllərinə qədərki Azərbaycan ədəbiyyatı, yaxud Azərbaycan ədəbiyyatının yeni dövrü. 4. Nəhayət, XX əsrin əvvəllərindən sonrakı Azərbaycan ədəbiyyatı, yaxud Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin müasir dövrü” (“Ön söz, yaxud Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi”) Olsa-olsa, bəlkə bir akademik elmin həmin polemik çevrilmədən xəbəri yox (Hər halda, AMEA Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun 6 cilddə nəzərdə tutduğu çoxcildliyin daha çox oçerklər sırası kimi tərtib tapdığı ilk cildləri bu mülahizəyə yer qoyur).

Nizami Cəfərovun ədəbiyyat tarixçiliyi Konsepsiyasının tarixi-mədəni və ideoloji mənşəyi də kifayət qədər şəffaf, durudur; 1970-80-ci illərdə, hələ sovet səması altında ulu Heydər Əliyevin uzaqgörənliyi və inadlı səyi ilə formalaşmış milli-mədəni quruculuq və çağdaş azərbaycançılıq ideologiyasına müvazi olaraq irəli gəlmiş, müstəqillik illərində üçrəngli bayrağımızın imkan verdiyi geniş kontekst və ideyalar müstəvisində sürətlə təşəkkül tapmışdır. Bunu təkcə N.Cəfərovun ədəbiyyat baxışlarının əks olunduğu mətnlərin altındakı tarixlər deyil, bütövlükdə Konsepsiyanın üzvi tərkibi olduğu və beş cildliyin mövzu, problem əhatəsində təcəssüm tapan dilçilik, ictimai-siyasi, ideoloji və türkoloji baxışları da dürüst səciyyələndirməkdədir. Daha geniş söhbət istəyən bu mövzuya varmadan, bircə onu deyək ki, ümumən ideoloji substratın N.Cəfərovun ədəbiyyat çalışmalarında həmişə payı vardır, məxsusən də bugünlə bağlı ədəbi tənqid yanaşmalarında: “Bizim bir problemimiz də ədəbiyyatımızın ideoloji məzmununu yüksəltməkdir. Ədəbiyyatımızın bugünkü vəzifəsi yaradılan əsərlərin Azərbaycan vətəndaşlarının, dövlətçiliyinin düşüncəsi səviyyəsində olmasını təmin etməkdir. Xüsusilə gənclər öz fərdi hisslərindən bir qədər ayrılıb kənara baxmalıdırlar” (“Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyevin gənc yazıçılarla görüşündə Nizami Cəfərovun çıxışı”).

Nizami Cəfərovun ədəbiyyat baxışlarının orijinallığını ortaya qoyan məqamlardan biri də alimin ədəbi-nəzəri görüşləridir; bilavasitə predmetləşdirmək qayğısına çox qalmasa da, hər bir yazısında, məqaləsində həmin potensialın miqyasını duymamaq olmur. İki il öncə, güclü nəzəri bazaya malik ədəbiyyatşünaslarımızdan olan Rüstəm Kamal Nizami Cəfərovun ədəbiyyat baxışlarına dair gözəl bir əsər yazdı: “Nizami Cəfərov, yaxud bir təfəkkürün poetikası” (Bakı, 2007); və böyük bir sitatlar dairəsi (Baxtin, Lotman, Blanşo, Batay, Bart, Fuko, Dürkheym, Yakobson, Vıqotski, Benyamin, Lixaçov, Eyxenbaum, Bibler, Leontyev, Tınyanov, Tomaşevski, Toporov...) cızaraq, XX yüzilin ədəbiyyat nəzəriyyəsi müstəvisində bu milli fenomenin yerini aradı. Amma desəm ki, Nizami Cəfərovun nəzəri görüşlərinin mənbəyi bilavasitə bu kontekstdən gəlmir, bu heç də Nizami Cəfərov hadisəsinin həmin müstəvidə yersizliyi anlamına gəlməsin; əksinə, çəkinmədən söyləmək olar: Rüstəm Kamal kitabda hadisənin əsl müasir dekonstruksiyasını verir; məhz müasir.

Nizami Cəfərov isə bir ədəbiyyatşünas kimi modernizə dövrünün klassikasına meyl edir; mən onun nəzəri görüşlərində Ferdinand de Sössür (heç təsadüfi deyil ki, dünyaca məşhur alimin “Ümumi dilçilik kursu”nu, üstündən yüz il ötdükdən sonra, Azərbaycan dilinə məhz N.Cəfərov çevirmişdir), Vilhelm fon Humboldt (Əbülfəz Rəcəblinin 170 il sonra dilimizə tərcümə etdiyi “Bəşər dilləri quruluşunun müxtəlifliyi və bunun bəşəriyyətin mənəvi inkişafına təsiri haqqında” əsərinin elmi redaktoru da N.Cəfərovdur) və b. klassik dilçilərin, Aleksandr Veselovski, Dmitri Lixaçov kimi ədəbiyyatşünasların, ümumən rus formal məktəbinin (həmincə Yakobson, Tınyanov, Tomaşevski...), bir qədər də Hegel dialektikasının izlərini aydınca görürəm; açıq sitatlar şəklində olmasa da, əsasən XIX əsri və XX əsrin əvvəllərini ehtiva edən bu klassikaya N.Cəfərovun sadiqliyi işlətdiyi universal formullarda, milli tarix, mədəniyyət və ədəbiyyat materiallarını formal dilçilik və tarixi poetika kateqoriyaları məcrasında həzm və şərh eləməsində istər-istəməz üzə çıxır. Göstərilən dövr bir yandan filoloji elmdə nəzəri dilçilik və ədəbiyyatşünaslıq məktəblərinin yarandığı, digər tərəfdən həmin nəzəri təcrübə ilə bir-birinin ardınca milli ədəbiyyat tarixlərinin yazıldığı dövrdür; belə ki, bu gün belə bizdə Firudin bəy Köçərli ilə başlayıb 1930-cu illərdə yarımçıq kəsilmiş (sonrakı illərdə yalnız sosioloji təhriflərlə davam eləmiş) milli ədəbiyyat tarixçiliyinin klassikasına dönüş elə də təəccüb doğurmamalıdır. N.Cəfərovun hər bir ədəbiyyat tarixi oçerkində, məsələn, A.Veselovskinin “Tarixi poetikası”na, ya D.Lixaçovun “Qədim rus ədəbiyyatının poetikası”na, yaxud formal məktəb nümayəndələrinin janr mündəricəsi və janr estetikası axtarışlarına müvafiq olduqca ciddi milli poetika araşdırmaları ilə üzləşirik.

Bizdə tarixi poetika araşdırmaları istiqamətində ilk məcmuə yalnız 1989-cu ildə, ədəbiyyatşünas Şirindil Alışanovun redaktorluğu ilə çıxmağa başlamışdır (Sevindiricidir ki, yenidən bərpa olunmuş “Azərbaycan ədəbiyyatının tarixi poetikası”nın üç il öncə daha bir toplusu işıq üzü gördü (Bakı, “Elm”, 2006); N.Cəfərovun “Vidadidən Vaqifə qədər (janr texnologiyalarının inkişafı)” məqaləsini də ilk dəfə mən həmin məcmuədə oxumuş, bu günəcən də onu bizdə tarixi poetikaya dair ən gözəl nümunə hesab edirəm. Məqalədə janr (qəzəl-qoşma) münasibətləri fonunda həm XVIII əsr Azərbaycan ədəbiyyatında baş verən keyfiyyət çevrilmələri bütün parametrlər üzrə (məzmun, ideya-fəlsəfə, lirik qəhrəman, estetika və poetika) izlənilir, həm də bu çevrilmənin nəzəri məntiqi (tarixi poetikası) aşkarlanır: “Janrın estetik-qnoseloji imkanı hüdudludur; estetik prinsiplər təkmilləşdikcə janr da təkmilləşir, o vaxta qədər ki, estetik prinsiplərdə keyfiyyət çevrilişi olur, – bu zaman janr çevrilişi baş verir”. “XVII, xüsusən XVIII əsrdə normativliyini itirən qəzəl qoşmanın normativləşməsinə kömək edir; ona görə ki, qəzəli də, qoşmanı da bir şair yazır (əgər belə olmasaydı, biz heç israr edə bilməzdik ki, qəzəl standartlarından qoşma standartlarına keçid dövrün estetik mahiyyətini təşkil edir)...” “M.P.Vaqif qoşmanı qəzəlin XVI əsrdəki M.Füzuli səviyyəsinə qaldırmaq imkanı əldə edir... XVI əsrdəki qəzəl normativliyi XVIII əsrdəki qoşma normativliyi ilə məzmun, forma və funksiya planlarında qarşı-qarşıya qoyulur, – yeni oppozisiya deyəndə biz bunu nəzərdə tuturuq” və s.

Nizami Cəfərov bütün gəlişi ilə milli ədəbiyyatın doğurduğu fenomendir; bu həm də ona bilavasitə ədəbiyyatın iç təcrübəsindən çıxış edib, nəzəri ümumiləşdirmələr aparmaq səlahiyyəti verir; XX əsrə qədərki ədəbiyyatımızın buna tam gücü də var: “Ədəbi-bədii fikrimizin inkişafında Füzuli mərhələsi, Vaqif mərhələsi, nəhayət S.Vurğun mərhələsi məntiqi əlaqə təşkil edir; hər bir mərhələnin müstəqilliyi ilə yanaşı, bir-birinə dialektik istinadı da diqqəti çəkir. Füzuli mərhələsi – tezis, Vaqif mərhələsi – antitezis, S.Vurğun mərhələsi isə sintez faktı kimi araşdırma tələb edir” (“Füzulidən Vaqifə qədər”). “Və bir sıra siyasi-ideoloji, ədəbi-bədii materialların sistemli öyrənilməsi göstərir ki, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi-ictimai təfəkküründə Cənubun payı Şimalın payından az deyil. Bu isə o deməkdir ki, millətin qarşısına qlobal problemlər çıxanda ona Şimal bir cür, Cənub isə başqa cür reaksiya verməmiş, ümumi ideoloji ədəbi estetik mövqedən çıxış edilmiş, vahid (ümummilli) düşüncə mədəniyyətində hər iki Azərbaycan üzvi əlaqədə təmsil olunmuş, bütün bunların nəticəsi olaraq bütöv Azərbaycan ideyası (əsasən, mənəvi-mədəni baxımdan!) formalaşıb yayılmışdır...” (“Azərbaycan ədəbiyyatı: Şimalda və Cənubda”)

Nizami Cəfərov ədəbiyyatın varlığını böyük ölçülərdə axtarır; onu tarixi-mədəni dəyərlər yetirməli və o özü də bu dəyərləri yaratmalıdır. O baxımdan N.Cəfərovun nəzərində bütün XX əsr ədəbiyyatı eksperimentlərdən, məhz klassik milli dəyərlərin təkrar-təkrar əsr keşməkeşlərindən keçib, özünü təsdiqlədiyi, təsdiqləyə bildiyi məqamlardan, epizodlardan, hadisələrdən sıra tapır. “Səməd Vurğun”, “Azərbaycan legion ədəbiyyatı”, “İsmayıl Şıxlı, yaxud mənalı ömrün dastanı”, “Bəxtiyar Vahabzadə, yaxud millətin şairi”, “Hüseyn Arif dünyası”, “Akademik Bəkir Nəbiyevin yaradıcılıq yolu”, “Həyat dəryasının ədəbiyyat gəmiçisi (Seyfulla Əsədullayev)”, “İsa Muğanna: məlumluqdan məchulluğa”, “Vidadi Babanlıya açıq məktub”, “Azərbaycanın ədəbiyyat filosofu (Yaşar Qarayev)”, “Nəriman Həsənzadə: tariximizin taleyi, taleyimizin tarixi”, “Anar”, “Elçin”, “Fərman Kərimzadə... Düşünən (və döyüşən) tarix”, “Nüsrət Kəsəmənli: sevən şair, sevilən şair”, “Zəlimxan Yaqubdan yazanda” və s. – həmin ədəbiyyatın yalnız epizodlarıdır, hər biri ayrılıqda və bir ayrı cürə bu dəyərləri yaşadır və təqdim edir.

Bu zaman N.Cəfərov predmetə o qədər yaxın, doğma nöqtələrdən yanaşır ki, ədəbi-tənqidi fikirlə predmet, nəzəriyyə ilə ədəbiyyat praktikası arasında cüzi belə yadlaşmaya fürsət qalmır. İsmayıl Şıxlı obrazını oxucuya hansı nöqtədən tərif edəsən ki, bütövünə xələl gəlməyə – əlbəttə, şəxsiyyətindən; “İsmayıl Şıxlının əsərləri öz yerində, onun böyük şəxsiyyəti də milli sərvətimizdir... Hər şeydən əvvəl, onun etnoqrafik zənginliyindən danışmaq lazımdır – İsmayıl Şıxlı elə bir torpaqda dünyaya gəlib ki, orada həm məişətdə, həm əxlaqda, həm də ictimai münasibətlərdə qəribə bir epos təbiiliyi, təmizliyi var...” (1992). Bəs Bəxtiyar Vahabzadə obrazını necə: “...məsələ ondadır ki, Bəxtiyar Vahabzadənin şairliyi də, filosofluğu da, ictimai xadimliyi də mənsub olduğu xalqa məxsusdur. O, bütünlüklə “Azərbaycan məktəbi”nin yetişdirməsi olub, bu məktəbin müasir təfəkkür imkanlarını nümayiş etdirir...” (1996). Hüseyn Arif obrazına xatirələrə, lətifə-stuasiyalara, şairin dünyasına baş vurmadan necə girmək olar: “...Qağa özünü hamıdan çox istəyirdi və bu, bəzən lap özünə məftunluğa qədər gedirdi. Ona görə yox ki, eqoist idi, daha çox ona görə ki, özünün sənətkar, mütəfəkkir kimi böyüklüyünə əmin idi. Özünün kim olduğunu hamıdan yaxşı bilirdi...” (1999).

Çox vaxt klassik sənətkarlara münasibətdə belə əsirgədiyimiz “mütəfəkkir” sözünü N.Cəfərov ədəbi portretini cızdığı müasirlərinə şamilən asanca işlədir, sözün sadəcə “fikir adamı” mənasında; o da hər yerdə yox, fikir umduğu yaradıcılara nisbətdə: “İdeal” müəllifi ilə mübahisə etmək olar. Lakin ondan daha humanist, daha mütəfəkkir bir nəticəyə gəlmək olarmı?...” (2007), “Nəriman Həsənzadə yalnız bugünün şair-mütəfəkkiri deyil, o, Tarixin övladıdır, onun yaradıcılığı Azərbaycan ədəbiyyatının məhz Tarixi hadisəsidir...” (1997-2002), “Azərbaycan, ümumən türk ictimai-mədəni mühiti ən azı üç Anar tanıyır: onlardan birincisi yazıçı Anardır, ikincisi mütəfəkkir-alim, üçüncüsü isə ictimai xadim Anardır...” (2004) Amma deyək, akademik Bəkir Nəbiyevi “ustad” mənziləsində, ədəbiyyatşünaslıqda keçdiyi “yarım əsrlik yaradıcılıq yolu”ndan (2005), professor Seyfulla Əsədullayevi nəzəriyyəçi kimi “beynəlxalq nüfuzu”ndan (2004), Yaşar Qarayevi bir “ədəbiyyat filosofu kimi düşüncəsinin bütün inqilabi miqyası”ndan (1996), yazıçı Vidadi Babanlını oxucu mövqeyindən (2007), Elçini hərtərəfli yaradıcılığının nəhəng miqyasından təqdim etməyi daha vacib və münasib bilir: “Mən əminəm ki, Elçin oncildlikdə toplanmış əsərlərinin, demək olar ki, hamısını bir nağılçı, dastançı kimi əzbərdən, sinədən deyə bilərdi. Və dedikləri yadda qalardı. Çünki onlar yazı mətnindən çox, mükəmməl bir epik yaradıcılıq (epos yaradıcılığı!) məhsullarıdır, bütöv bir bədii-estetik texnologiyanın yaratdığı sənətkarlıq modelləri, konstruksiyalarıdır. Elçinin əsərləri bir küll halında zəmanəmizin eposudur...” (2006)

Bütövlükdə, Nizami Cəfərov bilavasitə canlı, fuksional yaradıcılıq nəzəriyyəsi tərəfdarıdır; müasir ədəbiyyatın izahını hansısa alınma sxemlərdə aramaqdansa, özgə düsturlarla qiymətini verməkdənsə, milli təcrübənin öz içindən çıxış etməyi, öz düsturlarımızı tapmağı düzgün sayır; əks halda olub-qalanımız da sitatlar altda quylana bilər: “Dünyanın heç bir yerində Azərbaycan şeirinə ayrılıqda baxmırlar. Ümumtürk şeirinin tərkib hissəsi kimi baxırlar. Vahid ümumtürk şeiri var. Onun texnologiyası var, modelləri var, o etiraf olunan bir hadisədir. Nəyi etiraf olunub? Azərbaycan şeirinin ərəb şeirindən sonra yüksək standartları, yüksək modelləri, yüksək simmetriyası, yüksək texnologiyası. Məsələn, dünya şeirində bu dərəcədə sistematikliyə, universallığa, kompaktlığa çatan şeir o qədər çox deyil”; “Amma nəsrdə belə deyil. Nəsrdə yazar 30 yaşa qədər axtarışda olur. Nasir ciddi yazıçıdırsa, 30 yaşından sonra ciddi yaradıcılığa başlayır. O yaşa qədər onun yazdıqları lazımi keyfiyyətdə olmur...” “Bu gün Azərbaycan romanı yoxdur, demək olar ki, yaranmır, çünki onun yaranması üçün şərait yoxdur. Azərbaycan düşüncəsinin, təfəkkürünün o vaxtı deyil... Azərbaycan romanı eposdan gəlməlidir. Milli mənbə eposdur. Epos düşüncə tərzini də 20-30-cu illərdə sındırdılar, ideoloji təzyiqlə məhv elədilər. Onun əvəzində kəsik-kəsik süjetlər təqdim etdilər və beləliklə də Əbülhəsənin romanları yarandı...” (“Zaman ədəbiyyat adamlarına əsl yerlərini başa salır” müsahibəsindən)

Məxsusən qabartdığımız çoxlu sitatlardan da bəlli olur ki, Nizami Cəfərovun ədəbiyyat baxışlarına bir epos axtarıcılığı xasdır; alimin yaradıcılığından söz açan müəlliflər də, bir qayda olaraq, onun üslubuna epikliyin, epik təmkinin xas olduğunu vurğulayırlar. Geniş və miqyaslı yaradıcılığında N.Cəfərov epos təfəkkürü, epos enerjisini, gücünü haradan alır? – təbii ki, ilk öncə müasirliyini, modern əsrini yaşayan, sabahını quran xalqının, millətinin çağdaşlıq həyatından; “Azərbaycan xalqının ədəbi mədəniyyəti: genezisdən tipologiyaya” məqaləsində alim həmin məqamın universal səciyyəsinə istinad edir: “XX əsrin 30-cu illərindən etibarən Azərbaycan ədəbi mədəniyyətinin tarixinə baxışlar nə qədər ideoloji təzyiqlər altında olsa da, kifayət qədər müasir, kifayət qədər kompleks xarakter daşımağa başladı. Firudin bəy Köçərlinin təcrübəsi bu və ya digər dərəcədə konsepsiya halına gətirildi. Yalnız elmi-nəzəri münasibətin yüksələn səviyyəsi deyil, ədəbi yaradıcılıq praktikası da göstərdi ki, Azərbaycan ədəbi mədəniyyətinin əsas mənbəyi Azərbaycan türklərinin xalq yaradıcılığıdır...” (2005)

Ümumən dünya humanitar elmində “böyük narrativlər”in dağıldığı bir vaxtda N.Cəfərovun milli mədəniyyətin realiyalarından təkanlanıb, uğurla məxsusi epik üslub yapması maraqlı hadisədir; üstəlik bizimçün vacibdir də. Bir sıra səbəblərdən, məsələn, Azərbaycan ədəbiyyatı tarixçliyinin problemləri elədir ki, epik təhkiyəyə, epos nəfəsinə köklənmədən onu ehtiva etmək heç mümkün də deyil; adəta N.Cəfərovun yazıları ideyalarla o qədər bol, dolu olur ki, ucundan tutub, bütöv məqamları, səhifələri çevirmək olar. Epik düşüncə təfərrüatların, vaxtilə qarşısında aciz qaldığımız bir çox sivilizasion əngəllərin üstündən keçməyə də yol verir: “Söhbət ondan gedir ki, Azərbaycan ədəbiyyatının əsas hadisələrini ikinci, yaxud üçüncü dərəcəli hadisələrdən ayırmaq lazımdır. Və Azərbaycan ədəbi mədəniyyətini xarakterizə edərkən birinci növbədə xalq yaradıcılığı, onun poetexnologiyası əsasında yaranmış professional ədəbiyyat diqqət mərkəzinə çəkilməlidir. Əgər belə olmasa, yəni “iç struktur”un deyil, “dış struktur”un “varisliyi”nə əsaslanmağa çalışsaq, vahid genotip üzərində möhkəm dayanmayan eklektik bir ədəbi mədəniyyətin varisi olmaqdan başqa çarəmiz qalmazdı” (“Azərbaycan xalqının ədəbi mədəniyyəti: genezisdən tipologiyaya”)

Nizami Cəfərovun ədəbiyyat baxışları zahirən (dış strukturuna görə) nə qədər qəti, təmkinlidirsə, daxilən (iç strukturuna görə) az qala həmişə polemikdir, ilk tezisindən son nəticəsinə qədər alternativ ovqatında olur; bu keyfiyyəti ona milli mədəniyyətin məhz həmən situasiyası – iç strukturun dışa etirazı vermişdir. Zahirən N.Cəfərovun yazıları akademik ölçülərdən – sitatlar, elmi mübahisə və müzakirələrdən azaddır, tək-tək istinadları çıxsaq, heç məqalələrin (yaxud kitabın) sonunda elmi ədəbiyyat siyahısı da görünmür. Amma bu mübahisələr var, həm də o qədər çox, konseptual və dərindir ki, alim onu sadəcə epik təmkininin içinə alıb, toxtatmalı olur. N.Cəfərovun yanaşmasında akademizm də yerindədir; toxunduğu hər problemə dair özünəqədərki milli akademik elmin son qənaətlərindən, nəticələrindən (yekunlaşdırıcı sitatlardan) çıxış edib, sözünü deyir, tezis verir, meydan açır. Sadəcə, özünün də çox işlətdiyi “diplomatiya” məfhumu N.Cəfərovun elmi mübahisələrinə də sirayət edir; N.Cəfərov o qədər mahir polemistdir ki, ucuz yanaşmalardan, yersiz təfərrüatlardan daim kənarda qala bilir. Üçcə səhifəlik bir məqaləsində: “Dədə Qorqud” eposu İslam dinini qəbul edib yayan oğuz türklərinin eposudur, ona görə də “Kitab”a islamın sonradan əlavə edilməsi mülahizəsi yanlışdır” deyə, opponentlərinin arqumentlərini bircə-bircə heçə endirəndə də belədir (“Azərbaycan xalqının şah əsəri”); görkəmli əruzşünas-alim Əkrəm Cəfərlə onun öz “ərazisi”ndə dartışma yaparkən də: “...belə düşünmək nə dərəcədə doğru olardı ki, XIII əsrdən XVI əsrə (yaxud XIX əsrə) qədər Azərbaycan dilinin (və poetik təfəkkürünün) estetik idealı əruzun qəliblərinə getdikcə daha yaxşı sığışmaqdan ibarət olmuşdur? Əruz Azərbaycan türk şeirində möhkəmlənə-möhkəmlənə xalq şeirinin həm məzmun, həm də formaca təsirini qəbul edirdi, çünki əruzu Azərbaycan türk şeirinə yad təfəkkür deyil, azərbaycanlı təfəkkürü gətirirdi...” (“Kişvəri”); Azərbaycan tarixşünaslığında Koroğlunun tarixi şəxsiyyət olması ideyasına aludə olmuş tarixçilərə mesaj ünvanlayanda da: “Lakin dastandakı Koroğlu tarixi şəxsiyyət olmuş Koroğludan daha əzəmətli, daha böyük, daha qüdrətli olmaqla yanaşı, həm də daha çox tarixidir. Çünki dastan qəhrəmanı Koroğlu Azərbaycan tarixinin bütöv bir dövrünün idealıdır, həmin dövrün estetik təfəkkürünün bilavasitə məhsuludur...” (“Koroğlu”nun poetikası”); lap apaydın məsələlərdə “mürəkkəblik” ortaya çıxanda da: “Həmin məntiqlə Qurbaninin, Aşıq Abbas Tufarqanlının, yaxud Xəstə Qasımın da savadsız olduğunu təsdiq və ya inkar etmək mümkündür. Əslində isə, istər bu böyük xalq sənətkarları, istərsə də Aşıq Ələsgər ərəb əlifbasını (əski Azərbaycan əlifbasını) mükəmməl bilmişlər. Məgər “Əlif-lam” müəllifini (söhbət Aşıq Ələsgərdən gedir) savadsız saymaq mümkündürmü?!” (“Ələsgərəm, hər elmdən halıyam...”); və elə ümumən hər hansı ədəbiyyat kürsüsündən sözünü deyəndə də. Belə ki, N.Cəfərovun konseptual və prinsipial alim mövqeyinə söykənən analitizmi heç də epik inandırıcılıq və təlqinindən ayrı olmayıb, üslubunun üzvi tərkibidir.

Nizami Cəfərovun olduqca orijinal ədəbiyyat baxışları, ədəbiyyatşünaslıq platforması bir daha onu təsdiqləyir ki, Azərbaycan ədəbiyyatı da öz fərqli “filoloji məktəbi”ni doğurmağa, irəli çəkməyə qadirdir; bu, ən azı, N.Cəfərovun özünün sözlərinə isnad etsək: “dünya miqyasına öz Azərbaycan qeydiyyatımızla çıxmaq”dan ötrü lazımdır. Sadəcə bu elmə, bu tənqidə, bu ədəbiyyata bir az həssaslıq, bir qədər də diqqət gərəkir. Çox yox, bir azca.

Tehran ƏLİŞANOĞLU

525-ci qəzet.- 2009.- 5 noyabr.- S.7.