Şəklin və yolun şeiri

CƏMAL SÜRƏYA və NURƏNGİZ GÜNÜN ŞEİRLƏRİNİN TƏHLİLİ

A) Şeiri müxtəlif cür oxumaq olar və elə ortastatistik, vərdişkar oxular var ki, bunu hamımız daha tez edirik. Oxuyur, ifadə olunan poetik mətləbi anlayır, mətnəxas avazı, ritmi, qafiyələri heyranlıqla və yalnız başımızı tərpətməklə dəyərləndiririk. Həmin o ortastsatistik dediyimin arasında sənət adamları, şairlərin özləri də yox deyil. Çünki onlar belə qanun-qayda, simmetriya, həndəsə kəlmələrini xoşlamırlar; üslub, nə gözəl, sarsıldım, səmimiyyət, məna, fəlsəfə kimi sözləri daha çox sevirlər, hərçənd birincilər elə ikincilərin elmi nizam-intizamla izah olunan adlarıdır. İkinci tip adlandırmanı sevənlər poeziya və ədəbiyyat qurmanlarıdır. Birincilər ikinciləri anlamır, ikincilər isə təbəssüm göstərir. Sıravi futbol azarkeşi ilə özü futbolçu olan futbol azarkeşinin fərqi nə qədərdir? “Kim iddia edə bilər ki, insan anatomiyasını bilən kişi, həkim, qadın gözəllniyini həkim olmayan başqa kişilərdən yaxşı hiss edir. “Məncə tərsi daha az mübahisə doğurardı.

B) Sənət (= şeir) nə üçündür? Biz adətən eşitdiyimizi görmür, gördüyümüzü eşitmir, eşidib-gördüyümüzü duymur, duyduğumuzu anlamır, eyni vaxtda yalnız bir nöqtədə ola bildiyimizdən, olmadığımız sonsuz yerlərlə, nöqtələrlə elə heç yoxuq kimi görünürük. Bəlkə də bunu bacarsaydıq təkəbbürümüz bizi yaradılışın əşrəfi yox, daha böyük məsrəfkarı, əyyaşı edərdi. Yaradılışımızda bu nəzərə alınıbsa istisnalar da olub, bu məsələdə də ədalət pozulmayıb. Aramızdan elələri çıxıb ki, ümumun duymadığını duyaraq, yazmadığını yazaraq bunu hamının malına çevirib. Alimlər, şairlər, bəstəkarlar, rəssamlar doğulub (peyğəmbərləri yazmıram-onlar başqadır). Və bu kəslər, yalnız bir vasitəylə- kimi sözlə, kimi rənglə, səslə, düstur və formulla həmin böyük, əsrarəngiz, möhtəşəm, sirli və harmonik səhnənin yalnız bir üzünü və yalnız bir vasitəylə, amma çox dolğun göstərə biliblər: ona görə də sənətlərin hansı birincidir sualı mənasızdır.Və biz bəzən aramızdan çıxan həmin böyük həmvətənlərmizin, dünyadaşlarımızın bizə miras qoyduqlarını anlamağa, təhlil etməyə qalxarkən bayaq qeyd elədiyim səthi və vərdişkar meyarlardan çıxış eləməməliyik. Çünki hər bir sənət əsəri həm də böyük yaradılışın zərrəsi və daşıyıcısıdır.

C) Bir örnəyə diqqət yetirək. Kitabların anası olan “Quran” da yeddi göy kəlməsi –7 dəfə, göylərin yaradılması- 7dəfə, gün-365 dəfə, günlər-30 dəfə, ay-12 dəfə, cəza-117, bağışlanmaq 2 dəfə artıq- yəni 234 dəfə, kasıblıq-13, zənginlik iki dəfə artıq-yəni 26, şeytan və mələk- hər biri 88 , cənnət və cəhənnəm- hər biri 77, qadın və kişi kəlmələri- hər biri 23dəfə çəkilir. Əlbəttə ki, inananlara bu nə təsadüf, nə də insan müdaxiləsi ilə qurama təsiri bağışlamır. Bu böyük yaradılışın harmoniyasının göstəricisidir. Bu hansısa sirli və böyük elmin qanunauyğunluqlarıdır. Yeri gəlmişkən, bu misallarda düşünən adamlar üçün əlbəttə ki, başqa, bəlkə daha vacib nəticələrə gəlmək imkanı da vardır və mən indi teologiya ilə məşğul olmaq istəmir, örnək verməyə niyə “Quran”la başladığımı izaha lüzum görmürəm. Və bizim, şairlərin, ümumiyyətlə bütün insanların yarada biləcəyi ən yaxşı seir-doğru və gözəl söz, məhz həmin bulaqdan su içməliydi, böyük yaradılışın kiçik yaradılışda əksi mütləq vardır. Şeirlərdəki təkrarlar yalnız təkrar, qafiyələr yalnız qafiyə, vurğu isə yalnız vurğu deyil, onlar növbəti uyğunluğu, ümumi ahəngi hiss etmək, görmək üçün vasitədir.

Bir örnəyə də baxaq: Puşkin yazdığı 400 000 sözün 1000-nini təxminən 380 000 dəfə təkrarlayıb. Halbuki lüğətində 21 197 söz olub. Böyük rus şairi ilə bağlı başqa bir nəticəyə baxaq. Alimlər hesab edir ki, Puşiknin 21 197 sözü arasından 1000-ni anlamaq artıq onun əsərlərini müəyyən bir səviyyədə qavramağa imkan verir.Yeni dil öyrənənlər üçün bu xüsusən belədir. Halbuki hər hansı bir dildə 600 kəlməni bilmək mətbuatı izləmək, 3000 kəlməni bilmək isə təxminən o dili bilmək sayılır (A.Mirzadjanzade, “Gtödı o qumanitarizaüii obrazovaniə”, səh. 223) . Diqqət yetirin, 400 minlik ümümi söz kütləsinin miqdarını ( 4+0+0+0+0+0=4) təkrarlanan 1000 min sözə (1+0+0+0=1) böləndə, nəticə 380 minlik təkrar dəfəsi (3+8+0+0+0= 11=1+1=2) ilə lüğətdəki 21197 sözün 2+1+1+9+7=20=2+0=2) hasilinə ( və ya cəminə) bərabər olur. Yəni, 4= 2+(x) 2= 4 edir.

Təhlil

Bu dünyada hər şey statika və dinamika, başqa adla şəkil və yoldur . Hətta antik dövrə aid filosof və riyaziyyatçılardan biri hərəkət edən oxun trayektoriyasını bölərək koknret anlar içində statik nöqtələrdən ibarət olduğunu söyləmişdi. Doğuluş və ölüm (əvvəli və sonrası metafizikaya aiddi) arasında şəkil dəyişərək uzanan yol. İnsan hətta yuxuda belə yerin hərəkəti nəzərə alınarsa yol gedir. İnsan hərəkətdəykən belə özünün bəlli, dəyişməz simasını və bədənini apararaq şəkildir, statikadır. Bu misalları çoxaltmadan mətləbə keçirəm. Bu yazının sonrakı hissəsi içində təhlil etmək istədiyim şeirlər şəkil və yolla bağlıdır. Məşhur Türkiyə şairi Cəmal Sürəyanın “Şəkil” (İstanbul türkcəsiylə “Fotoğraf”) və məşhur Azərbaycan şairəsi Nurəngiz Günün “Yol gedirəm” şeirlərini nəzərdə tuturam. Hərəkətin və statikanın nə qədər bağlı, iç-içə olduğunu artıq söylədim deyə hər iki şeirin bu ortaq keyfiyyəti haqda ümumi fikirlər yetər, detallar haqqında isə yeri gəldikcə danışmağa cəhd edəcəm. Yalnız üç şeyi qeyd edim: hər iki şair nəsildaşdılar, eyni onillikdə C.Sürəya 1931-də, N.Gün isə 1938-ci ildə anadan olublar; hər iki şeir ailədən danışır və bir də hər iki şeir 1984-cü ildə yazılıb...

Cəmal Sürəyanın “Şəkil” şeirini birgə və bir daha oxumamışdan əvvəl onun haqqında bəzi şeylərə diqqət yetirək. Edip Cansevər, İlhan Berk, Turqut Uyar, Ece Ayhan və Sezayi Karakoç kimi Türkiyə şairləri yanaşı Cəmal Sürəya da “İkinci Yeni” cərəyanını yaratdılar və təşkil etdilər. Hətta bu poetik yolun Cəmal Sürəya ilə bitdiyini də söyləyirlər. “Qərib”ə, Orxan Vəli şeirinə, eləcə də onlara qədər mövcud olan “ictimai ağırlıqlı” poeziyaya qarşı çıxan, bu məqsədlə formalaşan “İkinci Yeni”çilər üçün dil mənadan vacib, hiss etdirmək anlatmaqdan öndə idi və bu mənada onlar sürrealistlərlə qohumdular.Vərdiş olunmuş dil qəliblərini qırmaq, sözsırasını dağıtmaq (bax: Cəmal Sürəyanın “Göçebe”, “Mola”, “Tabanca”, “Üvercinka” və b. şeirlərinə) onların poetik kredosu idi. Bəzən şeirləri anlaşılmazlıq həddinə çatır (yeri gəlmişkən, çağdaş şeirimizdə şairləri “tərəziyə qoymaq”dan, topdan sıralamaqdan zövq alan Xaqani Hass bu mənada yəqin ki, 222-ci “ikinci yenidir”), xəyal gücü adətən reallığı üstələyirdi. Amma mənim şairin tədqiq eləmək istədiyim şeiri realist poeziya nümunəsidi.Gəlin şeirin Azərbaycancasını birlikdə oxuyaq: “Duraqda üç adam/ Kişi qadın və uşaq/ / Kişinin əlləri ciblərində/ Qadın uşağın əlindən tutmuş/ / Kişi hüzünlü/ Hüzünlü nəğmələr kimi hüzünlü// Qadın gözəl/ Gözəl anılar kimi gözəl// Uşaq / Gözəl anılar kimi hüzünlü/ Hüzünlü nəğmələr kimi gözəl”

Vərdişlə desək “Şəkil” şeiri sərbəst şeir, yaxud da ki, intizamsız verlibrdi. Dayanacaqda durmuş, ehtimal etsək avtobusunu gözləyən, hərəkətə hazırlaşan bir ailə-kişi, uşaq və qadın təsvir olunub.İstənilən şəkil-statikadır.Hətta şəkildəki adamlar, bayaq dediyim kimi dayandıqları Yerlə birgə hərəkət etsələr belə. Dayanmağın şəkli olan bu şeirin yeganə diriliyi, hərəkəti şeiri oxuyarkən bizim gözümüzün soldan sağa və sətirdən sətirə hərəkətindədir. Ahəngi müəyyənləşdirməyin yolu şeiri ucadan oxumaqdır deyə bu haqda da danışmıram. Hüzn və başqa təəssürat da bəllidi. Bəs nədi bu şeiri qiymətli edən?

Şeir sözlərin təkrarlanan unikal kombinasiyası əsasında yazılıb. Diqqət yetirin, müəllif şeirini 4 ikimisralıq, 1 üçmisralıq (poetik cümlə kimi) yazıb. 1-ci ikimisrada yer və bütün adamlar. 2-ci misrada da yenə həmin yer və hamı-ailənin bütün üzvləri var. 3-cü ikimisralıq yalnız kişini təsvir edir. 4-cü isə yalnız qadın haqqındadır, onu təsvir edir. Bəs, belə deyək 5-ci bənd niyə üçmisralıqdır? Bəlkə ona görə ki, hər bir uşaqda həm atasından, həm də anasından nəsə var? Elədi. Bu təkcə məntiqcə yox, həm də formal olaraq həll olunub.Uşağın təsvirində görünən, təlqin olunan “gözəl anılar kimi” olmaqla anasından və qadına aid bənddən alınan “hüzün”- əslində atasından və kişiyə aid bənddən gəlir; atasına aid və kişiylə bağlı bənddən gələn “hüzünlü nəğmələr kimi” bənzətməsinin “gözəl”liyi isə bu dəfə anasına aid, qadınla bağlı hissədən alınır. Təsvirin tamlığı, hüznün-kişi başlanğıclı (dini mənada), gözəlliyin-qadın başlanğıclı (dini və estetik mənada) olmasıyla səhnənin məntiqi sərrastlığı öz yerində, və sanki bir poetik DNK modeli də qurulur. Şeirdə uşağın cinsi də bilinmir ki, həqiqət də uşağın cinsi olmur, uşaq safdır və nə qədər ki, anasının əlindən tutur- məlum ayırıcı keyfiyyətlərdən məhrumdur. Təkrarlar ahəng yaradır, ritm yaradır-bu da aydındı.Şeirin bu xassələrin inkişaf elətdirmək onun harmoniyasını, məntiqi və formal-metrik simmetriyasını daha dərindən də tədqiq eləmək olar, məsələn, Yakobson prinsipinin ziddinə (bəlkə də ziddinə deyil), 11 sətirlik şeirin tək deyil, cüt sətrindən keçməklə (5+1+5) onun simmetriya oxunu da çəkmək olar. Amma şeirdəki təkrarlar başqa düşüncələrə əsas verir. Bizim alabəzək, rəngarəng dünyamızda gözümüzün gördüyü hər şey yalnız yaxın məsafədən rənglidir. Eləki, uzaqlaşırsan, hər şey qaraltıya və siluetə çevrilir. Sonra isə itir.Burda dünyaya hədsiz bağlanmağın ziyanlı olduğuna bir eyham da var,gec-tez biz dünyadan uzaqlaşacaq, ordakı təsvirlər ya uzaqlıqdan, ya gözlərimiz tor gödüyündən qaraltıya çevriləcək. Bəlkə ona görədir ki, az danışmaq, az sözlə danışmaq daha maraqlıdı.Bəlkə ona görədir ki, ilk rəsmini çəkən uşaqlar onun hansı mürəkkəblə, rənglə çəkdiklərinin fərqinə varmırlar, bəlkə fitrətlərindəki hansısa sirli bir güc “çəkəcəyin yalnız zahirdir, batini onsuz da çəkə bilməzsən” əmrini verir. Sizi bilmirəm, əziz oxucu, amma mənə ağ-qara rəssam eskizləri rəngkar tablolarından həmişə maraqlı, çəkici görünüb. Uşaqlıqda yediyim sadə pendir-çörək, “ağ-qara dürmək”, tez-tez getdiyimiz və güclə oturduğumuz zəngin, çoxundakı nemətlərin tökülüb qaldığı toy süfrələrindən daha dadlı və maraqlı görünüb.Zəngin-olmaqda vulqarlıq da var. Ümumiyyətlə az sözlə,eyni sözlərlə danışmağın özündə bir az ağayanalıq,bu mənada ağırlıq, bir az da uşaqlıq, saflıq var. Cəmal Sürəya da eskiz çəkir, uşaqlar kimi cizgi rəsmləri çəkir.Ailə eyni taleni paylaşmaq deməkdi, yəni həm də eyni sözləri də, günləri də. Cəmal Sürəya həm də bunu edir. Mən sizə “Şəkil” şeirindəki sözlərin, lügəti vahidlərin təkrar əmsallarını göstərəcəm, gəlin baxaq: Kişi, Qadın və Uşaq kəlmələrinin hər biri şeirdə 3 dəfə çəkilir; Hüzün və Gözəl sözlərinin hər biri-5 dəfə; Anılar, Nəgmələr, Əl kəlmələrinin hər biri- 2 dəfə; Kimi sözü- 4 dəfə; qalan bütün sözlər (Adam, Tutmuş, Cib, Üç və Duraq) hər biri – 1 dəfə olmaqla istifadə olunur. Bu kəlmələrin təkrar əmsallarını hər birimiz cüzi fərqlərlə də olsa amma eyni cürə şərh edə bilərik deyə buna lüzum görmürəm. Amma lüğəti vahidləri poetik sıradakı yerinə uyğun ardıcıllıqla X oxunda, təkrar əmsalını isə Y oxunda ifadə edərək alınan qrafikə diqqət yetirək (bax: şəkil 1-ə). Görürsüz, iki yanaşı və eyni boyda böyük təpəcik (bunu kişi və qadın olaraq təsəvvür eləmək bir elə çətin deyil), az aralıda isə iki yanaşı kiçik təpəcik (bunu isə uşaq və anasının əlindən yapışsın deyə uşağın başı boyu qaldırdığı totuq əlləri də hesab etmək olar. əlbəttə bəzi qüsurlarla. 2-ci şəklə baxın, təsadüfən çəkilib, əgər ordakı uşaq əllərini qaldırmış olsaydı, səhnə vizual olaraq bitkinləşərdi. Balaca Sonaya şeiri oxuyub tapşırıq verdim ki, şeirdən anladığını çəksin və o iki şəkil çəkdi. Mən onlardan birini (bax: 3-cü şəkil) təklif edib, təhlili saxlayıram.

Bu yaxınlarda 7-ci onilliyin əllərini əlindən buraxıb, 80-ə, 90-a yol alan, XX əsr , xüsusən son çərək Azərbaycan poeziyasının ən güclü, üstəgəl zərif poetik səsi Nurəngiz Günün “Yol gedirəm “şeirinin təhlilinə keçməmişdən əvvəl şairənin bütün yaradıcılığından qırmızı xətt kimi keçən, amma haqqında yazılan yazılarda gözdən qaçan yalnız bir xüsusiyyəti qeyd edəcəm:

– Sirr deyil ki, biz yazmağı danışmaqdan öyrənmişik, hamımızın ilk müəllimimiz nitqdir. Uzun müddət nitqin təkcə sıradan bir insan və şair kimi deyil, həm də peşəkar, nümunəvi və canlı ruporu olan Nurəngiz Gün məhz çalışdığı sahədə öyrəndiklərini, tətbiq etdiklərini poeziyasına çox ahəngdar tərzdə gətirə bildi. Sözü şeir, poeziya edən danışanın ona münasibətidi. Nurəngiz Gün bu münasibətlərin əlaçı məzunuydu. O adi xəbəri öz hadisəsi, öz hadisəsini adi xəbər kimi danışmağı öyrənmişdi;

– Milli, ictimai mövzularda, icma ağırlıqlı səmimi şeir yazmaq çətindir-bunu hamı bilir, çünki şair həmişə solist, şeir həmişə solodur. Onun poeziyasınının ikinci, yalnız özünəxas özəlliyi də buydu ki, həmin ictimai mövzular belə özünü müəllifin yaradıcılığında şəxsi tərcümeyi-halı kimi (“Torpaq yuxularım”) biruzə verirdi.Bəzən sırf avtobioqrafik məqamlar da unikal plakat təəssüratı yaradırdı ki, bu artıq müsbət əks reaksiya demək idi;

– Nurəngiz Günün lüğət ehtiyatında bihudə,qəvi (+ehtiyat), çifayidə (çefayda), tabım-tavanım, eyzən,girinc, fəna, güzar, şaqraq,şilə,xürrəm, vicvicə və b. çoxlu itirilmiş və itirilməkdə olan arxaizmlər, keçmə sözlər var ki, bu məndə müəllifin həmin sözlərdən daha çox, o sözləri öyrəndiyi, oxuduğu, eşitdiyi itirilmiş gözəl (!) zamana olan xiffəti kimi göründü.İnsan ömrü yalnız keçmiş zamandadır.Bunu anlayırsa, anladığını,üslub halına gətirirsə o daha çox insan(=şair,yazıçı) olaraq qala bilir. Bu da Nurəngiz Gün poeziyasının özü qədər gözəl üzü kimi göründü mənə;

Metrik baxımdan sərbəst şeirin elə Cəmal Sürəya kimi müxtəlif versiyalarında yazan Nurəngiz Gün ondan (=sürrealizmdən) fərqli olaraq əksər poetik nümunələriylə realistdir, hətta realizmi qrotesk (“Yaddaş yapışqanı”) edir. Amma bəzən yeni bayatılar yaradır, əski folklor metrikasında, xalq nəğmələri üstündə (“Bakı-Təbriz bayatıları”, “Ay lolo”) improvizələr edir. Bunlar bəlkə də müqayisə zəminində demək istədiklərimdi ki, uzatmayacam.

Cəmal Sürəya şəklin şeirini yazırsa, Nurəngiz Gün yolun şeirini yazır. Qəribədir, birinci şeirdə təsvir olunan ailə dayancaqda durub hərəkətə hazırlaşırsa, ikinci şeir ailənin hərəkətdə olub dayanmağı haqqındadır. Gəlin, “Yol gedirəm” şeirini oxuyaq: “Dodaqlarımda təbəssüm,/Bəbəklərimdə ümid və qürur,/ İçimdə ağlamaq ehtiyacı.../ Yol gedirəm, yorulanadək.// Saçlarımda rüzgarım, / Ruhumda ana laylası,/ Başımda məğlub eşqim,/ Yol gedirəm, sinəm qaralanadək.// Ovcumda sirr,/ Barmaqlarımda qabar, / Ürəyimdir... varım-yoxum/ Yol gedirəm, saplağından qırılana-dək. / Önümdə silsilə dağlar,/Sərt qayalar, soyuq dəniz,/ Qərib canla, bu tək cana, qürub çağı/ Yol gedirəm, öləziyib saralanadək.// Arxamda sarp enişlər,/ Çiynimdə Günəş tayası,/ Ağuşumda Jaləm və titrəyişim.../ Yol gedirəm, yol olanadək.”

Məzmunun, emosionallığın, ifadə gücünün ümumi təhlilinə ehtiyac yoxdu, şeiri oxuyub anlamayan, mütəssir olmayan inanmıram ki, tapılsın. Mən bu şeiri dəfələrlə oxumuşam. Amma ilk oxudaca gün bəlli şeylərdən başqa daha nələrinsə olduğunu intuitiv hiss eləyəndə uzun müddət özümə yer tapa bilmədim. Bu şeir o qədər səmimi, o qədər güclü və o qədər doğru idi ki,bütün bunlar özünü başqa cürə də biruzə verməliydi. Necə?

İntizamsız metrikayla (verlibrlə) yazılmış bu beş bəndlik və hər bəndi dörd misradan ibarət olan şeirin bəndlər son misralarını ard-arda oxuyaq: “...Yol gedirəm, yorulanadək >>Yol gedirəm, sinəm qaralanadək >> Yol gedirəm, saplağından qırılanadək>> Yol gedirəm, öləziyib saralanadək >> Yol gedirəm, yol olanadək “- hər şey həyatdakı kimi doğrudur, dürüstdür. İnsan əvvəl yorulurur, yorulmağın kulminasiyası sinəsi qaralmaqdı, burda yarpaq metaforası işə düşür və sonrası saplağından ayrılan yarpaq olmaqdı ( valideynlərini. yaxınlarını- əvvəlini itirməkdi), sonadək saralmaq, öləzimək, xəzan olmaq və nəhayət torpağa qarışmaqla torpağın,yolun özü olmaqdı ki, sonuncu həm insan həyatının,həm də poetik prosesə sonradan qoşulan yarpağın da aqibətidir; sonuncu sətirlə müəllif çox uğurlu ümumiləşmə aparır. Üstəgəl “yarpaq” metaforası, fikirləşirəm ki, təsadüfi və sıradan bir şey deyil. Çünki fəlsəfi təlimlərdə və ədəbiyyatda Ağac (həyat ağacı,şəcərə,davam və sairə) və Çay, biri həyatı, digəri hərəkəti ifadə edən əbədi obrazlardır.

İndi gəlin, bəndlərin son sətirlərini çıxmaqla şeirin mətndaxili trayektoriyasına baxaq. Şeir müəllifdən (yaxud onun alter eqosundan), özü də dodaqdan çıxış almaqla hərəkətə başlayır. Ümumiyyətlə bütün şeirlər görünən tərəfiylə dodaqdan başlayır deyə bu başlanğıc həm də iki dəfə uğurludu. Sonra aşağıdan yuxarı, yaxud irəliyə hərəkət baş verir- bəbəklər görünür, daha sonra “içimdə ağlamaq ehtiyacı” deyə geriyə – bu dəfə-insanın içinə hərəkət, dönüş olur. Gəlin birinci bəndlə bağlı ümumiləşmə aparaq: dodaq> bəbək> içdəki ağlamaq ehtiyacı = nöqtə, irəli, geri. İkinci bəndə baxaq və dəfə hərəkəti ilk bənddə dayanan hərəkət nöqtəsindən davam edək: içəridən > saça > ruha və başdakı məğlub eşqə= nöqtə, irəli, geri. Yenə də hərəkət eyni cürə baş verir. Üçüncü bəndə də əvvəlki yerdən baxaq: içəridəki məğlub eşq > ovuc > barmaq> ürək= nöqtə, irəli, irəli, geri. Burda irəliyə gediş iki dəfə çoxdur, döyüntü, çırpınış artır. Dördüncü və beşinci bəndlərə birlikdə və yenə də eyni qaydayla baxaq, çünki bu bəndlərdə artıq hərəkət insan bədənindən xaricə, fona,peyzaja, relyefə çıxıb qayıdaraq baş verir: ürək > ön-dağlar > arxa-sarp enişlər > qərib can, Jalə və titrəyiş= nöqtə,irəli, geri, nöqtə. Sizi bilmirəm, amma mən indi, elə bu əqlinəticələri ümumiləşdirərkən, bir az da cərrah işi görərkən, “Yol gedirəm” şeirini ovucumda döyünən, sıxılıb-açılan, irəli-geri hərəkət edən iztirab çəkmiş ürək kimi təsəvvür edirəm.

İndi, gəlin o ürəyin başqa göstəriciləri ilə tanış olaq.

Bu heca strukturu cədvəlidir (şeirin bəndlər üzrə heca saylarını və onların tək-cüt olmalarını göstərir). Baxın: ilk bənddə 3 cüt, 1 tək hecalı sətirlər vardır ; 2-ci bənddə 3 tək,1 cütdlüür sətirlər (1-ci və 2-ci bəndlər bu mənada bir-biriylə simmetriya təşkil edir); 3-cü bənddə 2 tək, 2 cütlüdür sətirlər (bənd bu mənada yeganədir) ; 4-cü bənddə 3 cüt və 1 təkli, 5-ci bənddə isə 3 təkli və 1 cütlü sətirlər var ki,həmin bəndlər də yenə bir-biriylə simmetrikdir. 1və2-ci bəndlər 3-cü bəndə nəzərən 4 və 5-ci bəndlərlə də öz aralarında simmetriya təşkil edir-lər. Daha bir dəqiqləşdirmə üçün gəlin tək və cüt hecaların sayını toplayaq. Təkdən başlayaq: 9 +7+7+11+7+11+13+11+9= 85 =8+5=13=1+3=4. Bu isə cüt hecalar: 8+10+10+8+4+8+8+12+8= 76=7+6=13=1+3=4. Şərhə ehtiyac yoxdusa da biz başqa bir dəqiqləşdirmə də aparaq. Bu dəfə isə hecaların təklik və cütlük saylarını toplayaq: təkliklər: 1+3+2+1+3=10; cütlüklər: 3+1+2+3+1=10. Cavablar eynidir. Üstəgəl, diqqətlə baxsanız onu da görəcəksiniz ki, təkliklərin toplama sırasının axırdan əvvələ variantı cütlüklərin əvvəldən axıra toplama sırası demək olacaq. Bu isə mənim XX əsr Azərbaycan poeziyasının əvəzolunmaz nümunələrindən hesab etdiyim “Yol gedirəm” şeirinin ola bilsin mexaniki üsulla (əminəm ki, həmin hesablamalar formullarla da mümkündü) təhlili zamanı fiksə etdiyim sonuncu simmetriya idi. Kağızlarımı sahmana salanda rəssam və şair dostum Nazim Şahın arxivimdəki bir eskizini xatırladım. O şəkli də son olaraq yazının bu hissəsinə əlavə etdim .Lütfən, 4-cü şəklə də baxın.

* * *

D) Qara ilə ağın, xeyir ilə şərin, gecəylə gündüzün, sükut və ətalət ilə səs-küy və qaçhaqaçın həmqafiyə olduğu, bir-birini tamamladığı, simmetriya təşkil etdiyi dünyada şeir yazmaq əslində elə dünyanın, yaradılmışın təqlidi demək olur. Və birində mövcud olanlar digərində mütləq əks olunur, biri digərinin xassələrini daşıyır. Şeir dünyadan törəyirsə, ondan alınaraq yazılırsa, dünya da şeirdən törəyir, oxucuları olan insanlarının vasitəsi ilə onun özü də dəyişir. Bəzən bir şeir və ya cümlə oxuyursan, ilk oxudaca intuitiv olaraq anlayarsan ki, yox, burdakı gözəgirən poetik mətləbdən, şeirə xas ümumi ecazlardan və xüsusiyyətlərdən başqa daha nələrsə var, təkrar-təkrar baxırsan, görə bilmirsən, məğlubcasına axtarışlarına son qoymaq istədiyin məqamda mətn öz niqabını üzündən götürür. Sən onu bir ayrı cürə görməyə başlayırsan. Bunu niyə görmək istəyirsən, bütün bunların əlaqəsini niyə axtarmaq istəyirsən? Əqli ehtirasını, anlamaq ehtiyacını bir başqa cürə söndürmək, bunu başqasıyla da bölüşmək, eynilikdən, bayağılıqdan qaçmaq, təsvirlə gördüyün dünyanı sözlə, sözlə anladığın mətləbləri rəqəmlərlə, fiziki məsələləri kimyəvi üsullarla, məntiqlə, fəlsəfə ilə, və beləcə hər şeyi mövcud, ağla gələn digər şeylərlə ifadə elmək, təkrar dayanıb, müticəsinə faninin ağuşuna girmək üçün. Amma sonuncudakı yorğunluq və mütilik elə təbii baş verir ki, sənin başqa istəyin qalmır, istəyin qalmırsa, yorğun olursansa, demək dünyagir olmursan, ruhi rahatlığa, insanın ömrü boyu qaçdığı, can atdığı harmoniyaya ən xeyirxah, ziyansız vasitəylə nail olursan, bunu hal əhli bilir.

Səlim Babullaoğlu

525-ci qəzet.- 2009.- 27 noyabr.- S.28.