Sufizmin yolu: islamdan uzaqlaşma, yoxsa islamla uzlaşma?

İslam dini daxilində meydana gəlmiş mistik cərəyan və ezoterik bir təlim olan sufizmin müsəlman xalqlarının fikir dünyasında, ədəbiyyat və incəsənətində, həyat tərzində dərin izləri olub. Sufi ideyaları Orta əsrlər müsəlman mədəniyyətində mühüm bir axına çevrilib, həm təriqət yolunun yolçuları, həm də sufizmə xas olan irfani düşüncədən qaynaqlanan böyük ədib və şairlər islam dünyasını dünya mədəniyyətinin mərkəzi halına gətiriblər. Sufizmin və irfani düşüncənin İmam Ğəzali, ibn (əl) Ərəbi, Cəlaləddin Rumi, Hafiz və Füzuli kimi nümayəndələrini yada salmağımız haqqında söhbət gedən istiqamətin möhtəşəmliyindən xəbər verir.

İlk öncə qeyd etmək istərdik ki, islam daxilində cücərmiş hər bir təriqət kimi sufizm də ilk növbədə Qurani Kərimə əsaslanıb, öz əsas prinsiplərini müqəddəs ayə və hökmlərdən əxz etdiyini bildirib. Uca Allahla birbaşa təmasa can atarkan sufilər “Biz ona (insana) şah damarından da yaxınıq” (Qaf surəsi, 15) kimi Quran ayəsini əsas tutub, insanın Tanrısına qovuşmaq ideyasının Qurandan qaynaqlandığını bildiriblər. Allahla insan arsındakı sevgini bir ideal səviyyəsinə qaldırarkən “Allah elə bir qövm gətirəcək ki O onları, onlar da Onu sevəcəklər” (Maidə surəsi, 59) ayələrinə istinad ediblər. Sufizmə xas məqam və hallar müqəddəs Qurandan qaynaqlanıb, islam peyğəmbərinin sufiyanə həyatı isə illər uzunu mistiklər üçün örnək sayılıb. Ayrıca olaraq, peyğəmbərlər tarixi sufilərin mistik təcrübəsində əsas qaynaq olub. Mistik kamilləşməyə nail olmaq üçün qırx günlük xəlvətə çəkilmə Musa peyğəmbərin Tur dağında, Məhəmməd peyğəmbərin Hirə mağarasında xəlvətə çəkilməsi, danışmamaq əhdi Zəkəriyyə və Məryəmə verilən ilahi buyuruqla əlaqələndirilib. Sufinin tövbəsi günaha batmış Adəmin tövbəsindən, səbri Əyyubun səbrindən, təvəkkülü oda atılarkən Allahdan başqa heç kimdən kömək diləməyən İbrahimin təvəkkülündən, fəqr yolu tutması, “Fəqr (kasıblıq) fəxrimdir” - deyən İslam peyğəmbərinin həyat tərzindən bəhrələnib.Bununla belə, Sufizmin islam daxilində bir bidət (eres) sayılması səbəbindən bir sıra köklü məsələlərdə onunla ortodoks sünni məzhəbi arasında fikir ayrılıqları mövcud olub. Təsadüfi deyil ki, sufizmi ortodoks islamla barışdırmağa çalışmış İmam Ğəzaliyə və sufi fəlsəfəsinin mühüm prinsiplərini hazırlamış İbn (əl) Ərəbiyə islam dünyasında olan münasibət birmənalı olmayıb. İbn Teymiyyə, ibn əl-Qayyim, hətta ibn Xəldun kimi alimlər bu cərəyanın prinsiplərini pisləyib, onun islamı təhrif etdiyini bildiriblər. Bir çox sufilərin təqib olunması, Həllacın, Eyn əl-Qüzat Həmədaninin, Şihabəddin Sührəvərdinin və başqalarının qətlə yetirilməsi səbəbləri də məhz bu bidətçilikdən doğub. Belə olan təqdirdə, sufizmə ortodoksal bir baxışın, yəni təsəvvüfün hansı məqamlarının ortodoks islamla uzlaşmamasının açıqlanması vacibdir.

Birinci məsələ islamın əsas prinsiplərindən olan ilahi vəhy məsələsidir. İslama görə, Məhəmməd peyğəmbər axırıncı peyğəmbər olduğundan Allahla bəşər övladı arasında təmas, yəni Allah Təaladan insana vəhy verilməsi Məhəmməddən (s.ə.s) sonra dayandırılıb, Allah insanlara qiyamət gününədək bir rəhbərlik və hidayət olaraq Quranı göndərib. Bu mühüm prinsip sufizmdə fərqli bir məna daşıyır və demək olar ki, sufinin bütün fəaliyyəti də bu hökmün əks istiqamətinə yönəlir: Hər bir sufinin son məqsədi Allaha qovuşmaq, Onu duymaq, dərk etmək, Ondan ilham almaqdır. Sufi “vəhy” sözünü “ilhamla” əvəz edir. Lakin söz dəyişsə də, mahiyyət dəyişməz qalır, yəni ortodoks islama xas mühüm prinsip - Məhəmməd peyğəmbərdən sonra Allah Təala ilə əlaqənin kəsilməsi məsələsi şübhə altına alınır. Sufizmə görə, vəli (övliya) Allah Təaladan birbaşa ilham alır. Bu baxımdan sufizmlə şiəlik arasında bir bənzərlik var. İmami şiələrə görə, hz.Məhəmmədin vəfatı ilə peyğəmbərliyin yalnız zahiri missiyası dayandırılıb, lakin daxili missiya davam edir. Belə ki, Allah Təaladan on iki şiə imamına gizli elmlər nazil olub. Məhz bu məsələ sufizmi şiəliyə yaxınlaşdırır. Sufilər arasında gizli bilikləri Xızr və Məhəmməd peyğəmbərdən aldıqlarını iddia edənlər olub. İbn əl-Ərəbi “Fusus əl-hikəm” əsərinin ona Məhəmməd peyğəmbər tərəfindən verildiyini bildirib. Digər tərəfdən sufilər arasında Qurani-Kərimin ezoterik şərhi də geniş yayılıb, bir sıra Quran ayələrinə mistik mənalar verilib.

Qeyd etmək lazımdır ki, sufizmdə peyğəmbər olmadan belə, Allahla təmasa girmək, Ondan gizli elmlər almaq məqbul sayılan haldır. Bunun islama zidd olmadığını bildirdikdə belə, sufilər yenə Quranın özünə müraciət edir, hz.Məryəmə Cəbrail vasitəsilə Allahdan buyuruq gəlməsini misal gətirirlər. Yəni islam daxilində yaranmış təsəvvüf elə islamın özündən qaynaqlanıb, mühüm prinsiplərini Qurandan əxz edib.Digər ziddiyyət peyğəmbərlik və övliyalığın (yəni Allahın dostu - vəli olmağın) qarşılaşmasından doğur. Peyğəmbərin əsas missiyası Tanrı hökmlərini insanlara çatdırmaqdır. Vəhyi qəbul edən peyğəmbər onu insanlara çatdırıb bəşəriyyəti hidayətə yönəltməlidir. Övliyalığın əsas cəhəti isə ona nazil olan elmləri gizli saxlamaqdır. Yəni şiə imamları kimi, övliyalar da bu elmləri açmalı deyillər. Ona görə də, sufizm ilk növbədə mistik bir cərəyandır. Sufi təriqətlərində sirrin açılması böyük qəbahət sayılır. Buna misal olaraq Həllacın “Ənəl Həqq” deməsinin mötədil sufilər tərəfindən tənqidi qarşılanmasını göstərə bilərik. Digər tərəfdən, sufilər arasında hətta övliyaların peyğəmbərlərdən üstünlüyü fikri də mövcud olub. Məşhur övliyalardan sayılan Bəyazid Bistami “biz elə bir dənizə baş vurmuşuq ki, peyğəmbərlər ancaq onun sahilində dayana bilmişlər” - deyib. Bu məsələdə də onlar Qurana istinadən fikirlərini isbat etməyə çalışıblar. Kəhf surəsində Musa peyğəmbər Allah Təaladan ona Öz dərgahından elm (ilmun min lədun) verməsini diləyir. Allah Təala onu belə bir elmi vermiş olduğu bəndəsinin yanına göndərir. Quranda adı çəkilməyən bu bəndənin sufizmdə xüsusi məqama malik Xızr olması bildirilir. Xızrla Musa peyğəmbərin hekayətinə sufilər tərəfindən xüsusi diqqət yetirilib, onlar övliyaların peyğəmbərlərdən elmcə üstünlüyü qənaətinə gəliblər.

Başqa bir mübahisəli məsələ cənnət və cəhənnəm anlamlarına fərqli yanaşmadan irəli gəlir. Bu yanaşmanın ən parlaq nümunəsini övliya qadın Rabiə əl-Ədəviyyə verib. Rəvayətə görə, Rabiə bir əlində məşəl, bir əlində kuzə gedirmiş. Ondan məşəllə kuzəni nə üçün özü ilə gəzdirdiyini soruşduqda deyir: “Mən bu məşəllə cənnət bağlarını yandıracam ki, insanlar cənnət arzusu ilə Allaha ibadət etməsinlər. Bu kuzədəki su ilə cəhənnəm odunu söndürəcəm ki, insanlar cəhənnəmdən qorxub Allaha ibadət etməsinlər”. Yəni sufizmdə Allahla insan arasında sevgiyə sədd çəkə biləcək hər bir anlam rədd edilir. Sufi bütün varlığı ilə büsbütün Tanrıya yönəlir, ona olan sevgi ilə yaşayır. Yuxarıda qeyd etdiyimiz məsələlərlə yanaşı sufizmdə bir sıra ifratçılıq, ayrı-ayrı sufilərə və təriqətlərə xas cəhətlər də olub ki, bunlar da ortodoks müsəlmanlar tərəfindən pislənilib. Buna misal olaraq, bəzi mütəsəvviflərin İblisə olan fərqli münasibətini göstərə bilərik. Onlar İblisin Adəmə səcdə qılmamasını Allahdan başqa heç bir kəsə əyilməmək istəyi ilə izah edib, hətta onun günahsızlığını, Allahı sevməsi səbəbindən əziyyətlərə qatlandığını bildiriblər.

Digər mübahisəli məsələ Allahın insan varlığında təcəssümünü iddia edən hülul nəzəriyyəsi ilə bağlı olub. Həllacın, Eyn əl-Qüzatın qətli də bu səbəbdən baş verib. İbn (əl) Ərəbi bu məsələni bir qədər yumşaldıb və vəhdəti-vücud nəzəriyyəsini yaradıb. Bu nəzəriyyəyə görə, varlığın yaranma səbəbi İlahi Zatın (Substansiyanın) tanınmaq (özünü tanımaq və seyr etmək) arzusundan doğub. O, əbədi olaraq varlığında mövcud olan atributlarla (sifət, ad) təcəlli edib, beləliklə kainat onun bir növ ipostasına, yəni müxtəsər surətinə dönüb. İbn (əl) Ərəbi Allah Təalanın Zatının əlçatmaz və dərkedilməzliyini (transsendentliyini), atributlarının isə duyğularla (qəlblə) dərk edilməsini (immanentliyini) önə çəkib. Ad və atributlar varlıqlarda səpələnmiş halda təzahür edir. Allahın özünüdərki yalnız bütün ad və atributların cəm halında toplandığı kamil insanda bütün mükəmməlliyi ilə həyata keçir. Beləliklə İbn (əl) Ərəbi konsepsiyasında Allahla insanın vəhdəti əsas tutulur ki, bu da ortodoks islam tərəfindən məqbul sayılmır. Maraqlı bir məqam kimi onu qeyd etmək istərdik ki, ibn (əl) Ərəbi İlahi təcəllinin ən çox gözəl qadının simasında gerçəkləşdiyini bildirib, bu zaman Peyğəmbərdən söylənilən belə bir hədisə istinad edib: “Bu dünyada qəlbimə yatan şey gözəl ətir və qadınlardı. Namazı isə gözümün işığı bildim.” Məhz bu səbəbdən də o, qadına olan eşqi ilahi eşq zənn edib. Təbii ki, ortodoks islamda Allahın İnsan varlığında, eləcə də qadında təcəllisi qəbuledilməzdir. Lakin məhz bu məqam Şərq poeziyasında gözəlin vəsfini əlçatmaz bir sənət səviyyəsinə qaldırıb, Hafiz, Füzuli, Nəsimi qəzəlləri kimi misilsiz sənət incilərinin yaranmasına təkan verib.Beləliklə, ortodoks islamla ziddiyyətli məqamları olsa da, sufizmin müsəlman xalqların mədəniyyət tarixindəki müsbət rolu danılmazdır.

Aida QASIMOVA,

professor

525-ci qəzet.- 2009.- 15 oktyabr.- S.7.