Azərbaycan təhsili: yaxın keçmişə, bu
günə və gələcəyə bir baxış
(əvvəli ötən
şənbə sayımızda)
Hörmətli oxucular, bu məqalədən
başlayaraq Azərbaycanda təhsil sahəsində beynəlxalq
əlaqələr, onun təşəkkülü, əməkdaşlıq
etdiyimiz ölkələr və təşkilatlar, təhsil sahəsində
həyata keçirilən beynəlxalq proqram və layihələr,
azərbaycanlı gənclərin xaricdə və əcnəbi
tələbələrin ölkəmizdə təhsili, beynəlxalq
əməkdaşlığın digər aspektləri barədə
fikirlərimi Sizinlə bölüşməyə
çalışacağam. Beynəlxalq əlaqələr
mövzusuna həsr olunmuş birinci məqalədə daha
çox müstəqilliyədək olan dövrdə Azərbaycanın
təhsil əlaqələri, ölkəmizin ali və orta
ixtisas təhsili müəssisələrində əcnəbilərin
təhsili və Respublikadan kənarda azərbaycanlıların
təhsili məsələlərinə diqqət yetiriləcək.
Qeyd edim ki, Azərbaycanda təhsil
sahəsində beynəlxalq əlaqələr ölkəmizin
milli maraqlarına və mənafeyinə müvafiq olaraq
qurulmuşdur. Beynəlxalq əməkdaşlıq, əsasən,
aşağıdakı istiqamətləri əhatə edir:
–ölkələrarası
müqavilələrə əsasən təhsillə
bağlı birgə tədbirlərin həyata keçirilməsi;
–təhsil sahəsində beynəlxalq
proqram və layihələrin reallaşdırılması
prosesində beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq;
–təhsil müəssisələri
arasında birbaşa əlaqələr, şagird, tələbə
mübadiləsi, müəllimlərin ixtisasının
artırılması, stajkeçməsi;
–müxtəlif təhsil
mübadilə proqramlarını həyata keçirən təşkilat
və digər donor qurumların təqaüdləri
hesabına xaricdə təhsil;
–dövlət xətti ilə, yəni
təhsil sahəsində əməkdaşlıq haqqında
ikitərəfli razılaşmalar əsasında Azərbaycan
vətəndaşları üçün ayrılan təqaüdlər
hesabına həyata keçirilən xaricdə təhsil;
–təsdiq olunmuş Dövlət
Proqramına əsasən azərbaycanlı tələbələrin
xaricdə təhsili;
–əcnəbi tələbələrin
Azərbaycanın ali məktəblərində təhsili.
İlk növbədə onu qeyd
etmək istərdim ki, təhsil sahəsində səmərəli
beynəlxalq əlaqələrin qurulması prinsipial əhəmiyyət
daşıyır. Belə ki,
–bu əlaqələr digər
ölkələrlə təcrübə mübadiləsinə
və ümumilikdə ölkədə təhsilin
inkişafına zəmin yaradır;
–dünya təcrübəsində
istifadə olunan yeni texnologiyaların, təlim
strategiyalarının, innovasiyaların tətbiqinə şərait
yaradır;
–beynəlxalq proqram və layihələrin
Azərbaycanda reallaşdırılmasına, eləcə də
təhsil sektoruna investisiya cəlbinə imkan verir;
–insan potensialının
inkişafına, kadrların davamlı təkmilləşdirilməsinə,
beynəlxalq təlim təcrübələrinin tətbiqinə
geniş imkanlar açır;
–tələbə, müəllim
mübadiləsinə şərait yaradır;
–ölkədə təhsilin
keyfiyyət səviyyəsinin digər inkişaf etmiş
ölkələrlə müqayisəsinə imkan verir;
–Azərbaycan təhsilinin beynəlxalq
təhsil məkanına uğurlu inteqrasiyasına, rəqabətqabiliyyətli
təhsil sisteminin formalaşmasına gətirib
çıxarır;
–beynəlxalq aləmdə ölkənin
daha yaxşı tanınmasına və müsbət imicinin
formalaşmasına kömək edir.
Göründüyü kimi, beynəlxalq
əlaqələr inkişaf və rəqabət
üçün əlverişli imkanlar yaratmaqla yanaşı,
son nəticədə təhsilin keyfiyyət səviyyəsinin
yüksəldilməsi vasitəsilə ölkənin tərəqqisinə
gətirib çıxarır. Bu mənada ölkəmizin
müxtəlif inkişaf mərhələlərində təhsil
sahəsində beynəlxalq əlaqələrə yanaşma
da müxtəlif olmuşdur.
Müasir dövrümüzdə
beynəlxalq əlaqələrin vacib istiqamətlərindən
biri ali məktəblərə əcnəbi tələbələrin
cəlbidir. Təsadüfi deyildir ki, universitetlərin reytinqi
müəyyənləşdirilərkən əsas göstəricilərdən
biri orada təhsil alan əcnəbi tələbələrin
sayıdır. Əcnəbi tələbələr əlavə
maliyyə mənbəyi olmaqla yanaşı, universitetlərdə
mədəniyyətlərin rəngarəngliyi ilə fərqlənən
intellektual mühitin yaranmasına kömək edir, bu isə
bütün dünyada inkişaf, yaradıcı və
yenilikçi fəaliyyətin əsasını təşkil
edir. Eyni zamanda bu prosesdə ölkələr arasında əlaqələr,
o cümlədən təhsil əlaqələri
formalaşır. Təhlil göstərir ki, dünyanın ən
yaxşı universitetlərinin reytinq cədvəlində
ön yerləri tutan ali təhsil müəssisələrində
tələbələrin böyük əksəriyyətini məhz
əcnəbi tələbələr təşkil edir.
Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycanda
təhsil sahəsində beynəlxalq əlaqələr, tələbə
və müəllim mübadiləsi Sovetlər Birliyi
dövründə təşəkkül tapsa da, bu əlaqələrin
tarixi XVIII-XIX əsrlərə təsadüf edir. Belə ki, həmin
dövrdə xeyli sayda azərbaycanlılar öz təşəbbüsləri
ilə Avropanın, Rusiya və digər ölkələrin
aparıcı ali təhsil müəssisələrində təhsil
almışdılar. Xüsusi vurğulamaq lazımdır ki, həmin
dövrdə xaricdə təhsil almış mütəxəssislər
sonradan Azərbaycanda ali təhsilin təşəkkülündə
misilsiz xidmətlər göstərmişlər.
XIX əsrin ikinci yarısında
və XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda elmin,
mədəniyyətin və məktəb təhsilinin
inkişafında böyük xidmətləri olan Həsən
bəy Zərdabi 1865-ci ildə Moskva Universitetinin fizika-riyaziyyat
şöbəsinin təbiət şöbəsini əla qiymətlərlə
bitirmişdi və ona Universitetin Elmi Şurası tərəfindən
əxlaqına və təhsildə uğurlarına görə
namizədlik dərəcəsi verilmişdi..
Əlifba islahatı sahəsində
böyük xidməti olan Məhəmməd ağa
Şahtaxtlı 1879-1880-ci illərdə Almaniyada Şərq
tarixinə dair tədqiqatlara başlamış, 1898-1902-ci illərdə
Parisdə Fransa kollecində və Ali təcrübə təhsil
məktəbində Şərq dillərindən dərs
demiş, Sorbonna Universitetində fonetika sahəsində tədqiqat
aparmışdır.
XIX əsrin böyük alimi Mirzə
Məhəmməd Əli Hacı Qasım oğlu Kazım bəy
– Mirzə Kazımbəy 40 ildən çox müddətdə
Kazan və Peterburq universitetlərində professor olaraq dərs
demiş, əsərləri London və Parisdə çap
olunmuşdur. XIX əsrdə Rusiyada şəqşünaslıq
elminin inkişafında ciddi rol oynamış Əbu Turab Vəzirov,
Mirzə Məhəmməd Şəfi, Sadıx bəy Cəfərov,
Mirzə Abdulla Vəzirov, Mirzə Həsən Tahirov, Məhəmməd
Əliyev, Mirzə Abdulla Qafarov, Mirzə Cəfər Rizayev,
Ruhulla Əli Axundov, Mirzə Cəfər
İopçubaşov (London Kral Asiya Cəmiyyətinin
üzvü) Rusiyada müəllim və tərcüməçi
kimi fəaliyyət göstərmişlər.
1880-1890-cı illərdə
Strasburq Universitetində təhsil almış kimya doktoru
Mövsüm bəy Xanlarov Bakıda üzvi kimya üzrə tədqiqatlara
başlamışdı. 1879-cu ildə onun təşəbbüsü
ilə qabaqcıl rus və azərbaycanlı alimləri birləşdirən
Rus Texniki Cəmiyyəti Bakı Şöbəsinin
yaradılması Azərbaycanda kimya və kimya sənayesinin
inkişafına böyük təkan vermişdi.
Təsadüfi deyildir ki, təhsil
tariximizdə sistemli şəkildə beynəlxalq əlaqələrin
təməli də məhz azərbaycanlıların xaricdə
təhsili vasitəsilə qoyulmuş, Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti dövründə ilk dəfə olaraq azərbaycanlıların
dövlət hesabına xaricdə təhsil almağa göndərilməsi
təcrübəsindən istifadə olunmuşdur.
Belə ki, 1919-cu ildə Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti tərəfindən 100 nəfər
azərbaycanlı gəncin xaricə ali təhsil almağa
göndərilməsi ilə bağlı qərar qəbul
edilmiş, onlar üçün yol xərci və təqaüdlər
müəyyənləşdirilmişdi. Göndərilən tələbələrin
49-u Almaniya, 27-si Fransa, 4-ü İtaliya, 1-i İngiltərə,
6-sı Türkiyə və digər ölkələrin ali məktəblərinə
yola salınmışdı. Rusiyada vətəndaş
müharibəsi başladığına görə 13 nəfəri
həmin ölkəyə göndərmək mümkün
olmamışdı. Parlament komissiyası tərəfindən
31 nəfər də əlavə olaraq seçilmişdi ki,
onların da böyük əksəriyyəti öz
hesabına, yaxud xeyriyyəçilərin maliyyə dəstəyi
ilə Qərbi Avropa ölkələrinin ali məktəblərinə
göndərilmişdi. Lakin Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti
süquta uğramış, xalqımız xaricdə təhsil
almağa göndərilən bu soydaşlarımızdan yetərincə
bəhrələnə bilməmişdir. Belə ki,
bolşeviklər hakimiyyəti ələ aldıqdan sonrakı
ilk illərdə xaricə göndərilən azərbaycanlı
gənclərin təhsili barədə Xalq Komissarları
Sovetinin sədri Nəriman Nərimanov tərəfindən
“Xaricə oxumağa göndərilən azərbaycanlı tələbələrə
yardımın davam etdirilməsi haqqında” xüsusi dekret
imzalanmış, ilk vaxtlar onların ali təhsili başa
vurmalarına şərait yaradılsa da, bu iş sonadək
başa çatdırılmamışdı. Bu səbəbdən
də onların bəziləri getdikləri ölkələrdə
başqa sahələrdə işləməyə
başlamış, bəziləri isə öz təhsillərini
yarımçıq qoyub vətənə
qayıtmışlar. Sonradan onların əksəriyyəti
repressiya qurbanı olmuşdur.
Keçmiş Sovetlər Birliyi
dövründə Azərbaycanın xarici ölkələrlə
birbaşa təhsil əlaqələri yaratması imkanları
məhdud idi. Bir qayda olaraq həmin dövrdə əlaqələr
ittifaq respublikaları arasında yaradılırdı.
Ümumi orta təhsil sahəsində belə əlaqələr
daha çox qardaşlaşmış məktəblər,
ümumittifaq səviyyəli bilik və idman
yarışları, müsabiqələr vasitəsilə təşkil
edilirdi. Eyni zamanda şagirdlərin və müəllimlərin
ittifaq respublikalarına səfərləri və təcrübə
mübadiləsi formalarından da istifadə edilirdi. Belə əlaqələr
daha çox ali və orta ixtisas təhsili sahəsini əhatə
edirdi.
Azərbaycanının ali təhsil
müəssisələrinin beynəlxalq əlaqələrinin
tarixi ötən əsrin əvvəllərinə təsadüf
edir. Belə ki, həmin illərdə yaranmış ali təhsil
müəssisələri xaricdə təhsil almış azərbaycanlı
mütəxəssisləri dəvət etməklə müəllim
heyətinin tərkibini keyfiyyətcə yüksəltmişdilər.
Eyni zamanda yarandıqları ilk vaxtlardan ali təhsil müəssisələrimiz
həm qonşu respublikalar, həm də Asiya, Afrika və ərəb
ölkələri üçün kadr
hazırlığını həyata keçirmişlər.
1921-ci ildə Azərbaycan Xalq
Maarif Komissarlığı Sovet Rusiyasının Xalq Maarif
Komissarlığına müraciət edərək
Respublikamızda ali təhsilin təşkilinə kömək
göstərilməsini xahiş etmişdi. Müraciətə
əsasən Azərbaycanın ali məktəblərinə və
elmi-tədqiqat müəssisələrinə daimi işləmək
üçün Rusiyadan görkəmli alimlər A.A.Qrossheym,
V.İ.Razumovski, S.N.Davidenkov, A.D.Qulyayev, L.Q.Qurviç, A.N.Derjavin,
K.A.Krassuski. P.Y.Rostovyev. B.İ.Tixomirov, Q.İ.Pisarevski,
P.K.Juze, İ.İ.Şirokoqorov, V.P.Tomaşevski, V.V.Bartold,
İ.İ.Meşşaninov, N.Y.Marr və başqaları
göndərilmişdi, onlar ali təhsil müəssisələrinə
tədris-təşkilati işlərdə böyük
yardım göstərdilər. Azərbaycanlı alimlərlə
yanaşı, həmin alimlərin, eləcə də
İstanbul Universitetindən dəvət olunmuş Mehmet Fuad
Köprülüzadənin Azərbaycan Dövlət
Universitetinin elm və təhsil ocağı kimi
inkişafında əvəzsiz xidmətləri olmuşdu.
20-ci illərin ortalarından azərbaycanlı
gənclərin ali təhsil almaq üçün Moskva,
Leninqrad (Sankt-Peterburq) və Rusiyanın digər iri şəhərlərində
yerləşən ali məktəblərə göndərilməsinə
başlanmışdı. Təkcə 1925/26-cı tədris
ilində Rusiyanın ali məktəblərində 120 azərbaycanlı
gənc təhsil alırdı.
1928-ci ildən RSFSR-in ali məktəblərində
Azərbaycan üçün kadr hazırlanması sistemli
xarakter almışdı. Əgər 1929/30-cu tədris ilində
Rusiyada və SSRİ-nin digər respublikalarının ali məktəblərində
249 tələbə təhsil alırdısa, 1930/31-ci tədris
ilində onların sayı 492-yə çatmışdı.
1950-ci ildə təkcə Moskva və Leninqradın
(Sankt-Peterburq) ali məktəblərində 800-dən artıq
azərbaycanlı təhsil alırdı.
1956-cı ildən əcnəbi tələbələrin
Azərbaycanın ali məktəblərinə qəbuluna
başlanmışdı. Həmin ildə Almaniya və
Bolqarıstandan Azərbaycana 40 tələbə göndərilmişdi
və onlar ali məktəblərimizdə təhsil
alırdılar.
Beynəlxalq əlaqələrdən
danışarkən 60-cı illərdən Azərbaycanda təqaüd
proqramlarını həyata keçirməyə
başlamış Alman Akademik Mübadilə Xidmətinin (DAAD)
fəaliyyətini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Belə
ki, DAAD təhsil tariximizdə azərbaycanlıların Almaniya
universitetlərində təhsilini təşkil edən ilk beynəlxalq
təşkilat olmuş və bugünədək uğurlu əməkdaşlığını
davam etdirməkdədir.
Azərbaycanın görkəmli
maarif və ictimai xadimi akademik Mehdi Mehdizadə təhsil sahəsində
beynəlxalq əlaqələrin inkişafında böyük
xidmətlər göstərmişdir. 1961-1964-cü illərdə
UNESCO-nun təhsil üzrə komitələrindən birinin
üzvü olmuş, Polşa, Hollandiya, Fransa və bir
neçə Afrika ölkəsində pedaqoji elmin nailiyyətləri
barədə məruzələrlə çıxış
etmişdir. 1961-ci ilin mayında Parisdə UNESCO-nun iqamətgahında
keçirilən simpoziumda çıxış etmişdir.
Eyni zamanda M.Mehdizadə SSRİ Pedaqoji Elmlər
Akademiyasının həqiqi üzvü olmuş,
Akademiyanın müxtəlif komissiyalarına rəhbərlik
etmişdir.
1970-1980-ci illərdə Azərbaycanda
ali təhsilin inkişafı, o cümlədən ölkədən
kənarda kadr hazırlığı ümummilli lider Heydər
Əliyevin fəaliyyəti ilə bilavasitə
bağlıdır. Həmin dövrdə ölkədən kənarda
sistemli şəkildə kadr hazırlığına
başlanmışdır. Məhz Heydər Əliyev 1970-80-ci
illərdə keçmiş SSRİ-nin 50-dən artıq
böyük şəhərinin 170-dən çox ən məşhur
ali məktəbində respublikamızın xalq təsərrüfatı,
elm, təhsil və mədəniyyətinin 80-dən artıq
sahəsini əhatə edən və zəruri ehtiyac duyulan
250-dən çox ixtisas üzrə 15 mindən artıq azərbaycanlı
gəncin ali təhsil almasına, yüksək ixtisaslı
mütəxəssis kimi hazırlanmasına imkan və şərait
yaratmışdı.
Hörmətli oxucular! O illərdə
görülən işlərin millətin mənəvi təkamülündəki
rolunu, dövlətçilik baxımından miqyasını,
mahiyyətini və perspektivlərini dərk etmək
üçün bəzi statistik məlumatları yada salmaq
yerinə düşərdi.
1969-70-ci tədris ilində
respublikadan kənara 60 nəfərlik plana qarşı cəmi
47 nəfər təhsil almağa göndərilmişdisə,
1975-ci ildə bu rəqəm 14 dəfədən çox
artaraq 700 nəfərə çatmış, 1978-ci ildən
bu proses daha intensiv xarakter almış, respublikadan kənara hər
il 800-900 tələbə göndərilməsinə nail
olunmuşdu.
1969-70-ci tədris ilində
ölkədən kənarda təhsil alanların 40 faizi azərbaycanlı
idisə, 1970-80-ci illərdə bu rəqəm 97.6 faizə
yüksəlmişdi.
70-ci illərin sonundan
başlayaraq hər il 800-900 nəfər, 80-ci illərin əvvəllərindən
isə hər il 1000-1400 nəfərədək gənc Azərbaycandan
kənara təhsil almağa göndərilirdi. Ulu öndərimiz
Heydər Əliyevin əsasını qoyduğu bu ənənəyə
əsasən həmin illərdə Azərbaycan
üçün ümumilikdə 15 mindən artıq mütəxəssis
hazırlanmışdı.
O illəri çox yaxşı
xatırlayıram. Azərbaycanlı gənclərin
SSRİ-nin nüfuzlu ali məktəblərində təhsil
almasına çox ciddi və məsuliyyətlə
yanaşılırdı. Hər il dərs ilinin
başlanmasına bir neçə gün qalmış, indiki
Heydər Əliyev Sarayında onların yolasalma mərasimi
keçirilirdi. Bu tədbirdə o dövrdə ölkəyə
rəhbərlik edənlərin hamısı, o cümlədən
Heydər Əliyev şəxsən iştirak edirdi. Hər il
ali məktəblərə qəbul ərəfəsində
xaricdə təhsil üzrə qəbul planı təsdiq
olunurdu və ali məktəblərin rektorları bu planın
yerinə yetirilməsi üçün məsuliyyət
daşıyırdılar. Təhsil almağa gedənlərin
xüsusi istedada malik olması və onlar arasında azərbaycanlıların
çoxluq təşkil etməsi daim diqqət mərkəzində
saxlanılırdı. Bu hadisələri ona görə dəqiqliklə
xatırlayıram ki, 1984-1985-ci illərdə Azərbaycan
Dövlət Universitetində xaricdə təhsillə
bağlı məsələlərə mən rəhbərlik
edirdim və bu iş üçün məsuliyyət daşıyırdım.
Sovetlər Birliyi dövründə
ölkəmizin ali təhsil müəssisələrində
xarici ölkələrdən olan tələbələrin təhsili
sahəsində də müsbət təcrübə
toplanmışdı. 1970-1980-ci illərdə Azərbaycanın
ali məktəblərində təhsil alan əcnəbi tələbələrin
sayı artmış, onların əhatə etdiyi
ixtisasların coğrafiyası genişlənmişdi. Əgər
1961-1970-ci illərdə respublikanın ali məktəblərində
300, 1971-ci ildə 43 ölkədən 943 əcnəbi tələbə
oxuyurdusa, 1979-cu ildə bu tələbələrin sayı 70
ölkədən olmaqla 1915 nəfərə
çatmışdı.
Düşünürəm ki, ali
məktəblərimizdə təhsil alan əcnəbi tələbələrin
sayının artmasında 1962-ci ildə Azərbaycan Ali və
Orta İxtisas Təhsili Nazirliyində xarici əlaqələr
şöbəsinin yaradılmasının, 1971-ci ildə əcnəbi
tələbələrlə iş üzrə katibliyin təsis
edilməsinin də rolu olmuşdu.
Həmin dövrdə Azərbaycanın
ayrı-ayrı ali məktəbləri ilə keçmiş
İttifaqın ali məktəbləri arasında tələbə
mübadiləsi, professor-müəllim heyətinin
ixtisasının artırılması, elmi-pedaqoji kadr
hazırlığı sahəsində əhəmiyyətli əməkdaşlıq
əlaqələri də yaradılmışdı.
Azərbaycan Dövlət
Universitetinin qiyabi şöbəsində 1943-cü ildə 230
qiyabiçi təhsil alırdı ki, onların arasında
Gürcüstan, Ermənistan, Özbəkistan, Türkmənistan
və digər sovet respublikalarının nümayəndələri
də var idi. 1986-87-ci tədris ilində Universitetdə
dünyanın 61 ölkəsindən 500 əcnəbi tələbə
təhsil alırdı. Onu da yaxşı xatırlayıram,
biz Universitetdə təhsil alarkən burada Çin, Vyetnam və
ərəb ölkələrindən çoxsaylı tələbə
və aspirantlar təhsil alırdılar.
1970-1990-cı illərdə
Universitetin 40-dan artıq müəllimi Asiya və Afrika
ölkələrinə pedaqoji işə göndərilmişdi.
30 nəfər müəllim və elmi işçi isə
inkişaf etmiş Avropa ölkələrində, ABŞ-da və
Yaponiyada uzunmüddətli elmi ezamiyyədə olmuşdular.
Azərbaycan Neft və Kimya
İnstitutunda xarici ölkələr üçün mütəxəssis
hazırlığına başlanması ilə əlaqədar
əcnəbi tələbələrə rus dilini öyrətmək
məqsədi ilə 1961/62-ci tədris ilində regionda ilk
hazırlıq fakültəsi və ümumi institut fakültəsi
yaradılmışdı. Sonradan bu fakültə əcnəbi
tələbələrlə iş üzrə dekanlıq
adlandırıldı. Fakültənin yarandığı ilk
illərdə institutda 300-350 xarici vətəndaş təhsil
alırdısa, onların sayı ilbəil artaraq 1980-ci ildə
1200 nəfərə çatmışdı ki, onlardan 600 nəfərdən
çoxu əsas ixtisas fakültələrində təhsil
alırdılar. Bu illər ərzində hazırlıq
fakültəsini Asiya, Afrika və Latın Amerikası ölkələri
olmaqla, dünyanın 83 ölkəsindən 5500 nəfər
bitirmişdi. İnstitutu bitirən xarici ölkə vətəndaşlarından
bir çoxu öz ölkələrinin dövlət və elm
xadimləri kimi yetişmişlər. Onlardan Anqolanın
prezidenti Joze Eduardo Duş Santuş, Almaniya Demokratik
Respublikasının (ADR) Mərkəzi Geologiya İnstitutunun
direktoru Tselt Frank, Vyetnam Sosialist Respublikasının Nanoy şəhərindəki
Geologiya İnstitutunun idarə rəisi Nquen Zaonu, Əlcəzairin
Bumerdes şəhərindəki Milli İnstitutun dekanı Benyəhya
Abdullahı, Yəmənin Geologiya Nazirliyində idarə rəisi
İsmayıl Əhməd Musanı və
başqalarını misal göstərmək olar.
Neft və Kimya İnstitutunda
xarici ölkələrdən kadr hazırlanması ilə
yanaşı, bu ali məktəb tərəfindən 1983-cü
ildə 249, 1984-cü ildə 269, 1985-ci ildə 259 nəfər
SSRİ-nin müxtəlif ali təhsil müəssisələrinə
təhsil almağa göndərilmişdi.
Bu illərdə İnstitutun 178 nəfər
əməkdaşı elmi stajirovkalarda, konqreslərdə,
konfranslarda və simpoziumlarda iştirak etmək üçün
ABŞ, İngiltərə, Fransa, Almaniya Federativ
Respublikası, İtaliya, Hollandiya, Finlandiya, Yaponiya, Kanada,
Polşa, Macarıstan, Çexoslaviya və Tunisə ezam
olunmuşdular.
1970-ci ildə İnstitutdan 108 nəfər
əməkdaşı Əlcəzair, Tunis, Həbəşistan,
Tanzaniya, Nigeriya, Mali, Qvineya, Əfqanıstan, Pakistan, Hindistan,
Livan, Kuba, Şri-lanka, Monqolustan və Yuqoslaviyaya pedaqoji işə
göndərilmişdi. İnstitut Əlcəzair Neft, Qaz və
Kimya İnstitutuna, Kabul Politexnik İnstitutuna (Əfqanıstan)
hamilik etmiş, 70 nəfərədək alim bu ölkələrdə
milli kadrların yetişdirilməsində yaxından
iştirak etmişdir.
1966-cı ildən İnstitut
ADR-in Frayberq Dağ Akademiyası ilə əməkdaşlığa
başlamış və bu əməkdaşlıq uzun
müddət müvəffəqiyyətlə davam etmişdir.
Həmin illərdə Zigen Universiteti ilə
başlanmış əməkdaşlıq əlaqələri
indiyədək davam etməkdədir.
Neft və Kimya İnstitutu təcrübə
mübadiləsi aparmaq, ixtisasartırma və mühazirə
oxumaq üçün ABŞ, İngiltərə, ADR,
Polşa, Rumıniya, Hindistan və digər ölkələrdən
90-a yaxın mütəxəssis qəbul etmişdi.
İnstitut tələbələrinin istehsalat təcrübəsi
ADR, Macarıstan və Polşada keçirilirdi.
Azərbaycan Dövlət Tibb
İnstitutuna qəbul zamanı tələbə yerlərinin
bir hissəsi Gürcüstan, Ermənistan, Türkmənistan,
Özbəkistan respublikalarından və Dağıstan MSSR-dən
göndərilən azərbaycanlılar üçün
ayrılırdı. Beləliklə, Azərbaycan Tibb
İnstitutu digər respublikalar üçün də həkimlər
hazırlayırdı.
1958-ci ildə Türkmənistan,
Tacikistan və Ermənistan Respublikalarının tibb
kadrlarına ehtiyacının ödənilməsinə kömək
etmək məqsədilə pediatriya, sanitariya-gigiyena,
stomatologiya və əczaçılıq fakültələrinə
həmin respublikaların sakinləri üçün plandan əlavə
tələbələr qəbul edilmişdi.
1960-1969-cu illərdə Azərbaycan
Tibb İnstitutunda ümumilikdə 149 nəfər Türkmənistandan,
20 nəfər Tacikistandan, 9 nəfər Yəməndən, 2
nəfər İraqdan təhsil alırdı. 1975-1990-cı
illərdə Türkmənistandan olan tələbələrin
sayı 130-a çatmışdı. İranlı tələbələrin
sayı isə 10 nəfər idi. 1990-cı ildə
İnstitutda 7533 tələbə təhsil alırdı ki,
onlardan da 206 nəfəri əcnəbi tələbələr
idi. 1981-1990-cı illərdə Azərbaycan Tibb İnstitutunu
bitirənlər arasında 78 nəfər başqa
respublikalardan olmuşdu.
İnstitut tibbi kadrların
hazırlanması prosesində xarici təcrübədən də
yararlanırdı. Belə ki, 1959-cu ildə 15 nəfər, 1960-cı
ildə 14 nəfər əməkdaş SSRİ Tibb Elmləri
Akademiyasının doktoranturasına göndərilmişdi.
Azərbaycan Politexnik
İnstitutunda xarici ölkələr üçün mütəxəssislərin
hazırlanmasının tarixi 1969-cu ildən
başlanmışdır. İnstitutda Türkiyə, Pakistan,
İran, Əfqanıstan, Misir, Vyetnam, Hindistan, Kuba, Koreya,
Suriya, Çili, Ekvador, Bolqarıstan, Efiopiya, Banqladeş,
Zambiya, Sudan, Kampuçiya, Monqolustan, Somali, Cənubi Afrika
Respublikası və digər dövlətlərdən olan tələbələr
təhsil almışlar. 1991-ci ilə qədər burada 20
xarici ölkə üçün 1350 nəfər mühəndis
hazırlanmışdır.
Eyni zamanda 80-cı illərdə
İnstitutdan SSRİ-nin qabaqcıl ali təhsil müəssisələrinə
tələbələr göndərilirdi. Belə ki,
1983-cü ildə 237, 1984-cü ildə 232, 1985-ci ildə 237 nəfər
tələbə SSRİ-nin müxtəlif ali təhsil müəssisələrinə
göndərilmişdi.
1960 –1970-ci illərdə
aspirantura xətti ilə İnstitutun onlarla gənc müəllimi
SSRİ-nin Moskva, Leninqrad (Sankt-Peterburq) və başqa şəhərlərinə
göndərilmişdi. Onlar tanınmış rus alimlərinin
rəhbərliyi ilə hazırlıq keçdikdən sonra,
elmi və pedaqoji fəaliyyətlərini davam etdirmək
üçün yenidən İnstituta
qayıtmışdılar.
Azərbaycan İnşaat Mühəndisləri
İnstitutunda 1982-ci ildə fəaliyyətə başlayan
xarici vətəndaşlar üçün hazırlıq
şöbəsi yalnız Azərbaycanın deyil, eləcə
də başqa respublikaların ali məktəblərində
oxumaq üçün tələbə hazırlayırdı.
Burada 1991-ci ildə dünyanın 30 ölkəsindən 244 nəfər
əcnəbi tələbə təhsil alırdı.
1986 – 1991-ci illərdə tələbələr
yalnız respublika daxilində deyil, eyni zamanda Moskva, Leninqrad
(Sankt-Peterburq), Kiyev, Minsk və başqa şəhərlərin
böyük tikinti təşkilatlarında təcrübə
keçirdilər.
İnstitutun 1978-ci ildə
yaradılmış aspirantura şöbəsində Suriya,
İraq, Misir, Rusiya, Gürcüstan, İordaniya və digər
ölkələrdən gənc alimlər hazırlanırdı.
Həmin dövrdə İnstitutun çoxsaylı nümayəndələri
Sovetlər Birliyinin ən nüfuzlu elm və təhsil
ocaqlarında namizədlik və doktorluq dissertasiyaları
müdafiə etmiş və alimlik dərəcələri
almışdılar. Bununla yanaşı, bir sıra gənc
alimlər Polşa, Almaniya, Macarıstan, Böyük Britaniya,
Yaponiya, Amerika Birləşmiş Ştatları və digər
xarici ölkələrdə ixtisaslarını
artırmışdılar.
Azərbaycan Dövlət Pedaqoji
İnstitutunda 1924/25-ci tədris ilində 12 nəfər
Dağıstandan, 9 nəfər Özbəkistandan, 5 nəfər
Türkmənistandan, 8 nəfər Krımdan, 3 nəfər
Ermənistandan, 1 nəfər isə Gürcüstandan tələbə
təhsil alırdı.
Fəaliyyətə
başladığı ilk illərdə İnstitutun müəllimləri
arasında xaricdə təhsil almış mütəxəssislər
də var idi. Belə ki, Almaniyanın Darmştadt Texniki Məktəbini
bitirmiş Sadıq Hüseynov, Fransa Rəssamlıq
Akademiyasının məzunu Kelxis (rəsm), Paris Universitetini
bitirmiş Mirzə Möhsün İbrahimov (fars dili), Tiflis
Müəllimlər İnstitutunun məzunu Həbib bəy
Mahmudbəyov (direktor müavini), Sankt-Peterburq Universitetinin məzunu
Məmməd Əfəndiyev (fizika-riyaziyyat), Odessa
Universitetinin məzunları Həmid Şahtaxtinski (psixologiya və
ilahiyyat), Mirəsədulla Mirqasımov (anatomiya), Kiyev
Universitetinin məzunları Davud Şərifov (antropologiya), Cəlil
Məmmədzadə (anatomiya), Kazan Universitetinin məzunları
Fətulla Əlizadə (anatomiya), Rəhim bəy Məlikov
(fizika), Peterburq Ali Qadınlar Kursunun məzunu Səlimə
xanım Osmanzadə (botanika, Azərbaycanın ilk qadın elmlər
namizədi, dosent, Əməkdar müəllim), Tiflis
Aleksandrovski Müəllimlər İnstitutnun məzunu Abdulla
Azadbəyli (psixologiya və məntiq) və digərlərinin
ali məktəbin təşəkkülündə
böyük xidmətləri olmuşdu.
Azərbaycan Dövlət
Konservatoriyasında digər respublikaların nümayəndələri
– RSFSR, Gürcüstan, Ukrayna, Orta Asiya respublikalarından,
habelə Bolqarıstan, Albaniya, Monqolustan və Suriyadan olan tələbələr
də təhsil alırdılar. 50-ci illərdə həmin ali
təhsil müəssisəsinin müəllimlərinin bir
qrupu təhsillərini davam etdirmək üçün Moskva və
Leninqrad (indiki Sankt-Peterburq) Konservatoriyalarının
aspiranturalarına göndərilmişdilər.
Bunlarla yanaşı Azərbaycan
Pedaqoji Xarici Dillər İnstitutu, Azərbaycan Dövlət
İncəsənət İnstitutu, Gəncə Dövlət
Pedaqoji İnstitutunda da keçmiş İttifaq
respublikaları üçün mütəxəssislər
hazırlanır, müəllimlər SSRİ-nin müxtəlif
ali məktəblərində ixtisasartırma və təkmilləşdirmə
kurslarına göndərilirdilər.
Sovet hakimiyyətinin ilk illərində
Azərbaycanda fəaliyyət göstərən texnikumlarda digər
sovet respublikaları üçün, əsasən, pedaqoji və
kənd təsərrüfatı sahələri üzrə
kadr hazırlanırdı. 1922/23-cü tədris ilində Azərbaycan
Müəllimlər Seminariyasında Türkmənistan,
Gürcüstan, Dağıstan və Tatarıstandan
ümumilikdə 30 nəfər təhsil almışdı.
Bu təcrübə sonrakı illərdə
də davam etdirilmiş, 1925/26-cı tədris ilində
Zaqatala, Gəncə və Quba Kənd Təsərrüfatı
texnikumlarında Özbəkistan, Türkmənistan və
Dağıstan üçün 9 yer ayrılmışdı.
Həmin tədris ilində pedaqoji texnikumlarımızda Orta
Asiya, Gürcüstan, Ermənistan, Dağıstan MSSR və
Qaraçay Çərkəz Muxtar Vilayəti
üçün ümumilikdə 27 yer müəyyənləşdirilmişdi.
1927/28-ci tədris ilində Özbəkistan üçün
10 yer ayrılmışdı.
29 mart 1930-cu ildə Azərbaycan
Xalq Maarifi Komissarlığının Kollegiyasının qərarı
ilə Azərbaycanın orta ixtisas təhsili müəssisələrində
digər respublika və vilayətlər üçün 330
yer ayrılmışdı. Qərara uyğun olaraq
Dağıstana 172, Türkmənistana 72, Özbəkistana 36,
Tacikistana 33, Krım vilayətinə 17 yer
ayrılmışdı. 1935/36-cı tədris ilində Azərbaycanın
orta ixtisas təhsili müəssisələrində müttəfiq
respublikaların 32 nümayəndəsi təhsil
alırdı.
Eyni zamanda həmin illərdə
azərbaycanlılar da digər respublikaların orta ixtisas təhsili
müəssisələrində (Moskva Dövlət Kino
Texnikumu, Moskva Sirk Texnikumu, Leninqrad (Sankt-Peterburq) Xoreoqrafiya
Texnikumu və sair) təhsil alırdılar.
Bunlarla yanaşı, əlamətdar
hal idi ki, 60-80-ci illərdə Azərbaycanın orta ixtisas təhsili
müəssisələrində xarici ölkələr
üçün mütəxəssislər də
hazırlanırdı. 60-cı illərdə respublikanın bəzi
texnikumları Asiya, Afrika və Latın Amerikasının bir
sıra dövlətləri üçün kadr
hazırlığına başladı. 1964-cü ildə
Bakı Energetika və Neft texnikumlarına Yəmən,
İndoneziya, Əfqanıstan və Kubadan olan ilk əcnəbi
tələbələr dəstəsi gəldi. Onlar əsasən
elektrik maşınqayırma, neft və qazın
texnologiyası, metal emalı dəzgahlarının təmiri və
quraşdırılması və sair ixtisaslara yiyələnirdilər.
Texnikumlarda 1966-cı ildə 19, 1968-ci ildə 45, 1970-ci ildə
31, 1972-ci ildə 60, 1980-ci ildə 176, 1985/86-cı tədris
ilində 248 əcnəbi tələbə təhsil
almışdı. 1985/86-cı tədris ilində təkcə
Bakı Neft Texnikumunda əcnəbilərin sayı 90, Bakı
Maşınqayırma Texnikumunda 92 nəfər olmuşdu. 20 il
ərzində (1966-1985-ci illər) respublikanın orta ixtisas təhsili
müəssisələrində dünyanın 36 ölkəsi
üçün 450-dən çox ixtisaslı mütəxəssis
hazırlanmışdı.
1971-1985-ci illərdə Azərbaycanda
xarici ölkələr üçün kadr hazırlanmaqla
yanaşı, texnikum məzunlarının bir hissəsi
işləmək üçün keçmiş ittifaqın
ayrı-ayrı respublikalarına göndərilirdi. Belə ki,
həmin illərdə Kirovabad (Gəncə) Məktəbəqədər
Pedaqoji Texnikumunun 10 məzunu Qazaxıstanın
Şevçenko şəhərinə, Sumqayıt və Mingəçevir
Politexnik Texnikumlarının məzunlarından bir qrupu Saratov,
Ryazan şəhərlərinə işləməyə
göndərilmişdi. 1971-ci ildə Kirovabad (Gəncə)
İnşaat Texnikumunun məzunlarından 68-i SSRİ
Müdafiə Nazirliyinin, 10-u RSFSR Meliorasiya və Su Təsərrüfatı
Nazirliyinin, 8-i İttifaqın digər nazirlik və idarələrinin
sərəncamına, 5-i Qazaxıstana göndərilmişdi.
Bakı Mədəni-Maarif, Əzim Əzimzadə adına
Dövlət Rəssamlıq texnikumlarının məzunları
işləmək üçün Gürcüstan, Ermənistan,
Türkmənistan və Dağıstana göndəriş
almışdılar.
Əgər 1964-cü ildə
texnikumların 2369 məzunundan 32 nəfəri Azərbaycandan
kənarda işləmək üçün göndəriş
almışdısa, 1979-cu ildə 7833 məzundan 429-u
keçmiş ittifaqın müxtəlif şəhərlərinə
işləməyə göndərilmişdi. 1980-ci ildə
respublikadan kənarda işləməyə göndərilən
gənc mütəxəssislərin sayı daha da artdı.
Bakı Neft Texnikumunun 159, Bakı Energetika Texnikumunun 129,
Zaqatala Politexnik Texnikumunun 76 məzunu keçmiş Sovetlər
Birliyinin müxtəlif şəhərlərinə göndəriş
almışdı.
Əlbəttə, bir məqalə
çərçivəsində 70 illik bir dövrün təhsil
əlaqələrini əhatəli şəkildə şərh
etmək çətindir. Lakin təhlil göstərir ki, həmin
dövrdə müttəfiq respublikalar və digər ölkələrlə
yaradılmış təhsil əlaqələri müstəqillik
dövründə beynəlxalq əlaqələrin
qurulmasında etibarlı təcrübə rolunu oynadı. Təsadüfi
deyildi ki, ulu öndər Heydər Əliyev bu əlaqələrə
müstəsna əhəmiyyət verirdi.
Yaxşı yadımdadır,
1998-ci ildə ölkənin təhsil naziri vəzifəsinə
təyin olunduqdan sonra o zaman Ali və Orta İxtisas Təhsili
naziri vəzifəsində çalışmış Qurban Əliyevlə
görüşdüm. O, qeyd etdi ki, hər il avqust
ayının ikinci yarısında Heydər Əliyev məni
Moskvaya, SSRİ Ali və Orta İxtisas Təhsili Nazirliyinə
göndərirdi və deyirdi ki, SSRİ Ali və Orta İxtisas
Təhsili naziri Yelyutinlə danışmışam, başqa
respublikalardan boş qalan yerləri bizə verəcək, yerlərin
sayını mümkün qədər artırmaq
lazımdır. Bu vəziyyət mənə yaxşı
tanış idi. Çünki mən özüm də bu diqqəti,
qayğını şəxsən hiss etmişəm. 1998-ci il
martın 25-də məni ölkənin təhsil naziri vəzifəsinə
təyin edərkən ümummilli lider Heydər Əliyev təhsilin
bütün problemləri ilə yanaşı, xaricdə təhsil
məsələləri ilə də maraqlanmışdı.
Həmin görüşdə Heydər Əliyev 1970-1980-ci illərdə Azərbaycandan kənarda onun bilavasitə təşkilatçılığı ilə təhsil alanlar barədə geniş məlumatın hazırlanması və yeni dərs ili ərəfəsində onlarla görüşün təşkil edilməsi tapşırığını vermişdi. 31 avqust 1998-ci ildə Heydər Əliyevin iştirakı ilə indiki Heydər Əliyev Sarayında 1970-1980-ci illərdə Azərbaycandan kənarda ali təhsil almış mütəxəssislərlə görüş keçirildi. Bu tarixi görüşdə Heydər Əliyev geniş çıxış edərək bir sıra əhəmiyyətli məqamlara toxundu: “Nə üçün bununla çox ciddi məşğul olduq və nə üçün onunla bilavasitə Azərbaycanın birinci rəhbəri məşğul olurdu? Birincisi, ona görə ki, bizə bir çox ixtisaslar üzrə mütəxəssislər lazım idi, onlar Azərbaycanın ali məktəblərində hazırlana bilmirdi. İkincisi, şəxsən mən bu təşəbbüsü göstərərkən Azərbaycan gənclərini öz çərçivəsindən çıxıb dünyaya daha geniş baxış etmək yoluna salmaq istəyirdim. ... O vaxt mən inanırdım: vaxt gələcək ki, bu kadrlar Azərbaycana lazım olacaqdır. Vaxt gələcəkdir ki, nəhayət Azərbaycan müstəqil olacaqdır və bu kadrlar Azərbaycanın müstəqilliyini təmin edəcəklər”.
(ardı var)
Misir MƏRDANOV,
Azərbaycan
Respublikasının təhsil naziri,
fizika-riyaziyyat elmləri doktoru,
professor
525-ci qəzet.- 2009.- 27 noyabr.- S.10-11.