Şeir Şərqdən doğur. Şərqdən də Şərqdə. Hərdən Günəş də

A.Tarkovski haqqında “525-ci qəzet”də gedən yazıma, ondan çevirmələrimə “Şairi sakitcə məhvetmə növbəsinə duranlar ən sonda əfv növbəsinə qaçırlar” başlığını qoymuşdum. “525”də və “Cult.az”da bu çevirmələrin hörmətli müzakirəçilərinin qeydlərini gec də olsa oxuduqdan sonra istedadlı oxucularımızın, həm də bir çox tanınmış ədiblərimizin çoxunun bizim orta səviyyədənkənar (heç bir səviyyədən yuxarı yox, sadəcə kənar, yana) bir qədər mürəkkəb sistemə yerli-yataqlı diqqət etməyə həvəs göstərmədiklərinə bir daha əmin oldum. Həm də çox adam elə bilir ki, bir az xeyir-dua verilmiş, bir az da lənətlənmiş, hamının sevdirməkdən çox, sevilmək istədiyi bu dünya o adam özü cəmiyyət içinə çıxdığı gündən başlayır. Ona görə də hamıya ibtidai-icma quruluşunun dərslərini vermək çamadanı götürüb Bakını fəth etməyə gələn hər birimizə vətən borcu kimi görünür. Ancaq, dostlar, xəbəriniz olsun, Rusiya bataqlıqlardan və meşələrdən çoxdan çıxıb, Lomonosov dövründən də bir neçə yüz il keçib. Azərbaycan da, deyəsən, XXI əsrin ilk onilliyini bitirməkdədir.

Çox istedadlı şairlə çox pulsuz adam, çox dəli adam sözlərinin eyni anlamda anlaşıldığı, hamının pulsuz olmasa da, heç olmasa bir az dəli olduğu bir məmləkətdəyik. Mənsə təkcə bu məmləkətdə yox, bütün dünyada, bütün Göyüzünün altında Poeziyanı ümumi ədəbiyyatdan ayırıram. Çünki əsl poeziya dəhşətli dərəcədə heç bir zaman heç nəyin, heç kimin ola bilməyəcəyi qədər Ruhi və İlahilikdir. Ədəbiyyatın qalan sahələri ruhi olmaqla yanaşı, heç kəsin xətrinə dəyməsin, həm də bir az cismanidir.

Poeziyanın əsas ruhi və insani qatlarını keçib gedə bilsək (bu barədə gələcəkdə “Postsufizmdən Şərqdən də Şərqə keçid”də danışacağam) duyarıq: Göyüzündən gələn bütün Kitablar, o cümlədən “İncil” İlahi başlanğıcların əlifbalarıdır. Bu başlancıqlar bizə məlum olan, olmayan kainatın hər yerində, hər anında bu gün də sonsuz sayda baş verməkdədir. Onların sonrakı inkişafı, düşüncədə, ən çox da ruhda yaratdıqları hər bir böyük sənətkar, həm də böyük oxucular üçün daim möhkəmlənən, yerüzündən göyüzünə yox, göyüzündən yerüzünə ucalan bünövrə, özül rolunu oynayır. Bu özül hər an göyüzündən tikilə-tikilə yerüzünə doğru gəlir. Hər adamçün bir ayrıca.A.Tarkovski də öz ruhi sistemini, öz “İncilini” yaratmağa cəhd edib. O şeirində “Kitabı qurtardım, nöqtəni qoydum” deyən, yazan anda (bütün yazdıqlarını insan əvvəl öz ürəyində deyir) şüuraltı şəkildə nə yaratdığını duyub, deyib. İlkinözül, bünövrə - “İncil” onun özünün, oğlunun yaratdıqları sistemlərlə yan-yana, can-cana həm İlahivari, həm də Tarkovskivari bir ahəng təşkil edir. Belə anlarda Allah öz icazəsi və iradəsiylə uzun-uzun illər çox-çox əzablara qonaq etdiyi, ancaq ruhən heç bir zaman sarsılmayan, sınmayan, ona üz tutub yalvarmayan, şikayətlənməyən övladlarına - Allahın əzabkeş əziz bəndələrinə bəzən Allahın özü kimi yazmaq şansını verir. Ancaq nə etməli, bunları ən ağıllı, hətta ən yüksək düşüncəli adamlar yox, ancaq İlahinin məsləhət bildiyi, hətta bir az da özündən uzaqlara atdığı fədakar həyatı yaşayanlar, yaşaya-yaşaya Tanrının və dünyanın yükünü, əzablarını azaldanlar, sularla, quşlarla, ağaclarla bir sevgidən yarananlar, kimin harada yaşamağından asılı olmayaraq eyni anda eyni sözdən olanlar tam duya bilərlər.Həm də çoxlarına elə gəlməsin ki, Allahın yaratdığı insan Allah qarşısında tamamilə acizdir. Bu məsələ elmi və dini kitablarda yazıldığından da qat-qat mürəkkəbdir və orda acizlik haqqında danışmaq çay qırağında oturub səhra haqqında danışmaq kimidir.

“MƏN ADAMLARI, QUŞLARI BİRGƏ OXUYAN” BİR NƏĞMƏNİN SON HECASIYAM

Neçə vaxtdı kainat adlı sükut və səssiz sevgilər dənizinin tam dibindəydim. Heç özümü də eşitmirdim. Elə indi də gördüyüm kimi hamını bir az dəcəl, bir az fağır, bir az da cığal uşaqlar kimi görməkdəydim. Ancaq hörmətli “Cult.az” saytında məni tənqid etməklə yeni ədəbi nəsillər qarşısında öyünmələr, Azərbaycanın tanınmış xanım yazarları Bəsti Əlibəyliyə, Nərgiz Cabbarlıya qarşı ifadələr (istər tənqid et, istər sev, xanım xanımdır) “525”də ədiblərin bir-birini aşağılama cəhdəri yazılanlara cavab verməyə məcbur etdi.

Əziz dostlar, mən Tarkovskidən sətri yox, yəni, variantlarla, söz-söz, ifadə-ifadə, misra-misra yox, bədii tərcümə etmişəm, əsas ruhu saxlamışam, daha doğrusu, bu bədəndən çıxan ruhun azadolması, ruhi çevrilməsidir.Əsas qeydlərinizə toxunacam. Ön sözün tez bitməsindən danışanlara çatdırıram ki, yazımın tam şəkli “525-ci qəzet”də gedib. Lütfən, baxa bilərsiniz.Soneti sonet şəklində çevirməyə gəldikdə isə mən orijinalda, sonetə ən yaxın olan milli formanı seçmişəm. Rus dili Hind-Avropa dilləri, bizim dilimiz isə dünya dilləri içində yeganə ahəng qanunu olan türk dilləri ailəsinə daxildir. Sonetin sonunda üç misralıq bəndlər bizim ahəng qanunu tələb edən milli formada bitmir, yarımçıq təsiri bağışlayır. Mənim çevirməmdə həssas oxucular həm milli, həm də sonet formasını, həm iç-içə, həm də yan-yana duya bilərlər. Əminəm, hamı bilir, əsas forma deyil, tərcümə olunan dildə ruhun saxlanması, sözlərin bir-birinin yanında rahatca, sevgiylə dayanmaları, nəfəs almalarıdır.Şeirdə “bludnıy sın” siz təklif etdiyiniz kimi “azğın oğul” kimi çevrilə bilməz. Bu, bəlkə də başqa şairin şeirində siz deyən kimi ola bilərdi, ancaq Tarkovskini diqqətlə oxuduqdan sonra duyuruq ki, “azğın oğul” ifadəsi Tarkovski şeiri üçün çox sərt və amansızdır. Böyük şairlərin hər ifadəsində həmişə onun taleyi gizlənir. A.Tarkovski isə daha çox bağışlayan, hətta hər şeyi olmamışdan əvvəl bağışlayanlardan olub. Həm də burda onun öz oğlunun anasından körpəykən ayrılmasını da nəzərə almaq gərək, hətta oğlu qarşısında şüurun dərinliklərində gizlənmiş günah da var.”Azğın” şəkilində çevirmə yuxarıda qeyd etdiyim bütün “İncil”ləri, o cümlədən Tarkovskinin “İncil”İnin ruhunu zədələyə bilərdi. Nisbətən mülayim olan “yolunu azmış oğul” da bunu vermir. Sənətkar nə qədər böyük olarsa, o qədər mərhəmətli, şəfqətli, bağışlayan olur. İfadə bütün dini, ruhi kitablarda dahageniş mənalı, daha tez bağışlamağa imkan verən “günahkar” kimi götürülüb. Mən də bunu həm də Tarkovski “İncil”ində gedən əsas sözlərdən biri kimi götürmüşəm.“Cult.az”da təklif olunan “köynəyi sıyırmaq” ifadəsi heç cür yaramır. Bu köynək əslində köynək deyil, əvvəlki bənddəki “Canım qabığını dəyişənəcən” misrası ilə bağlıdır (həm də burda canım əvəzinə ruhum ola bilməz, çünki canın qabığı duyulur, ancaq ruhun qabığı olmur).

“Sıyırmaq” da yaramır, dilimizdə bu ifadə daha çox “qabığını dəyişmək” kimi gedir. İnsan da təbiətin bir parçasıdır.İlan qabığını dəyişir, ağac qabığını dəyişir və s. deyildiyi kimi. Daha bir qeydiniz haqqında: Tənha gəzən peyğəmbər. Bu, şeirdə yoxdur, şeirin ruhundan doğur. Onu xalq içində təsəvvür etsək, o, peyğəmbərə yox, daha çox Leninə oxşayar. O hətta bir az da şairin özüdür. Bu daha poetik və ruhi ifadədir. Mən bunu belə gördüm, şairə, şeirə ən yaxın olan variantı seçdim, sonda şeirin ruhundan doğan “can kitabıyam”ı, əlavədə o fədakar, əzablı, şikayətsiz həyatı duymaqdan, yaşamaqdan doğur.Bu məqamda məqalələrdən birində özünü realist bilən bir çoxlarının dahi kimi tanımaq istəmədiyi M.Füzuliyə isə başqa yöndən yanaşmaq gərək.

Hətta o, məşhur “Şikayətnamə”də də şikayət etmir. Həm də qeyd edim ki, bizim hansısa birimizin Füzulini tənqid etməyimiz üçün M.F.Axundovun yazdıqlarının, gördüyü işlərin heç olmasa onda biri səviyyəsində nəyəsə nail olmalıyıq.Bu yerdə qeyd etməliyəm ki, hamının bir-birinə tərif yağdırdığı, onlarla “dahi”nin fəaliyyət göstərdiyi bu cəmiyyətdə - dahilər ölkəsində müəllif yalan-doğru, yaxşı-pis bir xeyli adamı tənqid edib, ədəbi aləmi bir qədər hərəkətə gətirdi. Çoxlarının şəxsi mülkiyyətə çevirmək istədiyi böyük həqiqəti hamının olduğu tək görməsi yaxşıdır.

YALANXANA, YALTAQXANA. ƏN SADƏSİ 9 MİLYONLUQ YATAQXANA

Bir mühüm məqamı da qeyd etmək istəyirəm. Bizdə dünya ədəbiyyatıyla bağlı çox zaman rusca tərcümələrə, rus ədəbi dərgilərində gedən məqalələrə müraciət edirlər. Dostlar, XIX əsr çoxdan ötüb, indi rus ədəbiyyatı dünyanın apacı yox, demək olar ki, yedək ədəbiyyatıdır, elə ədəbi tənqidi də. Soljenitsinlər, Sorokinlər çoxdan oxunmuş bayatılardır. Biz bəzən orta səviyyəli yəhudi ədəbiyyatçılarının dolanışıq yeri olan “Voprosı literaturı” dərgisini və buna bənzər nəşrləri çox şişirdirik. Həm də xarici dillərdən ruscaya çevirmələri. Vaxtilə şotland, ingilis şairi R.Börnsü dilimizə çevirərkən bəzi arxaik şotland, ingilis sözlərinə görə S.Marşakın tərcümələrinə müraciət etdim. İlk tanışlıqdan heyrət elədim. Marşak sadəcə olaraq orijinalı bir qırağa atıb özündən şeirlər toqquşdurub. Başqa tərcümələrin çevirmələri də cansız və ölüydü. XX yüz il ingilis şeirinin ən nəhəngi sayılan T.Eliotun da rusca bəxti gətirməyib, orijinalla tutuşdurduqda gördüm ki, onu yaxşı anlamadıqları üçün ağıllarına necə gəldi çeviriblər. Ruhsuz, cansız. Bunlar mənim şəxsən rastlaşdığım misallardır. Ona görə dünya ədəbiyyatından ruscaya poeziya tərcümələrinə mən çox etibar eləmirəm. Düzdür, yaxşı tərcümələr bizdəkindən çoxdur, ancaq nəzərə alsaq ki, 70 il bütün SSRİ rus dilinə, rus mədəniyyətinə işləyib, bu, əlbəttə, çox azdır.

Bizdən xarici dillərə çevirmələrə gəldikdə isə hələ rahat olmamalıyıq, uzun illərdi müəyyən işlər görülüb, görülməkdədir. Ancaq bu çox azdır. Elə lap bu son günlərdə iki böyük nasirimizin Afaq Məsudun və Kamal Abdullanın əsərlərinin Atlantik okeanın o üzünə keçməsi mühüm ədəbi hadisələrdir. Kamal Abdullanın Braziliyada kitabının çıxması, Latın Amerikası fəthi Azərbaycan türkcəsindən portuqal dilinə ilk tərcümə kitabı kimi yəqin ki, ədəbiyyat tariximizə düşəcək.Amerikanın (neçənci dəfədir) Kamalı və Afaqı nəşr etməsi göstərir ki, artıq biz Amerikanı kəşf etmirik, Amerika bizi kəşf edir və Azərbaycan ədəbiyyatının içərilərinə doğru irəliləyir. Bu mənada Amerikanın və bütün dünyanın Azərbaycanı tam zəbt etməsini arzulayırıq.Məni burda başqa bir şey düşündürür, mətbuatda mədəniyyətimiz üçün çox mühüm olan bu iki uğurlu hadisə haqqında ancaq xırda informasiyalar getdi (Tanınmış şairimiz Salamın Kamalla söhbətini nəzərə almasaq). Ancaq yaxşı yox, biabırçı bir şey olsaydı, yəqin ki, qəzetlərdə səhifə-səhifə, sütun-sütun onlarla yazı getmişdi. Təəssüf ki, biz bir millət olaraq hələ ki, bir-birimizin uğurlarına sevinməyi, onu hamıya çatdırmağı, sevdirməyi yox, bir-birimizi təhqir etməyi daha yaxşı bacarırıq. Bəlkə də bu, tarixdən, müstəmləkə olmağın acı nəticələrindən irəli gəlir. Bu məqamda mənim hamını hamıya sevdirmə cəhdlərimə gülənlər özlərinə gülür.

Mən filan adamda yaxşı cəhətləri niyə az görürəm - sualını öz-özünə vermək günün ən aktual sualı olmalıdır.Hələ ki, biz beləyik, hətta çoxumuzun içində belə olmağımızla bağlı daxili bir nadan məğrurluğu da var.

Ən sonda qeyd edim ki, ofisləri, küçələri, yolları hər il daha çox işıqlanan, ancaq elə həmin sürətlə də çox qəlblərin qaranlıqlaşdığı bu məmləkətdə hamının hamıda gözəl olanları kəşf etməyini, sevməyini, bu gözəllikləri başqalarına da sevdirməyini arzulayıram.

Vaqif Bayatlı ODƏR

525-ci qəzet.- 2009.- 10 oktyabr.- S.24.