Quran simvolizmi və klassik Şərq poeziyasında Gözəlin vəsfi

İrfani şeirin mühüm istiqamətlərindən birini Gözəlin vəsfi təşkil edir. İlahi eşqi tərənnüm edən aşiq-ariflər Uca Varlığın vəsfi zamanı vəhdəti-vücuda müvafiq ilahi təcəllini özündə əks etdirən insanı, xüsusilə gözəl qadını təsvir və tərənnüm ediblər. Bəzən bu təsvir və tərənnümdəki mistik əhvali-ruhiyyə və incə mənalar gündəlik həyatın adi axınına bənzər bir tərzdə, insan cəmiyyətinə xas ehtiras və boyalarla təsvir olunub.

İbn Ərəbi fəlsəfəsində Mütləq varlığın qadın gözəlliyi vasitəsilə dərki öz poetik təcəssümünü onun “Tərcümani Əşvaq” (Ehtirasların izahı) əsərində tapıb. Şərqin böyük mistiki bu əsəri Məkkədə rast gəldiyi fars gözəli Nizama həsr edib. İbn Ərəbi “Tərcümani Əşvaq”da dönə-dönə vəsf etdiyi Nizama həmin əsərin müqəddiməsində təriflər yağdırdıqdan sonra bildirir ki, bu əsərdə xatırladığım ad və üzərində göz yaşı axıtdığım oba ona (Nizama) aid olsa da, mən bununla sufilərin tutduğu yola müvafiq ilahi anlamları, ruha xas açıqlamaları, uca münasibətləri nəzərdə tutmuşam. Onun fikrincə, qadına olan məhəbbət irfanın fəzilətləri cərgəsindədir. Çünki o, Peyğəmbərin sünnəsi olmaqla yanaşı həm də ilahi bir eşqdir. İbn Ərəbiyə görə, öz ad və atributları ilə varlıqlarda təcəlli edən Allahın ən mükəmməl təcəllisi gözəl qadın simasında reallaşıb. Təsadüfi deyil ki, İlahi Substansiyanı bildirən “Zat” sözü də ərəb dilində məhz qadın cinsindədir.

İlahi eşqin tərənnümü Mütləq Gözəlin vəsfi ilə sıx vəhdət təşkil etdiyindən Sufi poeziyasının ilk nümunələrindən Gözəlin üz cizgilərinin təsvirinə xüsusi əhəmiyyət verilib. Bu sahədə ilk nümunələrdən biri kimi Əbu Bəkr əl-Şiblinin (861-945) aşağıdakı şeirini göstərə bilərik:

Onun gözlərində sehr və cadu vardır,

kimi istəsə öldürür, kimi istəsə dirildir.

O öz baxışları ilə aləmləri əsir edir,

sanki dünya onun köləsidir.

Əli-ayağı qandallı edam kürsüsünə aparılan əl-Hüseyn ibn Mənsur əl-Həllac da Mütləq Varlığı sanki dostcasına qınayan bir tərzdə aşağıdakı şeiri söyləyib:

Haqsızlıqdan uzaq olan həmpiyalə dostum

Bir qonaq kimi məni dəvət edib salamladı.

Piyalə məclisdə hərlənərkən o,

Cəllad kötüyünün və qılıncın

gətirilməsini buyurdu.

Orta çağlar Sufi şeirinin mühüm bir qolunu təşkil edən Azəri-türk poeziyasında gözəlin üz cizgilərinin – saçların, gözün, qaşın, kipriklərin, yanağın, xalın, buxağın, dişlərin və s. təsviri ilə bağlı mükəmməl obrazlar sistemi yaranmışdır. İrfani şeirin məziyyətlərindən biri bu cür təsvirlərdə Müqəddəs Qurana müraciət edilməsi, onun ayət və hökmlərinin İlahi varlığın mücəssəməsi olan insan simasında axtarılmasıdır. Klassik şeirimizdə Gözəlin vəsfində Qurandan bəhrələnmə özünü iki istiqamətdə göstərir: Birincisi, insan simasında müqəddəs yazı – ərəb əlifbasının müəyyən hərfləri və ayrı-ayrı Quran ayələri oxunur; İkincisi, insan simasının cizgilərinin təsvirində Quran qissələri ilə bağlı obrazlara müraciət edilir.

Bizim fikrimizcə, insan simasında Quran yazısının və Quran obrazlarının əksinin görülməsinin kökləri insanın xarakter və taleyini onun üz və bədən cizgiləri ilə müəyyənləşdirən qədim ənənələrə gedib çıxır. Hələ qədim zamanlardan bir çox xalqlar insanın xarici görkəminə qarşı diqqətli olmuş, onun daxili aləminin xarici görünüşü ilə bağlılığına diqqət yetirmış, fizioqnomoka (ərəbcə “qiyafət”) adlı bir elm yaratmışlar. Ərəblərdə qiyafətin iki növ olduğu bildirilir: Birinci, heyvanların və insanların ayaq izlərini araşdıran qiyafətul-əsər; İkinci, insanların xarici görkəmini öyrənən qiyafətul-bəşər.

Birinci növ qiyafət itmiş heyvanları tapmaq və yaxud qəbilədən qaçmış insanların izinə düşmək üçün çox əhəmiyyətli idi. Ərəblər ayaq izi ilə qocanı cavandan, qadını kişidən ayırırdılar. İkinci növ isə xarici görkəmə əsaslanaraq iki insan arasındakı qohumluğu və s. bildirirdi. Qiyafətin məhz bu ikinci növü insanın xarici görkəmi ilə daxili aləmi arasındakı uyğunluq əsasında onun mənəvi aləmini, xasiyyətini, hətta bəzən taleyini və alın yazısını müəyyənləşdirirdi. Ümumiyyətlə, qədim xalqlar xarici görkəmə xüsusi əhəmiyyət vermiş, hətta eybəcər doğulan uşaqların və ya heyvan balalarının bədbəxtlik gətirəcəyinə inanmışlar. Rəvayətə görə, Makedoniyalı İskəndərə alnında eybəcər bir çıxıntı olan quzu balasının dünyaya gəldiyini xəbər verərkən, o bundan çox pərişan olmuş, hətta Babilistandan sehrkarlar çağırıb onlara özünü pisliklərdən təmizləməyi tapşırmışdır Bu elm Yaxın və Orta Şərqin qədim sakinləri, o cümlədən ərəblər arasında çox inkişaf etmişdir. Təlmudda yer almış bir rəvayətdən hələ Musa peyğəmbərin dövründə bu sənətin Yəməndə inkişaf etməsi anlaşılır. Qədim Ərəbistanda ərraf və kahinlər Ukaz bazarına yığılır, övladlarının taleyi ilə maraqlanan insanlar onlara müraciət edirdilər. Bu işin mahir biliciləri xarici görkəmə əsaslanıb müdhiş açıqlamalar verirdilər. Qədimdə Mesopotomiyada hətta bu məqsədlə gil lövhələr üzərində əsərlər yazılır, burada insanın saç rənginin, bu və ya digər bədən üzvünün quruluşunun, dərisindəki ləkələrin və xalların xarakterinin və yerləşməsinin onun taleyinə təsiri göstərilirdi.

İslamdan sonra da bu elm ərəblər arasında inkişaf etmiş, bir sıra ilahiyyat alimləri, filosoflar qiyafətə dair əsərlər yazmışlar. Qiyafətə dair ilk əsəri imam Şafiinin yazdığı söylənilir. Təəssüf ki, bu əsər zəmanəmizədək gəlib çatmamışdır. Daha sonra əl-Kindinin “Risələtun fil-Firasə”, Əbu Bəkr Razinin “Kitəbul-Mənsuri”, Talib Ənsari Dəməşqinin “Kitəbul-Ədəb vas-Siyəsə fi ilmin-Nazari vas-Firasə” əsərləri meydana çıxmışdır. Sufizmdə qiyafət elminə olan maraq, qeyd etdiyimiz kimi, ilahi təcəllinin insan simasında əksi ilə bağlı idi. İnsan simasında ilahi təcəllinin müqəddəs hərflər vasitəsilə əksini bildirən hürufilər də qiyafət elmində maraqli olmuşlar.

Bununla yanaşı, qədim mifoloji sistemlərdə talelərin qabaqcadan tanrılar tərəfindən yazılması kimi təsəvvürlər olmuşdur. Misir mifologiyasında Tos yazı və kitabələri himayə edən tanrı idi. Babil mifologiyasında müdriklik tanrısı Nabu yazını himayə edirdi. Hər iki tanrı həm də insan talelərini müəyyən edirdi. Həm Tövrat, həm də Quran Yazının müqəddəsliyini və əbədiliyini iddia edir. Quran mifologiyasında əsas konsepsiyalardan olan müqəddəs yazı anlamı “Lövhü-Məhfuz” (Qorunan lövhə) ilə ifadə olunur. Yaradılışın lap başlanğıcından bütün talelərin və olacaqların bu lövhədə əks olunduğu iddia edilir. Lövhü-Məhfuzun bir növ keçmişin və gələcəyin xəbərlərini özündə cəmləyən psixofiziki sahədən ibarət substansiya olması fikri söylənilir. Ümumiyyətlə, Orta Əsrlərin düşüncə tərzində həm tarixi olaylar, həm də təbiət hadisələri öz-özlüyündə oxunması vacib olan bir yazı kimi qəbul olunduğundan, təbiət və insan öz-özlüyündə sanki ilahi vəhyin, müqəddəs yazının davamı idi. İnsan şüurunun əsas vəzifəsi təbiətin gizli yazısını oxumaqdır. Gözlərimiz önündəki canlı və cansız təbiət və məxluqatın ən şərəflisi olan insan ilahi qələmin yazdığı bir kitabdır. Orta əsrlər ərəb kalliqrafiyasında göy cisimlərindən tutmuş ayrı-ayrı təbiət hadisələri, bitkilər və s. ilə bağlı xətt nümunələrinin mövcudluğu da dolayısilə bu təsəvvürlərlə bağlı idi. Orta əsrlərin geniş yaradıcılıq diapazonuna malik ustadları bir çox fantastik-bədii xətt növləri yaratmışlar. Bu orijinal dekorativ xətt nümunələrinin adları onların mistik bədiiyyatının mahiyyətini əks etdirir: məsələn, “lərzə”, “tavusi”, “sünbülü”, “bahar”, “gülzar”, “zulfu ərus” (gəlin zülfü), “hilali”, “mudavvar” (dairəvi), “şəcəri” (ağacvari), “aftabi” (günəşəbənzər), “tauamani” (əkizlər), sərvi və.s. Yazının, xəttin canlandırılması ayrı-ayrı bədən üzvləri və üz cizgiləri ilə bağlı bənzətmələrdə də zühur edir. İlk əvvəl əlifbanın əsil və törəmə hərfləri bir-birindən ayrılır. Ərəb əlifbasının əsasında yeddi hərf dayandığı, qalan hərflərin bu yeddi hərfə bənzəyib onlar ətrafında qruplaşdırıldığı bildirilir. Həmin hərflər bunlardır: əlif, sad, dəl, nun, sin (başlanğıc forması), vav (baş hissəsi), və diakritik əlamət olan nöqtə. Qalan bütün hərflər bu yeddi cizgidən yaranmışdır. Orta əsrlərin şair kalliqrafı Mir İmad Qəzvini sultan Əli Məşhədin yazı məharətini vəsf edərkən, onun nəstəliq yazısının gözəlliyini bu şəkildə bildirir: “Onun “əlif”ləri düz qamətli, insanın ürəyinə bir sakitlik gətirən xurma ağacına bənzəyir. Onun “sad”ları sanki füsünkar gözəllərin gözləridir. Onun “dəl” və “ləm”ləri sevgilinin buruq-buruq saçları kimidir. Onun aypara şəkilli “nun”ları cazibəli gözəllərin qaşlarına bənzəyir. Onun yazdığı hər bir nöqtə qara gözlü hurilərin göz bəbəyi kimidir. Onun çəkdiyi hər bir cizgi sanki mürəkkəbdən olan zülmət diyarında yerləşən dirilik suyudur”.

Dini mifoloji sistemlərdə müqəddəs kitabla yanaşı qələm anlamı da işlənir. Bir dəfə yazılan yazının yenidən pozulub yazılması mümkün deyil, çünki hədisə görə, “qələm yazısını qurtardıqdan sonra qurumuşdur”. İbn Kəsirin təfsirində söylənilir ki, Allah gündə 360 dəfə bu Lövhü-Məhfuza baxır, öz istəyincə yaradır, öldürür, kimini ucaldır, kimini zəlil edir.

Müsəlman tarixi boyunca yazının müqəddəsliyi ideyası həmişə güclü olduğundan, ən güclü dərrakə sahibləri həyatda baş verən hadisələrin hərf və yazının xüsusi xarakteri ilə izahına meyl edib. Taleyin göylərdə yazılması ideyasından çıxış edən müsəlman alimləri ərəb əlifbasının astroloji-kosmoloji və ruhi mistik mahiyyəti barədə mülahizələr söyləmişlər. İbn əl-Nədim “Fihrist”də yazır ki, ərəb əlifbasının 28 hərfi ayın fazalarına uyğun gəlir. Ərəb sözləri əlavə hərflərlə (zəvaid) birlikdə ən çoxu 7 hərfdən ibarət olur ki, bu da yeddi səyyarəyə uyğun gəlir. Əlavə hərflər özləri 12-dir ki, bu da 12 bürclə uzlaşan bir rəqəmdir. Sözlərin əvvəlində müəyyənlik artiklinin “ləm”-i ilə qovuşan (şəmsiyyə) hərflərinin sayının 14 olması Ayın gizli fazalarına, artiklin “ləm”-i ilə qovuşmayan 14 (qəməriyyə) hərf isə Ayın görünən fazalarına uyğun gəlir. İbn əl-Nədim daha sonra göstərir ki, yazının maddi alətlə – qələmlə reallaşmasına baxmayaraq bəzi alimlər onu ruhun həndəsəsi hesab edirlər, çünki, dünyəvi hisslərin nəticəsində meydana çıxsa da, yazının kökləri İlahi Ruha bağlanır.

Talelərin əbədi və əzəli kitablarda yazılması ideyası “alın yazısı” anlamını qaçılmaz tale hökmünə çevirdi. Mövlanə deyir:

Yar yar ilə xoşməramlı hal buldu,

Lövhədə yüz minlə sirr aşkar oldu.

Yarın alnı bir lövhi-məhfuz olar,

İki aləm sirrin edər aşikar.

(Farscadan tərcümə N.Göyüşovundur)

Anne Mari Şimmelə görə insanın alnındakı xətlər belə bir obrazın meydana çıxmasına səbəb olmuşdur. Bizim fikrimizcə, bu ənənə müsəlman mənbələrində hifz olunmuş bir hədisdən qaynaqlanır. Həmin hədisə görə, Lövhü-Məhfuz mələk İsrafilin alnında yerləşmişdir. Talelərin yazıldığı kitabın alında yerləşməsi alın yazısı ideyasının meydana çıxmasına səbəb ola bilər. Məhəmməd Füzuliyə görə, alındakı xətlər aşıqin məşuqənin tozlu-torpaqlı kandarında səcdəyə qapılmasından yaranmışdır:

Ğübari-səcdeyi-rahin xəti-lövhi-cəbinimdir

Sücudi dərgahin sərmayeyi-dünyavü dinimdir.

Zaman-zaman alın yazısına, talelərin və müqəddəs yazının insan simasında əksinə olan inam, eləcə də insan, tale və taleləri yazan Xaliq arasında əbədi bir birlik olması fikri inkişaf edərək İlahi Zatın öz ad və atributları ilə İnsan simasında manifestasiyası və İnsanın İlahi təcəllinin güzgüdəki əksi olması konsepsiyası şəklində fəlsəfə təlim olaraq möhkəmləndi. Hürufilikdə bu, İlahi adların əlifba hərflərində, əlifbanın da öz növbəsində insan simasında əks olunması konsepsiyası ilə ifadə olundu.

Bu deyilənlərə dəstək olaraq bir daha vurğulamaq istərdik ki, məhz üzdə oxunan taleyin müqəddəs kitablarda yazılmasına olan inam həmin yazının insan simasında axtarılmasına stimul vermişdir. Beləliklə Sufi şeirində gözəl simanın – hüsnü-camalın vəsfi xüsusi yer tutdu və bu vəsfdə üzün hər bir cizgisinin öz simvolik mənası oldu. Qeyd etmək istərdik ki, insan üzünün cizgiləri ilə hərflər arasında bənzətmələrə sufizmdən əvvəlki ədəbiyyatda da rast gəlinir. İlk dəfə hərflərlə bağlı bədii obrazları əməvilər dövrünün ərəb şairi zur-Rumma yaratmışdır. Sonra digər ərəb şairi Əbu Təmmam gözəlin saçını əlif-lam hərf birləşməsi ilə müqayisə etmişdir. Təsəvvüfdə gözəl simanın vəsfinin nə qədər böyük önəm kəsb etməsini bir daha xatırlatmağa ehtiyac yoxdur. Sufizmə görə, İnsanı ən gözəl bir surətdə xəlq edən, hətta onu özünəbənzər yaradan Allahın gözəl adlarının təcəllisi də ilk növbədə İnsan simasında əks olunmuşdur. Məhz bu səbəbdən də, gözəl üzün vəsfi irfani poeziyanın əsas motivlərindən sayılır. İrfani poeziyada üzün yazıya, müshəfə bənzədilməsi, hürufilikdə bu vəsflərdə hərif simvolikasına ayrıca önəm verilməsi, görünür, insan üzünün, xarici görünüşünün və üz cizgilərinin qədim inanc və etiqadlara görə onun taleyini əks etdirməsi ilə bağlı olmuşdur. Bu səbəbdən də, tale yazısı olan üz müqəddəs kitablara, ilahi yazılara bənzədilmişdir.

Ayrıca olaraq, Sufi poeziyasında Quran qissələri ilə bağlı obrazların da bolluğunu qeyd etmək istərdik.

Orta əsrlər Azəri-türk sufi poeziyasında Gözəlin vəsfi zamanı Quran obrazlarının işlənməsi ilə bağlı araşdırmalar nəticəsində belə bir qənaətə gəlmək olar ki, bu obrazların bolluğu bu və ya digər cizginin kəsb etdiyi irfani mənadan daha çox (bəlkə də həmin mənaların özlərinin zənginliyi də) ilk növbədə təsvir edələn üzvün təbii durumu, onun nə dərəcədə dinamik olması, funksiyaları, rəngi, sayı və s. ilə sıx bağlıdır. Məsələn ən rəngarəng simvolik mənaları və Quran obrazlarını özündə cəmləşdirən zülfün dinamikliyi, rəngi, haldan hala düşməsi, qıvrılıb açılması, gah yanağa düşməsi, gah da küləyin təsiri ilə qalxması klassık şeirimizdə dərin simvolik mənası olan zəngin obrazlara rəvac vermişdir. Burada saçların ətri, onların quş lələyinə, bəzən də əfsanə və əsatirlərin təsiri ilə ilana, əjdahaya bənzəməsi də obrazların zənginliyinə səbəb oldu. Oxşar mülahizələri gözlər, dodaqlar və sairə barədə yürütmək də olar. Digər üzvlərə nisbətən daha statik olub konkret funksiyaya malik olmayan qaşlara gəlincə, onların həm irfani mənası, həm də obrazlar aləmi nisbətən sabit olub ənənəvi istiqamətdə inkişaf etmiş, bu istiqamətdən yayınma hallarına çox nadir hallarda rast gəlinmişdir.

Ümumiyyətlə, gözəlin vəsfi ilə bağlı rəmzləşmiş obrazların təhlili zamanı bir çox hallarda onlarda üç düşüncə qatının mövcudluğu müşahidə olunur. Bunlar bir-biri ilə üzvü şəkildə bağlı olan mifik düşüncə, Quranla bağlı motivlər və sufi düşüncəsidir. Quranla bağlı obrazlar mifik təfəkkürlə irfani düşüncəni bir birinə bağlayır, miflə bağlı obrazlara dərin məna verir, sufizmin rəmzi mənalarına isə aydınlıq gətirir. Bu hal klassik şeirdə çox sürəkli müraciət olunan “qabe-qövseyn” rəmzində, saç-üz dixotomlarının xəzinə üzərində yatan ilan və əjdahaya bənzədilməsində, müxtəlif aləmləri birləşdirən ip, kəndir, merac (nərdivan) kimi anlamların ifadə tərzlərində və digər çoxsaylı rəmz və obrazlarda müşahidə olunur.

Sufi poeziyasında yazı vasitələri olan qələm və mürəkkəb də mistik önəm kəsb edir. Qələmin fəzilətləri barədə “Fihrist”də deyilir: “Qələm ağlın elçisi və səfiri, onun uzun dili, ən layiqli dilmancıdır. İnsanları ağlı onların qələmlərinin ucundan süzülür. “Qələmlər ağladıqca kitablar gülür”. Bu motiv sufizmdə xüsusi bir məna kəsb etmiş, qələm ağlar gözlü aşiqi, mürəkkəb isə göz yaşlarını bildirmişdir. Məlumdur ki, Quran yalnız tale qələmindən və və lövhələrdən deyil, həm də insanın günahlarından bəhs edir. Bu günahlar qiyamət günü onun əlinə veriləcək kitabı qaraldır. Bir kəsin günahları yazılan səhifəni ağartmağın yeganə yolu ağlamaqdır. Şərqdə yazı üçün istifadə olunan mürəkkəb çox zaman asanlıqla su ilə yuyulub təmizlənirdi. Su göz yaşı olduğundan asket və mistiklər günahlarını ağlamaqla yumuşlar. Təsadüfi deyil ki ağlar (ərəbcə “bəkkaun”) mistiklər sufizmdə xüsusi bir istiqamət təşkil etmişlər. Qələmin daim mürəkkəb süzüb “ağlaması” ilə yanaşı onun ucunun kəsik olması da irfani poeziyada xüsusi önəm kəsb etmişdir. Beləki, dilsizlik, susmaq, sirri faş etməmək də ariflərin əlaməti olub. Digər tərəfdən qələmin öz iradəsinin olmaması da çeşidli mənalar yaratmışdır. Qələm katibin əlindədir, o hara istəsə, qələmi ora da döndərir.Sufinin qəlbi də Allahın iradəsinə tabedir. Hədisdə deyilir: “Möminin qəlbi Rəhim Allahın iki barmağı arasındadır, O onu hara istəsə, ora da döndərir.” Beləliklə, daim ağlayan, Allah əmrinə tabe, dili kəsik qələm sufinin simvoluna çevrilmişdir. İrfani poeziyada daha çox saçların və qaşların qələmə oxşaması müşahidə olunur. Zahiri bənzərlik baxımından Orta əsrlərdə qələmlərin lələkdən olmasını və lələyin saçla assosiasiyasını zənn etmək mümkündür. Qaşa gəlincə, burada zahiri bənzərlik əsas yer tutulur.

Sonda bir məsələni də vurğulamaq istərdik ki, irfani poeziyada fikrin poetik ifadəsinin əsas cəhəti hansı formada olmasından asılı olmayaraq, onun bir neçə yozuma imkan yaratmasıdır. Əslində poeziyanın estetik dəyəri də onun bu çoxmənalılığından, hətta bəzən əksmənalılığından qaynaqlanır. Nəticədə oxucu eyni bir deyimi müxtəlif cür qavrayır. Xüsusilə həm mifik düşüncəni, həm Quran simvolizmini həm də təsəvvüf fəlsəfəsini birləşdirən nümunələr bu cəhətdən olduqca ciddi əhəmiyyətə malikdir.

Aida QASIMOVA,

professor

525-ci qəzet.- 2009.- 12 noyabr.- S.6-7.