Yazıçı ömrünə uvertüra

İslamın qəbulundan sonra biz kitab dedikdə, yazı dedikdə dünyanın dördüncü və sonuncu müqəddəs kitabı olan Quranı nəzərdə tutmuşuq. Ona görə də qədim və ulu xalqımız hansı ictimai formasiyada yaşamasından asılı olmayaraq, həmişə kitaba, yazıya, alimə, yazıçıya hörmət bəsləyib. Elə dinimizin və dilimizin əzbəri olan müqəddəs kəlamlar da bu həqiqətdən soraq verir: “Alim öldü – Aləm öldü”, “Elmi beşikdən qəbrə qədər öyrənərlər”, “Alimin mürəkkəbi şəhidin qanından qiymətlidir” və s. yazıçı (yaradıcı!) Allaha ən yaxın adamlardan biridir. “Əvvəl peyğəmbərlər, sonra şairlər” – deyirdi dahi Nizami. Beləliklə də şairi, yazıçını Allahdan sonra üçüncü yerə qoyurdu. Hürufilərin təlimində söz Allah, cahan, insan müstəvisində ikinci yerə keçdi. Dahi Füzuli isə “söz yaradanın mədhisənasıdır – nəğməsidir” deyirdi. Əgər söz yaradandan bizə hədiyyədirsə, sözü yaradan da Allahdan gəlmiş hesab olunmalıdır. Yazıçı Allah adamıdır. Çünki o, “Allah əmanəti” (Quran, Əl-Əhzab surəsi) olan ruhu dirildir, sözə bələyir, ədəbiyyat yaradır. İnsan ruhunun sözdə cism və can bulmasına ədəbiyyat deyilir.

Ədəbiyyat – əbədiyyətdir. Yazıçı əbədiyyət yolçusudur. Haqdan gəlib həqiqətə gedir. Əgər sufi tərkidünyalıqdan əbədi dünyaya gedirsə, yazıçı dünyasevərlikdən əbədiyyətə sözün işığında, fikrin nurunda yol gedir. Məcnun bu dünyadan imtina etdi, sevgisi özündən əvvəl çatdı Allaha. Özü nura dönüb sevən könüllərə paylandı.

Yazıçı sözün qələsinə doğru gedən fatehdir. Sözün qələsini topla-tüfənglə almaq olmaz, ruhla, məhəbbətlə, səmimiyyətlə fəth etmək olar. İnsan təfəkkürünün hüdudları çevrəsində bir neçə çətin iş var ki, yalnız səmimiyyətə təslim olur: dua, söz, sevgi! Bunları zorla fəth etmək olmaz. Yazıçı söz mülkünün sultanıdır. “Gör nə sultanəm məni dərvişi-kim, feyzi süxən” – deyirdi Füzuli. Yazıçı sözə canından can verir: “Ver sözə ehya ki, tutduqca səni xabi-əcəl, Edə hər saət səni ol uyğudan bidar söz” deyirdi dahi Füzuli: “söz candır, əgər bilirsə insan, Sözdür, əgər derlər özgədir can”. Bu da mövlanə Füzulinin sözə ehtiram düsturudur.

Yazıçı həm əhli-qələmdir, həm də əhli qəm. Çünki “dərd şairliyin sərmayəsidir” (Füzuli). Mənsub olduğu xalqın dərdini öz dərdi kimi qələmə alan bir yazıçı haqqındadı bu kitab. Onun əsərlərinin mətnində milli taleyimiz üçün narahat bir ürək döyünür. Bədii mətn harmoniyası tapılmış dil işarələridir. Mətnin ahəngi yazıçı qəlbinin döyüntüsü üstündə köklənir. Belə bir ürək sahibidi Hüseynbala Mirələmov. Yazdıqları onun tərcümeyi-halıdır. “Məsləkim tərcümeyi-halımdır!” deyirdi böyük romantik Abbas Səhhət. Eyni sözləri H.Mirələmov da deyə bilər. H.Mirələmovun vətənkeşliyini görmək üçün “Xəcalət”i, humanizmini dərk üçün “Cəza”nı, cəsarətinə bələdlik üçün “Qırxıncı otaq”ı, sevgisini duymaq üçün “Gəlinlik paltarı”nı oxumaq lazımdır.

O, XX əsrin adamı, fəqət XXI əsrin yazıçısıdır. O, ədəbiyyat limanında əzmlə lövbər salıb. Cəmisi on ilin içərisində o, Azərbaycan cəmiyyətinə özünü yazıçı kimi tanıtmağı və sevdirməyi bacardı. H.Mirələmov oxucusunu tapa bildi. Oxucu onu dinlədi və eşitdi. Əslində ədəbi proses yazıçı, oxucu və tənqidçi arasındakı münasibətlərin məcmusundan ibarətdir. H.Mirələmovun tənqidçiləri çox zəifdir, onlar yazıçının böyük amalını başa düşmədilər.

Yazıçı Hüseynbala Mirələmov ədəbiyyata 1961-ci ildə “Leninçi” qəzetində (7 noyabr) çap olunmuş “Bir tikə çörək” hekayəsi ilə gəlib. O vaxtdan təqribən 50 il keçir. Onda H.Mirələmovun 14 yaşı var idi. Hüseynbala Fazil oğlu Mirələmov 25 iyun 1947-ci ildə Azərbaycanın füsunkar guşəsi olan Lerik rayonunun zümrüd meşələr qoynunda yerləşən Nuravurd kəndində anadan olub. “Tənha durna uçuşu” adlı ilk kitabı xeyli gec – 25 ildən sonra 1986-cı ildə çap olundu və dərhal müəllifini ədəbi aləmdə tanıtdı. Xeyirxah Elçin Əfəndiyev bu əsərə səmimi bir ön söz yazdı... Və H.Mirələmov altdan-altdan ədəbi yaradıcılıqla məşğul olsa da müharibəyə düçar olmuş ölkəsinə vətəndaş xidməti göstərdi, Yanacaq Komitəsi sədrinin müavini kimi kabinetdə oturmadı, yanacaq dolu maşınlara minib maşınlarla Qarabağa, ön cəbhə xətlərinə getdi, həyatını hər cür təhlükəyə, risqə atdı, eyni zamanda, qaz mühəndisi kimi elmi tədqiqatlarını apardı, elmi əsərlərini yazdı, dissertasiyalar müdafiə edib elmlər namizədi və az sonra elmlər doktoru, professor oldu. Hal-hazırda Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasında kafedra müdiri kimi elmi-pedaqoji fəaliyyətini davam etdirir.

H.Mirələmov ədəbiyyata bir də XXI əsrin III minilliyin əvvəllərində gəldi. Mən 2001-ci ildə onun Yazıçılar Birliyinə üzv qəbul olunması üçün zəmanət verdim, “Qayada çiçək” (2002) adlı hekayələr kitabı haqqında səmimi bir məqalə yazdım və onun yeni əsr ədəbiyyatında ədəbi hadisə olan “Xəcalət” povestinə ilk “Yaddaş” Milli Mükafatını təqdim etdim. Biz Hüseynbala ilə dostlaşdıq. Və bu dostluğun özü təkcə mənim üçün, təkcə Hüseynbala üçün maraqlı olmadı, bu, həm də ədəbi prosesi hərəkətə gətirdi, ədəbi tənqidə zəngin mövzu verdi. Bizi tənqid edə-edə yeni bir tənqidçilər nəsli yetişdi... Və bu kitaba mənim 2002-2009-cu illərdə H.Mirələmov haqqında yazdıqlarım toplanıb. Bu ayrı-ayrı yazılar vətəndaş bir yazıçının cəmisi on ildə keçdiyi vüsətli yaradıcılıq təkamülünü əks etdirir. Tərəddüdsüz deyirəm: H.Mirələmov XXI əsrin ilk on ilində möhtəşəm bir yaradıcılıq yolu keçib: “Xəcalət”, “Qayada çiçək”, “Gəlinlik paltarı”, “Həyat eşqi”, “Güllələnmiş heykəllərin fəryadı”, “Bir gecənin sehri”, “Cəza”, “Yanan qar”, “40-cı otaq”, “Qumru yumurtaları” kimi kitablar, roman, povest və hekayələr, pyeslər, ümummilli lider H.Əliyevə həsr olunmuş ondan artıq siyasi publisistik kitab, “JZL” seriyasından “Heydər Əliyev” və “İlham Əliyev” monoqrafiyaları onu bir yazıçı, dramaturq və siyasi publisist kimi Azərbaycan ədəbiyyatının və ictimai fikrimizin tarixinə daxil etdi. Onun H.Əliyev şəxsiyyətinə, amal və ideallarına, Azərbaycan dövlətçiliyinə, prezident İ.Əliyev dövlətçilik siyasətinə inam, etibar və sədaqəti nəsillərə nümunədir.

H.Mirələmov mənim dostum, böyük vətəndaş və yazıçıdır. O, çox etibarlı adamdır, şəxsiyyətini və xalqını sevən ziyalıdır. O, bütün Azərbaycan ziyalılarının xeyirxahıdır. İnsansevərlik, müqəddəslik və humanizm onun əsl-nəcabətindən gələn bir keyfiyyətdir. H.Mirələmov müqəddəs dualarla böyüyüb, bəlkə də anası layla əvəzinə ona həzin dualar oxuyub, böyüyəndə nağıllarla bərabər, həm də müqəddəslər haqqında hədislərə qulaq asıb, H.Mirələmov Avropa təfəkkürlü, Şərq ruhlu bir azərbaycançıdır.

“Xəcalət” və “Cəza” povestləri, “Gəlinlik paltarı” və “Qırxıncı otaq” romanları bir tənqidçi kimi mənə imkan verir deyəm ki, H.Mirələmov XXI əsr Azərbaycan sosial-psixoloji romanının yaradıcılarından biridir. Tamam təsadüfən tapılmış adi bir ipin ucundan tutub cəmiyyətin sarsılmış kökünə enmək, insan taleyini həll edən ani bir məqamı ciddi sosial-psixoloji hadisə miqyasında genişləndirə bilmək H.Mirələmovun yazıçı fərdiyyətinə, onun nəsr və dramatik üslubuna xas olan başlıca cəhətdir. Daha çox XX əsr Amerika romanı – T.Drayzerin “Amerika faciəsi”, E.Hemenqueyin “Qoca və dəniz”, “Əlvida silah”, C.Steynbekin “Qəzəb salxımı”, U.Folknerin “Küy və qəzəb”, F.Fitsceraldın “Böyük Qetsbi” və bu kimi əsərlər üçün xarakterik olan sosial-psixoloji sərtlik, güzəştə getməyən kinayəli təhkiyə H.Mirələmovun adı çəkilən əsərləri üçün də səciyyəvidir. Onun əsərlərində kapitalizm çevrəsinə daxil olmuş müstəqil Azərbaycanın sosial-mənəvi iflicləri bədii tədqiqatın mərkəzinə gətirilir. 30-cu illərdə dünya iqtisadi böhranının son həddə çatdığı bir dövrdə, həmçinin Amerikada sosial-psixoloji romanın vüsətli inkişaf dövründə Amerika yazıçısı V.Noyels acı bir kədərlə yazırdı: “Amerikada ədəbiyyatla məşğul olmaq ciddi iş sayılmır, onun faydalı, ya faydasız olması heç kimi maraqlandırmır. Biz ədəbiyyatçılar isə özümüzü elə göstəririk ki, guya biz də nəyəsə lazımıq, fəqət bu, başdan-başa cəfəngiyyat idi. Nə böyüklərin, nə də balacaların bizə ehtiyacı yox idi; ədəbiyyat onlar üçün dözülməsi lazım gələn, fəqət məşğul olmaq üçün yararsız bir əyləncə idi” (Bruks V.V., Pisatel i amerikanskaya jizn, M., 1971, s.187).

Məhz belə bir psixoloji laqeydliyə əks reaksiya olaraq Amerikanı içəridən təsvir edib iflicləri üzə çıxaran sosial-psixoloji roman yarandı. Bu gün Azərbaycanda da ədəbiyyat müəyyən təbəqələr üçün “dözülməsi lazım gələn, fəqət məşğul olmaq üçün yararsız bir əyləncədir”. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində bəlkə də heç vaxt bədii ədəbiyyat bu qədər kasıbların malı olmamışdı. Və belə bir dövrdə H.Mirələmov beyinlərdən laqeydlik qaysağını, qəlblərdən ətalət pərdəsini qoparıb atdı. “Xəcalət” povestinin qəhrəmanı, balaca məktəbli qızın – Didarın bircə xəcalətli hönkürtüsü rəzalət saraylarında xumar-xumar mürgüləyən bütöv bir elitanı silkələyib oyatdı. Xəcalət bizim XXI əsrin önlərindəki milli varlığımızın mənəvi simvoluna çevrildi. Bu əsər bəşəriyyətin diqqətini Azərbaycanın “Olum, ya ölüm” – Hamlet sualına – Qarabağ probleminə yönəltdi. Əsərin qəhrəmanı Vətənin və onun taleyi 37-nin tufanına düçar olmuş nəslinin başına gələnlər adi şüurun deyil, təhtəlşüurun gücü ilə təsvir olunur. Bu əsərdən başlayaraq türkün totemi olan Canavar H.Mirələmovun əsərlərinə güclü xarakterə malik obraz kimi daxil olur. Amerika yazıçısı C.Londonun “Həyat eşqi” hekayəsində insan canavara qalib gəlir, yazıçı insan iradəsinin qüdrətini, insanın ölməzliyi ideyasını əks etdirir. H.Mirələmovun “Xəcalət” və “Cəza” povestlərində Canavar insan mühitinə qalib gəlir, ədib onu təbiətin ölməzlik simvolu kimi yaradır. Amansız bir təsvirə nəzər salaq: “Vətən donmuş, başı kəsilmiş, üzü şırımlanmış, gözü oyulmuş meyitlərin içində arvadını və iki balasının cəsədini tapmayanda məyus olur: Bircə nəfəsi gələn olsaydı, yəqin canavarın eyni açılardı. Onun hərəkətini, gözlərinin ifadəsini nəzərdən qaçırmayan Vətən bu muştuluğu həyəcanla gözləyirdi. Nəhayət, qeyri-adi vurnuxma, başçəkmə sona çatdı. Canavar cəsədlərin demək olar ki, hamısını yoxladı və birdən dayanıb Vətənə sarı, bir-iki addım atdı. Onun tükləri qabarmışdı. Qulaqları geriyə tərəf dartılmışdı. Gözləri də ifadəsini dəyişmişdi. Bu iradə indiyə qədər canavarın gözlərində görünməmişdi. Boz, soyuq, tutqun. Bu, Vətəni bir az da üşütdü. Canavar bir-birinə qısılmış dişlərilə öz sinəsinə ağız atdı. Dişlərilə bir çəngə tük qopartdı və təzədən ağzını daşa sürtdü.

Sonra qobuboyu təpəyə sarı yortavladı. Təpənin lap yuxarısında durub ağzını göyə tutdu. Özü ilə Vətəndən savayı nəfəsi gələnin olmadığı bu yerlərdə dərəboyu dəhşətli bir ulartı bu qeyri-adi ölum sükutunu pozdu: Au... auu... auu...(“Xəcalət”, B., Gənclik, 2002. s.99) “Axır ki, mənim də qurdum uladı” (s.126). Xeyli sonra meyitlərin arasında özünə gələn Vətənin ilk cümləsi bu oldu.

Beləliklə, yırtıcı heyvan – Canavar insan (erməni!) vəhşiliyinə dözmür, qəzəbindən diş atıb özünü qoparır. Bu ağır və sərt təsvir, bu psixoloji məqam, Canavar ulartısındakı mərhəmlik insanı insan caynağından qoparır, insana həyat verir: “Axır ki, mənim də qurdum uladı”, – deyə sevinir Vətən!..

Yaradıcılıq müşahidədən, yazıçı dilə münasibətdən başlanır. Böyük tənqidçi V.Belinski yazır ki, “Təsadüfən açılmış kitabın vərəqləri arasından tapılmış qurumuş çiçək özlüyündə heç nə demir, fəqət həmin çiçək Puşkinə ən yaxşı şeirini yazdırmışdır”. Allah bilir, həmin qurumuş çiçək Puşkinin xəyallarını haralara aparıbmış. Əlbəttə, müşahidə yazıçını adi adamdan fərqləndirən birinci əlamətdir. H.Mirələmov zahirən göründüyündən çox-çox dərin adamdır. Ara-sıra görüşdüyümüz məclislərdə mən onu müşahidə etmişəm. O, bəzən adamın üzünə baxa-baxa onu təhlil edir, nəinki həmsöhbətinə, hətta yazdığı əsərlərə də daxili “mən”inin sirrini axıradək vermir. Həm şəxsi müşahidələrimdən, həm əsərlərinin rəmzi bədii modellərindən, həm də sətiraltı mənalarından, bədii mətnin semantikasından belə qənaətə gəlmişəm: o, çox zaman ikiləşir, amansız bir sərtliklə, özünü təhlil aparır, olanlarla olmalı olanları və olmalı olmayanları ziddiyyətli bir düşüncə axarında – şüur axını məcrasında verəvurd edir. Onun yaradıcılığının psixoloji aləmi zəkası ilə qəlbi arasındakı konfliktlər meydanında qərar tutur. Bu emosional mühakimə, zahirdən daha çox daxilə yönəlmiş fikir arasında mühakimədir.

“Cəza” povestinin qəhrəmanları insanın təbiətə vəhşi münasibətinin faciəsini yaşayırlar. Allah insanı yaşatmaq üçün təbiəti, insan Allaha bənzəmək üçün sənəti yaradıb. Ədəbiyyat və sənət əsəri insanın öz əli ilə özünə ucaltdığı ən əzəmətli abidədir. “Cəza” təbiət üzərində, heyvanlar aləmində, xüsusilə, mərd və yırtıcı təbiəti ilə insana daha doğma olan Canavarlar üzərində aparılan zəngin müşahidədən yaranıb. Canavarlar arasında sevginin və sədaqətin əzəməti və ülviyyəti həssas sənətkar qələmi ilə poetikləşib. Yazıçı sevgi haqqında ən gözəl və fəlsəfi qənaətlərini Canavarın varlığında obrazlaşdıra bilib. Heyvanlar haqqında, o cümlədən canavar haqqında çox yazılıb. Lakin Mirələmovun canavarı başqadır, o, bu əsərində bəşəriyyətin ekoloji taleyini Canavarların taleyində tipikləşdirməyə nail olub. Təbiətlə harmoniyanın, psixoloji vəhdətin itməsi bəşəri bir fəlakətdir. Yazıçı heç yerdə yazmır ki, mən meşələri, bağları, heyvanları qıranlara nifrət edirəm. Onların əməllərini təsvir edir və aldıqları cəzanın ədalətli olmasına inam yaradırlar: cinayətkar cəzasını almayanda cəmiyyət də, təbiət də pozulur. Onda təbiətin intiqamı başlanır və bu intiqam daha amansız olur. Ədib özü bu barədə yazır: “Təbiətə münasibətə gəldikdə etiraf edim ki, ona olan böyük sevgi mənimlə eyni gündə, eyni saatda, eyni anda dünyaya gəlib. Əmdiyim ana südüylə, aldığım nəfəslə, içdiyim su ilə ruhuma, canıma hopub. Təbiət mənim üçün ikinci anadır. Ana yalnız öz övladlarının qayğısını çəkdiyi halda, təbiət bütün canlılara analıq edir”.

Nizaməddin ŞƏMSİZADƏ,

professor

525-ci qəzet.- 2009.- 31 oktyabr.- S.26.