Türk dünyası: yeni problemlər, düşüncələr və nəticələr

Müəyyən dövrlərdə elə hadisələr baş verir ki, hər bir dövlətin və xalqın mövcudluğunu müəyyənləşdirəcək qədər vacib olur. Dünya tarixinin XIX-XX əsrləri türk dünyası, türk xalqları üçün heç də müsbət məqamlarla yadda qalmayıb. Çox təəssüflər olsun ki, XXI əsrə də bu xarakterdə başladıq və davam edirik. Məlumdur ki, XIX əsrin əvvəllərindən bəri müxtəlif vaxtlarda, müxtəlif yollarla Azərbaycanın Zəngəzur, Dərələyəz, İrəvan xanlığı, Göyçə mahalı əlimizdən alındı. Hal-hazırda isə Qarabağ münaqişəsinin siyasi, iqtisadi, sosial problemləri göz önündədir. Azərbaycan xalqının bu faciənin ağrısını çəkdiyi bir dövrdə türk dünyasının əvvəlki faciəvi tarixləri təkrarlanır.

Proseslərin pərdəarxası elementləri ondan ibarətdir ki, müstəqil inkişafa başlamış türk dövlətləri və o cümlədən Azərbaycanın inkişaf perspektivləri bütün hərbi-siyasi, iqtisadi vasitələrlə gərginləşdirilir. Demokratiya pərdəsi altında, gah pərdələnmiş, gah da açıq şəkildə gələn zərbələrin əsas məqsədi türk dünyasını getdikcə, məqsədyönlü şəkildə parçalamaq, müxtəlif yollarla tarixi torpaqlarını ələ keçirmək, onları digər xalqlar arasında əritməkdir.

Bu günkü ABŞ – Avropa demokratiyasının tam məqsədyönlü xarakter daşıdığını başa düşməmək sadəcə, sadəlövhlükdür. Bunu başa düşüb fəaliyyət göstərməmək isə korafəhmlikdir. “Demokratiya müdafiəçiləri” Gürcüstanın ərazi bütövlüyünü tanıyır, onun bərpasına çalışırlar. Azərbaycan üçün isə “xalqların öz müqəddəratının təyin edilməsi” həlledici amil kimi qəbul edilir. Bunu həyata keçirmək üçün ardıcıl, məqsədyönlü iş görülür. Həyasızlığın, riyakarlığın nümunəsi budur ki, bu ədalətsiz proseslərə Türkiyə Respublikası da vasitəçi kimi qatılır. Dərin təhlillərlə silahlanmış ölkələr müsəlman, türk dünyasının parçalanmasının ən sadə yolunu başa düşürlər. Bu, daxili ixtilaflardır. Bu baxımdan Türkiyə Respublikasının son günlərdəki siyasəti iki məqamda təhlil etmək olar: Türkiyə-ABŞ-Avropa münasibətləri və Türkiyə-Türk dünyası. Qısa deyək ki, bunun çözümü dərin siyasi, iqtisadi-sosial araşdırmalar tələb edir. Türk dünyasına, o cümlədən Azərbaycana birbaşa hadisə – Türkiyə-Ermənistan arasında imzalanmış Diplomatik əlaqələrin qurulmasına dair Protokol buna misaldır. Protokolda iki ölkənin maraqlarına xidmət etmək məqsədi ilə mehriban qonşuluq münasibətlərinin qurulması, siyasi, iqtisadi, mədəni və digər sahələrdə ikitərəfli əlaqələrin inkişafı nəzərdə tutulur. Digər tərəfdən, iki ölkə arasında sərhədlərin beynəlxalq hüquqla təsdiqlənmiş formada tanınması, sərhədlərin açılması ilə bağlı razılıq əldə edilib. Digər tərəfdən Rusiya xarici işlər naziri S.Lavrovun sözlərinə görə, protokollar tərəflərin dövlətlərarası əlaqələrinin tam həcmdə normallaşdırılması istiqamətində fəaliyyətini müəyyənləşdirir.

Yenə təkrara ehtiyac var. Bəli, bütün bunlara böyük dövlətlərin Ermənistanın əli ilə Azərbaycanın torpaqlarına edilmiş təcavüz üzərində qurulur və türk dünyasının iki perspektivli ölkəsi hesabına Ermənistanın ölü iqtisadiyyatını diriltmək istəyirlər. Əvvəl yalnız Rusiyanın türk dünyasına qarşı sillə vuranı olan Ermənistan öz ağalarının sayını artırır.

Türk dünyası bu sualların səbəb və nəticələrinin cavabını tapmalı və tam çılpaqlığı ilə BMT tribunasından xalqlara, dövlətlərə bəyan etməlidir.

Eyni zamanda türk dövlətləri tərəfindən diplomatik siyasi-iqtisadi mübarizə vasitələri, yolları hazırlanmalı və həyata keçirilməlidir. Ürək ağrıdan, çox təəssüf doğuran hər bir vicdanlı türkü üzən odur ki, Türkiyə diplomatiyası bu qədər aciz olmamalı idi. Onsuz da onun xülya kimi siyasi, iqtisadi düşüncələrinin həyata keçirilməsinə imkan verməyəcəklər. Azərbaycan faktiki olaraq siyasi arenada təklənib. Bu konteksdə öz tariximizlə, cəmiyyətin inkişaf mərhələləri ilə bağlı, siyasi, iqtisadi-sosial səpgidə ümumiləşdirmələr aparılmalı, yeni motivdə yeni fəaliyyət proqramı işlənməlidir. Necə deyərlər, biz bir millət kimi özümüzü göstərməliyik.

Bu zaman dövlətçilik, milli mənlik, məğrurluq, dünyəvi prinsiplər yeni motivlər almalıdır.

İlk növbədə, dövlətçiliyin, cəmiyyətin əsas aparıcı istiqamətləri üzrə mərkəzlər, institutlar yaradılmalıdır. Artıq olmuş, təkrarlanmış, təkrarlanacaq hadisələri şərh etməklə kifayətlənən müasir milli şüur forması qəbuledilməzdir. İkincisi, Azərbaycan dövlətçiliyinin, cəmiyyətin elmi əsaslar üzərində inkişafı, ölkəmizə qarşı aparılan siyasətin nəticəsi olaraq milli zəminli diplomatik, iqtisadi, sosial, mədəni-mənəvi konkret proqramlar işlənib həyata keçirilməlidir. Artıq bir həqiqəti anlamaq vaxtı çatıb ki, qabaqcıl ölkələrin qazandığı hər bir yenilik gərgin, istiqamətlənmiş əməyin, sistemli idarəetmənin məhsuludur.

Üçüncüsü, problemsiz, qürur doğuran həyat tərzi üçün iqtisadiyyatın fəlsəfi əsasları zəruridir. Başqa sözlə desək, mövcud şərait və onun doğuracağı fəsadlar sosial-iqtisadi meyarlara yeni təfəkkürlə yanaşılmasını tələb edir. Çünki artıq Ermənistan sosial-iqtisadi inkişafın start xəttinə çıxarılıb, marafon məsafəsində isə büdrəmələr yeni siyasi, iqtisadi sosial faciələrə səbəb ola bilər.

Belə bir şəraitdə, mövcud siyasi, iqtisadi-sosial vəziyyət və onun doğuracağı problemlərin xarakterindən asılı olaraq qlobal iqtisadiyyatın istiqamətləri müəyyənləşdirməlidir. İqtisadi-sosial konsepsiyanın əsasını yeni əlverişli coğrafi mövqe, təbii sərvət, dünya dövlətlərinin elmi-texniki nailiyyətləri ilə uzlaşması təşkil etməlidir.

Azərbaycanın iqtisadiyyatının yüksəlişi üçün əsas istiqamətlərindən biri sənayenin, kənd təsərrüfatının emal sahələrinin məhsulunun dünya bazarına çıxışının təmin edilməsidir. Xammalın kompleks emalı, tullantısız texnologiyaya keçid xalq təsərrüfatının istehsal və qeyri istehsal infrastrukturunu müəyyənləşdirən və formalaşdıran başlıca istiqamət olmalıdır. Çünki xammalın emalı etapları dərinləşdikcə yeni texnika və texnologiyaya, peşələrə, ixtisaslara, yeni infrastrukturlara tələbat artır.

İdarəetmə aparatının hər vəsiləsinin yeni məsuliyyətli dövr üçün müvafiq konsepsiyası hazırlanmalı, onun yaxın və uzaq gələcəyi üçün vəzifələri müəyyənləşməlidir.

Akif ƏSGƏROV,

iqtisad elmləri namizədi

525-ci qəzet.- 2009.- 22 oktyabr.- S.6.