Kədərli ildönümü, yaxud Parisdə dəfn
(Əvvəli ötən şənbə sayımızda)
75 il bundan əvvəl,
1934-cü il noyabrın 5-də Parisin ucqar Sen-Klu rayonunda,
özünün sadə mənzilində XX əsr Azərbaycan
tarixinin ən görkəmli şəxsiyyətlərindən
biri Əlimərdan bəy Topçubaşı (1862-1934)
dünyaya gözlərini yummuşdu. Qurucularından biri olduğu
müstəqil Azərbaycanda o, cəmisi üç aya
yaxın yaşaya bilmişdi. 1918-ci il avqustun 23-də Azərbaycan
dövlətinin Fövqəladə və Səlahiyyətli
naziri kimi müvəqqəti paytaxt Gəncədən
İstanbula, sonra isə Parisə yollanmış,
dünyanın yeni siyasi xəritəsini cızan Versal Sülh Konfransında Azərbaycan
Nümayəndə heyətinin fəaliyyətinə rəhbərlik
etmişdi. Azərbaycan Cümhuriyyətinin
sonrakı 20 aylıq mövcudluğu, gənc dövlətin
Sülh konfransı tərəfindən de-fakto tanınması
və beynəlxalq hüququn subyektinə çevrilməsində
Ə.Topçubaşının müstəsna xidməti
vardı. Fransa paytaxtında maddi və mənəvi
sıxıntılarla dolu siyasi mühacir həyatı
keçirdiyi sonrakı 14 il ərzində də onun
bütün qayəsi, məqsəd və məramı öz
ölkəsinin tapdanmış haqlarının bərpa edilməsi,
yenidən azadlıq və müstəqilliyə
qovuşması olmuşdu. Yalnız Azərbaycanın
deyil, Qafqaz regionunun, bütünlükdə türk-müsəlman
dünyasının görkəmli siyasi liderlərindən
sayılan Ə.Topçubaşının vəfatı və
dəfni müxtəlif ölkələrdə, müxtəlif
dillərdə çıxan mühacir mətbuatında
geniş işıqlandırılmışdı.
Xüsusən onun Fransa paytaxtındakı izdihamlı dəfn
mərasimi mühüm siyasi manifestasiyaya, Azərbaycan
xalqı ilə həmrəylik nümayişinə
çevrilmişdi. Kədərli
ildönümü günündə Parisdə rus və fransız
dillərində nəşr olunan “Prometey” (1930-1936, redaktoru
Q.Qvazava), Varşavada türk-Azərbaycan və rus dillərində
çıxan “Şimali Kafkasya-Severnıy Kavkaz” (1934-1938,
redaktoru B.Baytuqan) jurnallarında Ə.Topçubaşının
dəfni ilə bağlı dərc edilmiş materialları
“525-ci qəzet”in oxucularına çatdırmaq istərdim.
Hər iki jurnalın 1934-cü il noyabr
sayının üz qabığında azərbaycanlı
siyasi xadimin portretinin yerləşdirməsi də ayrıca
qeyd olunmalıdır. “Şimali Kafkasya”dakı nekroloqdan
başqa qalan bütün materallar rus dilindən ilk dəfə
bu sətirlərin müəllifi tərəfindən tərcümə
edilmişdir.
Türküstan milli ittifaqının və “Gənc
Türküstan” jurnalı redaksiyasının nümayəndəsi
Mustafa Çokayoğlunun nitqi
Rusiya türklərinin bütöv bir ictimai-siyasi
epoxası Əlimərdan bəyin adı ilə
bağlıdır. Onun
fəaliyyətə başladığı dövr indikindən
kəskin şəkildə fərqlənirdi. O zaman milli
mübarizənin sıraları belə sıx, sərhədləri
bu qədər geniş deyildi. Azadlıq və müstəqillik
uğrunda mübarizə sadəcə Rusiyanın
ucqarlarında da ölkənin mərkəzi əyalətlərindəkinə
bənzər şəraitin yaradılması tələbindən
ibarət idi. Bu baxımdan Əlimərdan bəyin və onun həmfikirlərinin
siyasi fəaliyyət meydanındakı zəhmətləri
çətinlik və sarsıntılarla müşayiət
olunmuşdu.
Onlar Rusiya türklərnə də digər ölkələrdə
olduğu kimi bərabər hüquqlar verilməsini xahiş və
tələb edirdilər. Onlar öz fikirlərini pan-islamçılıq və
pan-türkçülük ideyası kimi kifayət qədər
aydın şəkildə nəzərə
çatdırırdılar. Lakin rus dövləti
üçün bu kəlmələr hər hansı inqilabdah
daha təhlükəli idi. Çünki onlar hər şeydən
öncə özlərində milli şüur ünsürləri
daşıyırdılar. Pan-islamçılar
və pan-türkçülər arasında İsmayıl bəy
Qasprinski ilə bir sırada Əlimərdan bəy
Topçubaşov da vardı. 1905-ci il inqilabı zamanı
Rusiya türklərinin çar imperiyasına qarşı
mübarizəsi böyük vüsət aldı. Rusiya
türkləri özlərinə də milli müqəddəratı
təyin etmə hüququ verilməsini, indiyə qədər
cəmiyyət həyatının bütün sahələrinə
hakim kəsilmiş ayrıseçkiliklərin aradan
qaldırılmasını tələb edirdilər.
Bu tələbi irəli sürənlərin
ön sırasında Əlimərdan bəy gedirdi.
Birinci Dövlət Duması
yaradıldı. Rusiya türkləri nümayəndələrini
bu qanunverici orqana seçdilər. Əlimərdan bəy
Topçubaşovun da namizədliyi irəli sürüldü
və o, Dövlət Dumasının üzvü oldu. Lakin xalqın
mənafeyi naminə cəmisi 72 gün işləyə bildi.
Dumanın bağlanması ilə çar hökumətinin təqiblərinə
məruz qaldı.
Müxalif fikirli deputatlar
Finlandiyanın Vıborq şəhərində
toplaşdılar. Orada “Vıborq bəyannaməsi” adlı sənəd
işlənib hazırlandı. Azadlıq uğrunda mübarizənin
sonrakı mərhələlərində həmin bəyannamənin
mühüm rolu oldu. Bu inqilabi sənəddə biz Əlimərdan
bəyin də imzasını görürük. Əqidə
dostları kimi Əlimərdan bəyi də məhbəsə
atmış və siyasi hüquqlardan məhrum etmişdilər.
1917-ci ilin böyük inqilabı rus çarizminin hakimiyyətinə
son qoydu. Dəyişikliklərə ümid bəsləyənlərin
qarşısında milli azadlıq yolu açıldı. Həmişə
olduğu kimi Əlimərdan bəy yenə də hərəkatın
önündə gedir, ilk növbədə azərbaycanlıların,
habelə qafqazlılar və türklərin
azadlığı uğrunda çarpışırdı.
1918-ci ildə Azərbaycan öz müstəqilliyini
elan edəndə Əlimərdan bəy ilk Parlamentin sədri
seçildi, sonra isə Azərbaycan Respublikasının
Avropaya göndərdiyi Nümayəndə heyətinə rəhbərlik
etməyə başladı. Əlimərdan bəyi bu yüksək
vəzifələrə irəli çəkməklə həmvətənləri
ona olan ehtiramlarını ifadə edir, fəaliyyətini
yüksək qiymətləndirdiklərini bildirirdilər. Tale onun üzünə həmişə xoş
baxmamışdı. Azərbaycan qırmızı imperializm tərəfindən
devrildi. Əlimərdan bəy Fransaya müstəqil Azərbaycanın
nümayəndəsi kimi gəlmişdi, bundan sonra isə
siyasi mühacir kimi yaşamağa məcbur oldu.
Həyatının son günlərində Əlimərdan
bəy taleyin bütün zərbələri ilə
barışmışdı, lakin Azərbaycanı və
Qafqazı azad görməyə bəslədiyi ümidlərini
heç zaman itirmirdi. Fəaliyyəti ilə bağlı olan
sonuncu siyasi addım Qafqaz Konfederasiyası Paktının
imzalanması idi. İnanırıq ki, Qafqazın gələcək
inkişafında bu Pakt öz mühüm rolunu oynayacaq. Əlimərdan
bəy sanki həyatının ən böyük işini
görərək bu lazımlı sənədin imzalanmasından sonra haqq
dünyasına qovuşdu.
Biz Türküstan türkləri də başqa yerlərdə
yaşayan türklər kimi böyük insan və vətənpərvər
olan Əlimərdan bəyin şəxsiyyətini yüksək
qiymətləndiririk. Bütün
türklər bu adla fəxr edə bilərlər. O, həmişə
azad Türküstan arzusunda idi. O, həmişə Krım və
Qazan türklərinin, ilk növbədə isə həmvətənlərinin
azadlığa çıxmasını, müstəqilliyə
qovuşmasını istəyirdi. Siz, azərbaycanlı
qardaşlar, azad Azərbaycanın ilk Parlamentinin sədri
olmuş öz böyük rəhbərinizlə fəxr edə
bilərsiniz.
Qafqazlılar onun şəxsində
Qafqaz birliyinin qurucusunu görürlər. Biz bu birliyin gələcəyinə
inanırıq. Baxın, bu insanın şəxsiyyəti nə
qədər hərtərəfli və güclü
olmuşdur! Onun adı qafqazlıların və türklərin
dilində həmişə uğur rəhni kimi səslənəcəkdir.
Azərbaycanlı qardaşlar və Qafqazın
dostları, bizim milli istiqlalımızın dostları, gəlin
Əlimərdan bəyin ruhuna dualar oxuyaq, ona böyük
ehtiramımızı bir daha ifadə edək, ailəsinə
hüznlü və səmimi başsağlığı
sözlərimizi çatdıraq.
Biz Qafqazın və Türk irqinin bu böyük oğlunu heç zaman unutmayacağıq!
Kazak və kalmıkların milli təşkilatının
nümayəndəsi Şamba Balinovun nitqi
Kazak milliyyətçiləri və “Kalmık Tanqatçin-Tuk” kommunist təşkilatı adından öz böyük vətənpərvərini itirmiş Azərbaycan xalqına və Əlimərdan bəyin ailəsinə səmimi başsağlığı sözlərimi çatdırıram.
Mərhuma dərin ehtiramımı ifadə edərək onun kiçik və əhalisi gün-gündən azalan Kalmıkiyanın böyük dostu olduğunu xüsusi vurğulamaq istəyirəm.
Əlimərdan bəy həyatının ən çətin anlarında da özünün siyasi və ictimai baxışlarına sadiq qalaraq yorulmadan çalışırdı.
Milli zülmün və cəhalətin at oynatdığı dövrdə o, həyatını xalqının rifah və tərəqqisindən kənarda təsəvvür edə bilməzdi.
Əlimərdan bəy inqilabi ekstremizm yolu seçməmişdi. Sadəcə qələbəyə inamı zəif olan soydaşlarında məhəbbət və ümid hissi oyatmağa, onların gələcək uğrunda mübarizəsini doğru səmtə yönəltməyə çalışmışdı.
O,
ardıcıl şəkildə xalqının ictimai-mədəni
ənənələrinin keşiyində dayanır, milli ruhlu insanların
yetişdirilməsinə diqqət verirdi. Azərbaycan xalqı Əlimərdan bəyi
Parlamentin ilk sədri seçməklə bu inama necə
yüksək qiymət verdiyini nümayiş etdirdi. Onun həyat
idealı həmişə azad və müstəqil xalq
olmuşdu. Lakin təəssüf ki, təntənə
dövrü uzun çəkmədi. Şəraitin təsiri
altında hadisələr başqa məcraya yönəldi. Azərbaycanlıların
və digər xalqların azadlıq arzusu baş tutmadı.
Onlar müstəqil yaşamaq hüququndan yararlana bilmədilər.
Lakin ən maraqlı cəhət hətta ağır mühacirət illərində də Əlimərdan bəyin ruhdan düşməməsi, azərbaycanlıların və başqa xalqların azadlığı uğrunda çoxillik mübarizəsini yenə əvvəlki əzmlə davam etdirməsi idi.
İndi Azərbaycan xalqının nəcib oğlu son zəfərə daxili bir inam hissi ilə bizi həmişəlik tərk etmişdir. Şübhəsiz, bu ölüm mövqelərimizi zəiflətmişdir.
Əlimərdan bəyin
ölümü yalnız soydaşları deyil, bütün
Qafqaz xalqları üçün ağır itkidir. O,
Qafqazın böyük oğlu idi, bu diyarı sevirdi, onun
sakinlərini dostları, yoldaşları sayırdı.
Çətin anlarımızda Əlimərdan bəy bizim ən
yaxşı müttəfiqimiz, yolgöstərənimiz idi. Qoy
onun həyat yolu soydaşları üçün nümunə
olsun. Qoy onlar fikir və ideyalarının həqiqətə
çevrilməsində Əlimərdan bəy kimi qətiyyətli
olsunlar.
Torpağı nurla dolsun!
“Prometey”, 1934, sayı 11
Əli Mərdan bəy
Topçubaşı
Azərbaycan Heyəti-Mürəxxəsi rəhbəri
və bundan başqa qardaş məmləkətdə bir
çox vəzifələrdə bulunmuş Əli Mərdan bəy
Topçubaşı Birinci Qanunun (noyabrın-V.Q.) 5-də səkteyi-qəlbdən
(infarktdan-V.Q.) vəfat etmişdir.
Əli Mərdan bəyin həyat və fəaliyyəti,
heç şübhəsiz, Rusiya məhkumu müsəlman
xalqlar arasından sükutla keçilə bilməz. Zira mərhum bu xalqların kəndi
qurtuluşları üçün yapdıqları mücadilə
tarixində çox dərin izlər buraxmışdır.
Əli Mərdan bəy daha gənc yaşında ikən rus təzyiqi ilə mücadilənin ancaq müştərək qüvvələrin bir araya gəlməsi ilə qəbuluna inanmış və bu prinsipi 50 sənəni bulan siyasi-ictimai fəaliyyəti müddətində müdafiəyə və həyata tətbiqə çalışmışdır.
Sabiq Rusiya daxilində Əli Mərdan bəyin iştirak etmədiyi bir müştərək müsəlman konqresi, bir müştərək müsəlman təşkilatı yoxdur.
Müsəlman xalqlarının müqəddəratını iyiləşdirmək yolunda yapılan təşəbbüslərdə, onların ehtiyacları ətrafında tərtib edilən görüşmələrdə Əli Mərdan bəy daim hazır bulunmuş, məqul (qəbul olunan-V.Q.) çarələr bulmuşdur.
Əli Mərdan bəy Rusiya ilə mücadilənin müvəffəqiyyətini yalnız müsəlman xalqların müştərək hərəkətlərində görmüş deyildi. Bu mücadilədə o, Rusiya məhkumu millətlərin, ilk növbədə Qafqaziya millətlərinin birlikdə olmaları işinə daha çox əhəmiyyət vermiş və bu işdə çoxlu əmək sərf etmişdir.
Daha (hələ-V.Q.) 1905-1906-cı illərdə, ilk rus ixtilallarının çıxdığı sırada Azərbaycanın mərkəzi Bakını təmsilən əzası bulunduğu Dövlət Dumasında Əli Mərdan bəy rus olmayan məbusların müştərəkən hərəkət etmələri fikrini tərvic etmiş (yaymış, rəvac vermiş-V.Q.) və Rusiya məhkumu millətlərə mənsub məruf (tanınmiş, məşhur-V.Q.) siyasət adamlarının birləşdiyi “Muxtariyyətçilər İttihadı” təşkilatının (Birinci Dövlət Dumasında yaradılan “Soyuz Avtonomistov” deputat fraksiyası nəzərdə tutulur-V.Q.) rəis müavinliyində bulunmuşdu.
Qafqaziya istiqlalı təhəqqüq etdikdən sonra dəxi Əli Mərdan bəy Qafqaziya millətlərinii mümkün mərtəbə daha fazla yaxınlaşdırmağa və aralarında bir ittifaq yapmağa dəvət edənlər sırasında bulunurdu. Məlum olduğu üzrə bu ittihad vücud bulmadı və nəticədə Qafqaziya cümhuriyyətləri biri-birinin arxasınca düşmənin işğalına uğradılar.
Əli Mərdan bəy mühacirətdə dəxi müştərək Qafqaziya birliyinin və Rusiya məhkumu millətlərin birliyi fikrinin tərvicinə çalışmış və bu xeyirli işin hərarətli tərəfdarı olmaqdan geri durmamışdı. Bu hissini o, imkan bulduğu ümumi çıxışlarında daima izhar etməkdə bulunuyordu.
Nəhayət, ölümündən bir müddət əvvəl əski arzusunu təhəqqüq etdirənlərdən biri olmaq səadətinə nail oldu. Qafqaziya millətlərinin digər müməssilləri ilə bərabər 14 Təmmuzda (iyulda-V.Q.) yapılan Qafqaziya Konfederasyonu Misaqini imza etdi.
Maləsəf, Qafqaziya istiqlalı və qafqaziyalılarla bərabər əsarətin ağırlığı altında inləyən digər qardaş millətlərin qurtuluşu fikrinin son qəti zəfərini görmək Əli Mərdan bəyə nəsib olmadı.
Fəqət zəfər günü gəldiyi zaman müştərək bir sevinc duyacaq qurtulmuş olan millətlərin Əli Mərdan bəyin xaritəsini təziz edəcəklərinə şübhə yoxdur. Çünki o, uzun sürən fəaliyyəti dövründə bu sevinc gününün bir an əvvəl gəlməsi üçün çox çalışmışdı.
Mərhumun ailəsinə və qardaş Azərbaycan xalqına təziyətlərimizi sunarkən buradan səslənirik:
Böyük vətənpərvər və yorulmaz işçi, Sənin xatirən heç zaman könlümüzdən silinməyəcək və ələləbəd yaşayacaqdır!
Mətn orijinalın dilində, olduğu kimi verilmişdir. (V.Q.)
Əli Mərdan bəy
Topçubaşı
Noyabrın 5-də Parisdə Azərbaycanın xaricdəki
nümayəndə heyətinin sədri, keçmiş xarici
işlər naziri, yalnız vətənində deyil,
Rusiyanın müsəlman xalqları arasında yaxşı
tanınan ictimai-siyasi xadim Əli Mərdan bəy
Topçubaşi vəfat etmişdir.
Əli Mərdan
bəy 1862-ci il mayın 4-də
Əli Mərdan bəy kiçik yaşlarında
valideynlərini itirdiyindən nənəsinin himayəsində
yaşamışdı. Güclü mənəvi
keyfiyyətlərə malik olan bu qadın eyni hissləri
öz nəvəsinə də təlqin edə bilmişdi.
Əli Mərdan bəy ilk təhsilini özəl
müsəlman məktəbində aldıqdan sonra Birinci Tiflis
Gimnaziyasına daxil olmuşdu. 1884-cü
ildə bu tədris müəssisəsini əla qiymətlərlə
bitirərək təhsilini davam etdirmək üçün
hökumət təqaüdünə layiq
görülmüşdü. Gimnaziyanın
pedaqoji şurasının verdiyi məktubda Əli Mərdan bəyin
tarix və ədəbiyyat sahəsindəki yüksək bilikləri
xüsusi nəzərə çarpdırılırdı.
Məhz bu da onun Sankt-Peterburq Universitetinin
tarix-filologiya fakültəsini seçməsinə stimul
yaratmışdı. Əli Mərdan bəyin
rəsmi Rusiya ilə ilk qarşılaşması da Universitet
divarları arasında baş vermişdi. Məlum
olduğu kimi Rusiya universitetlərinin tarix-filologiya fakültələrində
əsas diqqət slavyan dillərinə və ədəbiyyatlarına
yönəldilirdi. Bu isə güclü
milli-mədəni ənənələrə malik ailədə
böyümüş müsəlman gənci təmin edə
bilməzdi. Nəticədə, Əli Mərdan
bəy hətta birinci kursun məşğələlərini
başa vurmadan eyni universitetin hüquq fakültəsinə
keçmiş, lakin bu “özbaşınalığına”
görə dövlət təqaüdündən məhrum
olmuşdu.
1888-ci ildə Əlimərdan bəy hüquq
fakültəsini bitirdi. Fakültə
şurası onun mülki hüquq sahəsində
ixtisasını artıraraq professuraya hazırlanması
üçün universitetdə saxlanması qərarı qəbul
etmişdi. Lakin iki il əvvəl qəbul
olunmuş universitet nizamnaməsi buna imkan vermirdi. Həmin nizamnaməyə görə, xristian dininə
mənsub olmayan şəxs universitet kürsüsündə vəzifə
tuta bilməzdi.
Tiflisə qayıtdıqdan sonra Əli Mərdan bəy
məhkəmə sistemində xidmətə
başlamış, biri-birinin ardınca dairə məhkəməsinin
katibi, müstəntiq, nəhayət hakim vəzifələrini
tutmuşdu. Eyni zamanda o, Tiflisdəki
yerölçmə məktəbində dövlət
hüququna və mülki hüquqa dair mühazirələr
oxumuş, Qafqaz Hüquqşünaslar Cəmiyyətinin
kitabxanaçısı və katibi vəzifələrini icra etmişdi.
Həmin
dövr Rusiya imperiyasının qanunlarına görə
andlı iclasçı rütbəsi almaq üçün tələb
olunan məhkəmə sistemində beş
illik xidmət dövrünü başa vurduqdan sonra Əli Mərdan
bəy sərbəst vəkillik fəaliyyətini seçərək
1894-cü ildə Bakıya köçmüşdü. Bakı şəhəri o illərdə Cənubi
Qafqazın siyasi və mədəni həyatında
mühüm rol oynamağa başlamışdı.
Bakıya gəliş Əli Mərdan bəyin həyatında
yeni mərhələ açmışdı. Burada, Azərbaycanın baş şəhərində
o, ictimai işlərin fəal təşkilatçısı
kimi özünün bütün parlaq qabiliyyətlərini
tam gücü ilə aşkara çıxarmışdı.
Tezliklə biz onu şəhər
Dumasının qlasnıları sırasında
görürük. Burada şəhər
özünüidarəsinin müxtəlif yönlü fəaliyyətində
soydaşlarının maraq və mənafelərini qorxmadan
müdafiə edirdi. Təxminən eyni dövrdə
Əli Mərdan bəy həm də fəal publisist kimi fəaliyyətə
başlamışdı, müsəlmanların sərəncamındakı
yeganə rusdilli mətbuat orqanını – gündəlik
“Kaspi” qəzetini redaktə edirdi. Keçmiş
Rusiya imperiyasının bütün müsəlman əhalisinin
mənafeləri keşiyində dayanan bu qəzet çox
geniş coğrafiyada yayılırdı. O, hökumətin
nəzərində həm də “panislamistlərin” əsas təbliğat
orqanı sayılırdı. Nəticədə
Əli Mərdan bəy dəfələrlə jandarm idarəsinə
çağrılmışdı. Yerli
vitse-qubernatorun simasında Bakı senzurası dəfələrlə
çapa hazır olan materialları qəzetin səhifələrindən
çıxarmışdı.
Beləliklə,
keçmiş Rusiya xalqları arasında milli-azadlıq hərəkatının
qüvvətlənməsinə təkan verən 1905-ci il gəlib çatdı. Təəssüf
ki, həmin dövr Qafqazda yerli rus hakimiyyətinin hər vasitə
ilə körüklədiyi erməni-azərbaycanlı
qarşıdurması ilə səciyyəvi idi. Belə şəraitdə də Əli Mərdan bəy
özünə məxsus nəciblik və siyasi takt
nümayiş etdirmişdi. O, ümumqafqaz işi
üçün məhvedici xarakterə malik
qarşıdurmanın nizama salınmasının əsas təşəbbüskarlarından
biri olmuşdu.
1905-ci ilin aprelində Əli Mərdan bəy Bakı
şəhər Dumasının nümayəndəsi kimi
Peterburqa yola düşmüşdü. Səfərdən
əsas məqsəd o zaman hələ layihə halında olan
Dövlət Dumasında Bakı təmsilçilərinə ən
azı üç yer ayrılmasını təmin etmək
idi. Əli Mərdan bəy bu yolla şəhərin
üç əsas milli qrupunun Dumada təmsil olunmasına
çalışırdı. Həmin il
may ayında isə Əli Mərdan bəy Qafqaz müsəlmanlarının
digər nümayəndələri ilə birlikdə rus
hökumətinə onların ehtiyacları haqqında
xüsusi məruzə hazırlayıb təqdim etmişdi. Eyni vaxtda Əli Mərdan bəy və İsmayıl
Mirzə Qasprinski keçmiş Rusiya imperiyasının
müsəlman xalqlarının nümayəndələrini
Peterburqa, ümumi hərəkat proqramı işləyib
hazırlamağa dəvət etmişdilər. Əli Mərdan
bəy ali hakimiyyət dairələrindən
həm də milli şüurun inkişafında müstəsna
rol oynayan Azərbaycan-türk dilində gündəlik qəzetin
nəşrina icazə almağa nail olmuşdu. Yeni
açılan “Həyat” adlı qəzet onun ideya dostları Əhməd
bəy Ağayev və Əli bəy Hüseynzadənin
redaktorluğu ilə çıxırdı.
1905-ci ildən etibarən Əli Mərdan bəy
özünü bütünlüklə siyasətə həsr
etmiş, müsəlman xalqların mütləqiyyətə
qarşı mübarizəsinin təşkilini fəaliyyətinin
başlıca məqsədinə çevirmişdi. 1905-ci ilin avqustunda o, müsəlman xadimlərin
Nijni-Novqorodda keçirilən I qurultayına rəhbərlik
etmişdi. 1906-cı ilin yanvarında
Peterburqda baş tutan II qurultay da Əli Mərdan bəyi sədrliyə
seçmişdi. 1906-cı ildə o,
artıq Dövlət Dumasının deputatı idi. Ətrafında sədri olduğu 26 nəfərdən
ibarət müsəlman deputat fraksiyası
toplanmışdı. Peterburqda müxtəlif
millətlərin nümayəndələrindən ibarət
Muxtariyyətçilər İttifaqında da Əli Mərdan
bəy aparıcı rollardan birini oynayırdı. O, həmin
İttifaqın sədr müavini seçilmişdi.
Məlum olduğu kimi, I Dövlət Dumasının
ömrü cəmisi 72 gün çəkmişdi. Duma buraxıldıqdan sonra Əli Mərdan bəy
“Vıborq Bəyannaməsini” imzalayan deputatlar sırasında
yer almışdı. Nəticədə o
da Bəyannaməyə imza atan digər Duma üzvləri ilə
birlikdə təqib və təzyiqlərə məruz
qalmış, 3 aylıq həbs cəzasına məhkum olunmuş,
bütün siyasi hüquqlarını itirmişdi. Hökm qüvvəyə mindikdən sonra Əli Mərdan
bəy nəinki qurucularından biri olduğu “Kaspi” qəzetini
redaktə edə bilmiş, hətta özəl mətbəə
saxlamaq hüququndan da məhrum edilmişdi.
1906-cı ilin avqustunda Nijni-Novqorodda müsəlmanların
daha bir qurultayı keçirilmişdi. Həmin
qurultayda “İttifaqi-müslümin” adlı ümummüsəlman
partiyası yaratmaq qərara alınmışdı. Partiyanın Mərkəzi Komitə rəhbərliyinə
Əli Mərdan bəy gətirilmişdi. Bununla
da ölkənin müsəlman cəmiyyəti rus məhkəməsinin
qərarını mənəvi şəkildə də olsa
heçə çıxartmış və öz liderinə
inandığını nümayiş etdirmişdi.
1906-1910-cu illər arasında Əli Mərdan bəy
Dumanın Müsəlman fraksiyasına yardım məqsədi
ilə yaradılan Xüsusi Büronun rəhbəri idi. 1908-ci ildə o, “Vıborq Bəyannaməsini”
imzaladığına görə haqqında
çıxarılmış məhkəmə qərarının
icrası ilə əlaqədar üç ay Peterburqun məşhur
Krestı həbsxanasında həbs cəzası çəkmişdi.
1910-cu ildə Rusiyada irticanın güclənməsi
nəticəsində Əli Mərdan bəy Qafqaza
qayıtmış, burada əsla zəifləmək bilməyən
enerji ilə rus admistrasiyasına qarşı mübarizəsini
davam etdirmişdi. O, çəkinmək bilmədən
öz həmvətənlərinin taleyini yüngülləşdirmək
üçün bütün mümkün vasitələrdən
istifadə edirdi.
1917-ci il inqilabının başlanması Əli Mərdan bəyi Azərbaycanda milli maraqlar uğrunda mübarizə aparan ictimai-siyasi xadimlərin ön sırasına çıxarmışdı.
1917-ci ilin aprelində o, Bakıda Qafqaz müsəlmanlarının I qurultayına sədrlik etmişdi. May ayında isə Ümumqafqaz müsəlmanları Mərkəzi Komitəsinin nümayəndəsi sifətində Moskvada, Rusiya müsəlmanlarının qurultayına qatılmışdı.
1917-ci ilin iyunundan həmin ilin sonuna qədər Əli Mərdan bəy Azərbaycan Milli Şurasının rəhbəri kimi fəaliyyət göstərmiş, Moskvadakı Dövlət Müşavirəsi adlı toplantıda iştirak etmiş və burada Rusiya müsəlmanları adından nitq söyləmişdi.
Azərbaycan dövlət müstəqilliyini elan
etdikdən sonra Əli Mərdan bəy yeni dövlətin ilk
xarici işlər naziri (Azərbaycan Cümhuriyyətinin ilk
xarici işlər naziri Məmməd Həsən Hacınski
olmuşdu-V.Q.) təyin edilmişdi. Gənc
respublikanın dövlət aparatında bir sıra məsul vəzifələr
(Türkiyə və Gürcüstanda Fövqəladə və
Səlahiyyətli səfir, Parlament sədri) tutan Əli Mərdan
bəy 1918-ci ilin sonunda Xarici heyətin (Paris Sülh
konfransına göndərilən Nümayəndə heyəti
nəzərdə tutulur-V.Q.) rəhbəri seçilmişdi.
Bu heyətin üzərinə dünya ictimai fikrini və
aparıcı dövlətlərin hökumətlərini Azərbaycanla
Nümayəndə heyəti 1919-cu ilin yanvarında səfərə yollanmış və növbəti il yanvarın 12-də (mətndə belədir, əslində 11 yanvar olmalıdır-V.Q) Azərbaycanın müstəqilliyinin əvvəlcə Ali Şura, sonra isə Sülh Konfransı tərəfindən tanınmasına nail olmuşdu. Sülh Konfransı qarşısında Azərbaycanla bağlı müvafiq izahlar verən Əli Mərdan bəy Şimali Qafqaz Respublikasının müstəqilliyinin tanınmasının zəruriliyi fikrini də diqqətə çatdırmışdı.
Qırmızı Rusiyanın Azərbaycan üzərinə xaincəsinə hücumundan sonra Əli Mərdan bəy yorulmadan həm Azərbaycanın, həm də Rusiya əsarətinə düşmüş digər xalqları nümayəndələri ilə birlikdə bu xalqların maraqlarını müdafiə etmişdi.
Həyatının son illərində bütün qüvvə və enerjisi bu işə sərf olunmuşdu. Tale onun qurbanlarla dolu 50 illik fəaliyyətinin gözəl və uğurlu akkordla sona çatmasına yar oldu. Bu ilin iyul ayında Əli Mərdan bəy Qafqaz xalqlarının həyatındakı ən diqqətəlayiq hadisədə iştirak etdi. Çoxillik mübarizə və səylərinin bəhrəsi olan Qafqaz Konfederasiyası Paktına imza atdı.
Lakin Qafqaz birliyi ideyasının zəfərini görmək Əli Mərdan bəyə qismət olmadı. Noyabrın 5-də, bazar ertəsi onun ürəyi döyünməkdən dayandı. Noyabrın 8-də isə cənazəsi yad torpaqlara tapşırıldı. Qəbri üzərində həyatını, mübarizələrini, vəsiyyətlərini əziz tutan insanların gətirdiyi güllərdən böyük bir dağ yarandı.
Allah bu alovlu vətənpərvərə və yorulmaz mübarizə rəhmət eləsin.
Əli Mərdan bəy
Topçubaşının dəfni
Azərbaycan Xarici heyətinin sədri, Azərbaycan
Milli Parlamentinin keçmiş sədri, Azərbaycanın
İstanbuldakı keçmiş Fövqəladə və Səlahiyyətli
səfiri Əli Mərdan bəy Topçubaşının dəfni
noyabrın 8-də Sen-Klu qəbiristanlığında
keçirilmişdir.
Azərbaycan,
Gürcüstan, Şimali Qafqaz, Ermənistan, Ukrayna və b.
icmaların çoxsaylı nümayəndələrinin
iştirakı ilə cənazə mərhumun
oğullarının, yaxın dostlarının, həmvətənlərinin
çiyinlərində evdən çıxarıldı və
Azərbaycan milli bayrağı ilə örtülmüş,
güllər, milli təşkilatların və mərhumun
çoxsaylı dostlarının gətirdiyi əklillərlə
bəzədilmiş katafalka (mafə nəzərdə
tutulur-V.Q.) qoyuldu.
Dəfn mərasiminin iştirakçıları uzun
şərid kimi şəhərin küçələrini
tutmuşdular. Qəbristanlıqda
çoxlu nitqlər söyləndi. İlk
olaraq Azərbaycan Milli Şurasının sədri Məmməd
Əmin Rəsulzadə danışdı. Onun ardınca
Gürcüstanın Parisdəki keçmiş səfiri cənab
Akaki Çxenkeli, Ukrayna Xalq Respublikası Nazirlər
Şurasının sədri cənab V.K.Prokopoviç, Qafqaz
Dağlıları Xalq Partiyasının nümayəndəsi
cənab Tau-Sultan Şakman, Ermənistan Xarici nümayəndə
heyətinin sədri cənab A.İ.Xatisov, Türküstan
Milli Təşkilatının sədri cənab Mustafa bəy
Çokayev, kalmıkların və müstəqil
kazakların nümayəndəsi cənab Şamba Balinov nitq
söylədilər.
Dini ayin
Dəfndə iştirak edirdilər:
Azərbaycanlılar: Azərbaycan
Nümayəndə heyəti sədrinin müavini Mir Yaqub
Mehdiyev, nümayəndə heyətinin üzvləri
Şeyxülislamzadə, Hacıbəyov, Atamalıbəyov, Azərbaycan
Milli Şurasının sədri cənab M.Ə.Rəsulzadə,
keçmiş ticarət və sənaye naziri cənab M.Əsədullayev
və b;
Fransızlar: Ukraynanı öyrənmə cəmiyyətinin sədri, səlahiyyətli nazir cənab Qabriel Ferran, “Fransa-Şərq” cəmiyyətinin sədri cənab Abdon-Vuasson, cənab Turanjen və xanımı, Bolşevizmlə mübarizə Beynəlxalq komitəsinin sədr müavini cənab P.T.Krivets və b.
Cənubi qafqazlılar: Qafqaz Dağlıları Xalq Partiyasının nümayəndələri cənab Maqomet Girey Sunş, cənab Tau Sultan Şakman, cənab İbrahim Çulik, general E.Xaqundokov, general T.Bekoviç-Çerkasski;
Türküstanlılar: Türküstan Milli Birliyinin nümayəndəsi cənab Mustafa bəy Çokayev;
Gürcülər: Gürcüstan Hökumətinin keçmiş sədri cənab N.N.Jordaniya, Gürcüstanın Parisdəki keçmiş səfiri cənab Akaki Çxenkeli və xanımı, keçmiş xarici işlər naziri cənab E.N.Gegeçkori, keçmiş maliyyə naziri cənab Kandelaki, Gürcüstan ordusunun keçmiş baş komandanı general Kvinktadze və xanımı, Gürcüstan Parlamentinin keçmiş deputatları D.Vaçnadze və A.Asatiani, “Prometee” jurnalının baş redaktoru cənab Qvazava, İstambuldakı keçmiş Gürcüstan təmsilçisi cənab Qvardjaladze, Parisdəki gürcü icmasının rəhbəri cənab Abduşeli və xanımı, habelə bir sıra digərləri;
Ermənilər: Ermənistan Nümayəndə heyətinin rəhbəri cənab A.İ.Xatisov, Ermənistan hökumətinin keçmiş sədri cənab Vratsiyan və b;
Ukraynalılar: Ukrayna Xalq Respublikası hökumətinin keçmiş sədri cənab V.K.Prokopoviç və xanımı, keçmiş xarici işlər naziri və Parisdəki Ukrayna missiyasının başçısı A.Y.Şulqin və xanımı, keçmiş xarici işlər naziri cənab Tokari və xanımı, Fransadakı Ukrayna təşkilatları Mərkəzi Komitəsinin katibi cənab Nikityuk və xanımı, Fransadakı Ukrayna döyüşçiləri cəmiyyətinin sədri general Udoviçenko və həmin təşkilatın katibi cənab Q.Kovalski, Fransadakı Ukrayna missiyasının katibi cənab İ.F.Kossenko, həmin missiyanın müşaviri cənab B.A.Lototski, Parisdəki Ukrayna icmasının rəhbəri cənab M.M.Yeremeyev və b.;
Kalmık və kazaklar: Kalmık milli təşkilatının sədri cənab Şamba Balinov, “Azad kazaklar” jurnalının redaktoru cənab Bilı, “Kazakların Dirçəliş Liqasının” sədri cənab Q.İ.Karaev və b.
Pəri xanım
Topçubaşının məktubu
Mərhəmətli cənab,
Hörmətli baş redaktor!
İcazə verin Sizin jurnalınız vasitəsi ilə mərhum ərim Əli Mərdan bəy Topçubaşının xatirəsini yad edən bütün dağlılara öz minnətdarlığımı bildirim.
Sizə bəslədiyim dərin ehtirama inanmağınızı istərdim.
Hörmətlə
Pəri xanım
Topçubaşı.
“Şimali Kafkasya-Severnıy
Kavkaz”,
1934, sayı 7
P.S. Jurnal mətnlərində adların və vəzifələrin yazılışındakı fərqliliklər olduğu kimi saxlanmışdır. Digər mühüm cəhət Əlimərdan bəyin soyadı ilə bağlıdır. 1922-ci ildə o, rəsmən “ov” sonluğu ilə bitən soy adından imtina etmiş və ailə ənənəsini davam etdirərək Topçubaşı kimi qalmaq arzusunda olduğunu bildirmişdi. Lakin istər o zaman, istərsə də bizim günlərdə Əlimərdan bəyin bu iradəsinə ardıcıllıqla əməl olunmamışdır.
Vilayət Quliyev
525-ci qəzet.- 2009.- 14 noyabr.- S.8-9.