Azad söz və teleboru

EFİR MƏKANINI DAR DÜŞÜNCƏ TƏRZİ İLƏ MƏHDUDLAŞDIRMAQ OLMAZ

Bu məktubu hələ iki il bundan əvvəl yazmışam. Bu günlərdə Prezident Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyevin “Azərbaycan” qəzetində nəşr edilmiş elmi-analitik məqaləsini oxuduqdan sonra “Dostuma məktub”u dərc etdirmək qərarına gəldim. Akademik Ramiz Mehdiyev hər kəsin anlayacağı şəkildə hamımızı narahat edən söz azadlığı problemi və ölkənin efir məkanındakı vəziyyətin mahiyyətini təhlil etmişdir. Düşünürəm ki, əsil incəsənət və elm adamlarının böyük əksəriyyəti və eləcə də sadə vətəndaşlar onun yanaşma tərzini bütünlüklə dəstəkləyəcək, məqalədə öz əksini tapmış qiymət, proqnoz və perspektiv vəzifələri təqdir edəcəklər. R.Mehdiyevin məqaləsindən açıq-aydın görünür ki, azadlıq yalnız qanun və cəmiyyətdə qəbul edilmiş qaydalar çərçivəsində mümkündür. Həmin təyinedici meyarlardan kənarda baş verənlər isə azadlıq yox, tamamilə başqa cür adlanır. Bütün səmavi və dünyəvi dinlərin müqəddəs kitablarında və ötən əsrlərin günümüzə qədər gəlib çatmış ibrətamiz yazılı mənbələrində göstərilir ki, cəmiyyətin həyatında, insanlararası münasibətlərdə dəqiq icazə və məhdudiyyətlər böyük rol oynamışdır. İkincilərin (məhdudiyyətlərin) miqdarı hər zaman daha çox olmuşdur. Belə də olmalıdır. Birgə yaşayış maraqları məhz bu cür yanaşma tələb edir.Söz azadlığı şirin meyvə, koka-kola və ya quzu qabırğalarından hazırlanmış tikəkabab deyil. O, daha mürəkkəbdir, demək olar ki, yalnız özünəməxsus reaksiyaları, hər kəsin eşidib, hiss edə bilməsi üçün müxtəlif tezlikli dalğaları olan canlı orqanizmdir. O, yəni həmin azadlıq ilk növbədə daxili özünənəzarət tələb edir ki, bu da çox güman ki, danışıb-oxumağı və yazmağı bilən hər kəsə müyəssər olmur. Normal halda insan dinləyici və ya oxucu olmalıdır. Lakin görünür, bu heç də hər zaman baş tutmur. Təəssüf ki, fakt faktlığında qalır və qəribə də olsa, bu, çox təbii sayılır. Zənnimcə, buna daha çox həmin insanların nadanlığı mane olur. Nadanlıq öz-özlüyündə böyük bir qüsur sayılmır, o, bütün zamanlarda olub. Lakin fəallaşan nadanlıq digərləri üçün ciddi təhlükəyə çevrilə bilər.

O, virus, yoluxucu xəstəlik kimi sürətlə yayılmaq xüsusiyyətinə malikdir. Güman edirəm ki, akademik Ramiz Mehdiyev bizim hamımızı - düşünən və yazanları həmrəylik göstərib, əxlaq və mənəviyyat sahəsindəki mənfi hallarla mübarizədə iştirak etməyə, birgə səylərlə milli-mənəvi dəyərlərimizi son 20 il ərzində yaranmış toz-çirkab qatlarından təmizləməyə çağırır.Dostuma məktub!Məktublarına əsasən güman edə bilərəm ki, sən mənim bəzi anlayışları düzgün istifadə edib-etmədiyimdən tam əmin deyilsən. Mübahisə etməyəcəyəm. Mən sənin fikrini qiymətləndirirəm. Lakin düşünürəm ki, biz son illərdə müxtəlif anlayışların əsarəti altında yaşayırıq. Onlar həmvətənlərimizin gündəlik davranışlarını idarə edirlər. Vaxtilə materializm, ateizm, liberalizm və s. həyatımızı yönləndirən istiqamətlər və əməllərimizin səbəbləri idi. İndi isə bütün keçmişimizi tənqid edərək bildirirlər ki, guya biz yanlış təsəvvürlərlə yaşamışıq. Deyirlər ki, K. Marks mənəvi aləmin rolunu inkar edirdi və hər şeyi materiya ilə əlaqələndirirdi. Bu, olduqca yanlış fikirdir. Materiyaya münasibətin bu cür səhv anlaşılması səbəbindən insanları, hətta, iki kateqoriyaya - materialistlərə və idealistlərə ayırıblar. Yeri gəlmişkən, materiya haqqında. Çoxları sənin materialist olduğunu deyir, çünki demək olar ki, hər kəs hesab edirdi və indi də hesab edir ki, K. Marksın ardıcılları “Müqəddəs ruhu” unudaraq, hər şeyi materiya ilə bağlayırlar. Aman Allah, onlar necə də sadəlövhdürlər. Məgər K. Marks maddini mənəvidən yüksək tuturdu? Sosializmdə birinci yerdə nə idi - materiya, yoxsa mənəviyyat? Deyəcəksən ki, mənəviyyat! Səninlə tamamilə razıyam. O, həmişə birinci yerdə durub. Kapitalistlərdə, sənin hal-hazırda yaşadığın yerdə isə əksinədir: əsas yeri pul tutur, yəni onlar üçün maddi tərəf hər şeyin əsasıdır. Bəzən adama elə gəlir ki, orada, ümumiyyətlə, mənəviyyat anlayışı yoxdur. Kapital, yəni materiya hamının gözlərini və qulaqlarını bağlayıb, onlar sərvət, var-dövlət qarşısında nəinki diz çökməyə, həmçinin iməkləməyə də hazırdırlar. Maddi mənfəət əldə etdikdən sonra insanlar hər şeyi, hətta Allahı da unudaraq, başlarını və onunla birlikdə bütün mənəviyyatlarını itirirlər. Səninlə razıyam ki, əhalinin əsas hissəsi həftədə bir dəfə kilsəyə gedərək Allahı yad edir. Sən də bilirsən ki, mənəviyyat hər zaman həyatımızda başlıca yer tutub. Mən demirəm ki, biz tamamilə maddiyyatı inkar edirik. Xeyr, bu tərəf də lazımdır, maddiyyat olmadan yaşamaq mümkün deyil. Lakin o, hər bir insana yaşamaq və mənəviyyatını təmin edib saxlamaq üçün lazımdır. Amma sən heç də narahat olma, zənnimcə, səndə hər ikisi var: həm maddi, həm də mənəvi. Etibarlı, möhkəm balans mövcuddur. Bu gün bizim cəmiyyətdə məhz bu tarazlıq çatışmır. İpin ucu itirilib. Onu qaranlıqda tapmaq çətin məsələdir.Elə fikirləşmə ki, sənin sualına cavab verməkdən yayınmaq üçün bu qədər çox danışıram. Xeyr, indiki zamanda bu cür incə məsələni heç cür cavabsız qoya bilmərəm. KİV və xüsusilə də televiziya barəsində? Oh, bu barədə heç danışmaq istəməzdim. Əgər soruşmasaydın, mən məmnuniyyətlə bu sualdan yan keçərdim. Bu gün bu, cəmiyyətimizin orqanizmində nəinki ən mühüm, həmçinin ən ağrılı yerdir. Marks tərəfindən lənətlənmiş kapital televiziyanın həyatında da aparıcı yer tutur. Əlbəttə, televiziyamız ən müasir texnologiyalarla təmin edilib. Yeni texniki təchizatlı studiyalar yaradılıb. Çoxlu sayda yaxşı telejurnalist, rejissor və operatorlar var. Televiziya insanlara tarix və coğrafiyanı öyrətməyə başlayıb. Yeni həyat enerjisi almış muğam qulaqları oxşayır. Bir sözlə, yaxşılığa doğru dəyişikliklər baş verib. İnkişaf və uğurların əsası olan rəqabət də (tam sağlam olmasa da) mövcuddur. Gənc və istedadlı televiziya aparıcıları da var. Televiziya vasitəsilə elmi biliklər əldə etmək, qiyabi şəkildə başqa ölkə və xalqların tarixi və mədəniyyəti ilə tanış olmaq mümkündür. Filmlərin, adətən Azərbaycan dilinə tərcümə edilib səsləndirildiyi yaxşı dublyaj studiyaları yaradılıb (tərcümənin keyfiyyəti barədə isə gələn dəfə danışarıq). “Lider TV” və İctimai televiziya mənə daha yaxşı təsir bağışlayır. AzTV kanalında əsasən xəbərlərə və muğamla, çoxşaxəli mədəniyyətimizin tarixi ilə bağlı verilişlərə baxıram. Təbii ki, tərifəlayiq süjet və verilişlər də vardır. Mövcud nailiyyətlərə baxmayaraq, televiziyada hər şeydən vacib olan insan amilidir ki, o da kəskin surətdə çatışmır. Şoumen və siyasətçilər inkişaf etməkdə olan cəmiyyətimiz üçün lazım olduğundan da çoxdur. Verilişlərin əksəriyyətinin səviyyəsi həqiqi reytinq cədvəlinə görə, sıfır dərəcədədir. Doğrusu, elə təəssürat yaranır ki, onlar, yəni müxtəlif növ teleşouların bəzi təşkilatçıları və iştirakçıları, məcazi mənada desək, hər şeydən, o cümlədən misdən düzəldilmiş “televiziya borusundan” keçiblər. Belə bir şayiə yayılıb ki, guya, hər şey məhz bundan sonra başlayıb. Bu uzun və qaranlıq boruda nə baş verdiyini heç kim açıq-aydın başa sala bilmir. Onun içinə daxil olanda hər şey normal görünür, çıxanda isə çox ciddi dəyişikliklər baş verir. Xeyr, mən xarici görünüşü nəzərdə tutmuram, hərçənd o da vacibdir. İnanmayacaqsan, lakin həmin qısa vaxt ərzində qaranlıq və çirkli boruda qalanların xasiyyəti, düşüncə tərzi və Allah xatirinə məni bağışla, hətta cinsi oriyentasiyası da dəyişib ki, bu da vətəndaşlarımızın bir qisminə də təsir göstərir. Gözümüz qarşısında olanlar yalnız birinci qatı təşkil edir. Ondan başqa nə qədər görünməz qatların olduğunu yalnız Allah bilir, ancaq görünür, bu Onun da xoşuna gəlməz. Bu məsələdə biz doğrudan da qonşu ölkələr arasında birinci yeri tuturuq. Yaxşı olardı ki, bizim bu “borusevərlərimiz” Konservatoriyada hansısa kurslar keçsinlər.

O, istənilən, hətta qızıl borudan da yüz dəfə yaxşıdır. Sən demə, “boru” sınağından sonra insanın hətta bədən strukturu da dəyişir. Bu, ikinci dəfə dünyaya gəlməyə bənzəyir. Əminəm ki, heç bir ana bu cür əxlaqi cəhətdən eybəcər övlad dünyaya gətirmək iqtidarında deyildir. Nə olursa-olsun, ümumi fikrə əsasən, hər şeyin günahkarı borudur. Hal-hazırda Rusiya, Ukrayna və bütün Avropa İttifaqı ölkələri də böyük səylə bu praktika ilə məşğul olurlar. Bizdə olduğu kimi, onlar boruya daxil olanda da, ondan çıxanda da eyni mənzərəni görmək istəyirlər. Lakin bu, yalnız istəkdir. Son nəticədə nə alınacağını hələ heç kim bilmir. Bu gün televiziya vasitəsilə bizə nümunəvi ailə münasibətləri, musiqi nəzəriyyəsi, cəmiyyət üzvlərinin davranışı, ümumiyyətlə, ali materiyalar haqqında kimlərin mühazirə oxuduğunu təsəvvür belə edə bilməzsən. Görünür, bu cür “mühazirəçilər” və “aparıcılar” başa düşmürlər ki, insanların inamını qazanmaq üçün sözlərlə əməllər üst-üstə düşməlidir. Həqiqətdə isə tam ziddiyyət mövcuddur. Bir dəqiqəlik də olsa, ailəyə sadiq olmaq, arvadına və ya ərinə xəyanət etməmək, bir-birini aldatmamaq haqqında danışan, ismətli görünüş alan bir qadını və ya hətta, bir kişini (o da artıq eyni cinsdən olanlar üçün bərabər cinsi tərəfdaşdır) təsəvvür et. Belə insanlar ekrandan kənarda, hamının gözü qarşısında isə dediklərinin tam əksini edirlər. Mən oxumağı bacaranları misal gətirərdim. Onlar yalnız oxusaydılar, daha yaxşı olardı. Onların səsi pis deyil və hər birinin öz pərəstişkarları var. Səsin olması hələ demək deyildir ki, sən başqalarına əxlaq dərsi vermək hüququna da maliksən.Bir mühüm faktı da qeyd etməliyəm. Hazırda övladlarımız türkcə çox yaxşı başa düşür və danışırlar. Azərbaycan dilində filmlər kifayət qədər olmadığından, bu boşluğu türk filmlərinin nümayişi tamamlayır. (Məktub təxminən iki il bundan əvvəl yazılıb - R. Ə.). Onların əksəriyyəti gözəl təqdim olunmuş “seksual xaosun” hökm sürdüyü Meksika filmlərinə bənzəyir. Sona qədər baxırsan, lakin kimin kimlə və nə ilə məşğul olduğunu müəyyən edə bilmirsən. Türk filmlərində ağrı və iztirablar, göz yaşları və nisgillik daha çoxdur. Xoşbəxt sonluqlar nadir hallarda olur. Sən yaxşı bilirsən ki, bizim xalqımız təbiətən tez təsirlənəndir. Xüsusilə də qadınlar. Əllərində dəsmal televizorun qarşısında əyləşirlər. Bəziləri hətta iki dəfə dəsmalını dəyişir. Çünki bir dəsmal onların göz yaşlarını qurutmağa kifayət etmir. Bu, məsələnin bir tərəfidir. Qardaş və bacılarımızı döyür, onlara işgəncə verir, asırlar. Filmləri nəzərdə tuturam. Ekranda əzab və qəzəb, bədbəxtlik və var-dövlət, xəyanət və satqınlıq, bir sözlə, ağlasığmaz mənəvi xaos mövcuddur. Bizim sadəlövh tamaşaçımız bütün bunları ürəyinə salır. O, bu iki saatlıq stresdən çıxmağa macal tapmamış, başqa, daha qəmgin bir film başlayır. Elə təəssürat yaranır ki, kimsə bizim arvad-uşaqlarımızı əsəbi vəziyyətdə saxlamaq istəyir ki, axşam ərlərini və ya atalarını sağ görəndə, onlara da kinodakı kimi, bir bədbəxtlik üz vermədiyinə görə Allaha şükür etsinlər.Bax belə, dostum, sən artıq mənim fikrimi bilirsən. Ürəyimi sənə boşaltdım. Məni bağışla. Yəqin ki, kefin pozuldu. Ancaq inan ki, bütün bunları yazandan sonra xeyli yüngülləşdim. Biz artıq iki nəfərik. Qoy bütün dost və tanışlar bilsin ki, bizim cəmiyyətin ən mühüm problemləri barədə fikirlərimiz, demək olar ki, eynidir və öz aramızda da olsa, onlar haqqında danışır, hazırkı və gələcək nəsillərin əxlaqi və mənəvi durumu üçün narahatıq.

Deyirlər ki, zaman və tarix hər şeyi yerbəyer edir. Şəxsən mən buna inanmıram. Nə zaman, nə tarix və hətta Tanrı da heç kimi mühakimə etməyə hazırlaşmır. Hər şeyi insan özü - sən, mən və başqaları etməlidir. Normal ab-havanı yalnız və yalnız belə yaratmaq mümkündür. Xəyaldan uzaqlaşıb, beyinləri süstlük vəziyyətindən çıxarmaq lazımdır.Televiziya barədə düşüncələrimə dair sənin fikrini gözləyirəm.

Rafiq ƏLİYEV professor,

fəlsəfə elmləri doktoru

525-ci qəzet.- 2009.- 14 oktyabr.- S.4.