7 dəyər

Hər cəmiyyətin öz dəyərləri var. Amma heç bir cəmiyyət onlardan bizim qədər danışmır. Biz qollarımızı çırmalayıb ağızdolusu milli dəyərlərimizdən danışırıq hər yerdə. Şəxsən mən “dəyərlərimizi qoruyaq” deyəndə söhbətin nədən getdiyini bilmirəm. Nəyi qorumaq lazımdır, onu anlamıram.

Fikir vermisizsə, biz adı var, özü yox anlayışlara səcdə etməklə yaşayırıq. Ölürük qeybdən bir anlayış atılsın ortalığa ki, ona tapınaq. Bu anlayış nədir, nə məna verir, hardandır və hardadır – o bizi maraqlandırmır. “Mentalitet” sözü bütün ölkənin dilindəydi. Kimdən soruşurdun ki, mentalitet nəmənədir, gözünü döyürdü. “Mental” bəyənmədiyiniz ingilislərin sözüdür. Əxlaq, mənəviyyat mənasını verir. Mentalitet isə cəmiyyətə tədbiq edilərək milli mənəviyyat, milli keyfiyyət kimi işlədilir.

Nədir əxlaq? Əxlaqdan elə danışırıq, onu elə çözələyirik, sanki əxlaq hansısa qanun məcəlləsidir. Və çox vaxt da “əxlaq” “ədəb” sözüylə tutuşdurularaq eyniləşdirilir. “Ədəb”lə “əxlaq” arasında məzmun fərqi deməzdim, amma boy fərqi var. Bizimçün ədəb söz anlayışıdır. Biz ona söz kimi baxırıq. Adam söyüş söyürsə, ədəbsizdir. İnsan elə vəziyyətə düşə bilər ki, orda kobudluq eləməyə məcbur olar. Hətta, söyüş də söyər. Ədəb situativ anlayışdır. Haldır, vəziyyətdir, hətta hadisədir. Terminoloji anlayış deyil. Kriterisi də söyüş deyil. Ədəbsiz adam söyüş söyən yox, harda gəldi söyən, hətta, yersiz danışan adamdır. Məsələn, öz səhvini etiraf etməyən adam da ədəbsizdir. Burda durum, situasiya özü ədəbsizdir. Söz yox, hərəkət ədəb ölçüsüdür. Ədəb hərəkətdir, feildir. Bu isə ümumilikdə əxlaq məsələsidir. Ədəb əxlaqın tərkib hissəsi sayılır.

Əxlaqı formalaşdıran mədəniyyətdir. Ədəbiyyat, musiqi, tarix, iqtisadiyyat, siyasət , elm və s. milli əxlaqın formalaşdıran mədəniyyət sahələridir. Bu cəmiyyətin dəyərlər toplusunu yetişdirir və təşkil edir. Beləliklə, cəmiyyətin ümumi görüntüsü, şəkli onun mədəniyyətinin – tarixinin, ədəbiyyatının, musiqisinin, təhsilinin, iqtisadiyyatının, siyasətinin güzgüsüdür. Cəmiyyət keçdiyi yolu özünün dəyərləri ilə əks etdirir. Bütün dövrlərdə hakim olan siyasi havanı açıb göstərir. Bu xalq köləmi olub, ağamı, azadmı olub, qulmu, xoşbəxtmi olub, bədbəxtmi, mübarizmi olub, mütimi, çalışqanmı olub, tənbəlmi? Bunları onun qurduğu cəmiyyət və cəmiyyətində hökm sürən dəyərlər açıq-aydın ifadə edir.

Dəyərlər toplusu xalqın ruh halına təsirsiz ötüşmür. Ümumilikdə isə onun xarakterini formalaşdırır. Lebon yazır ki, xalqın taleyi onun xarakteri ilə bağlıdır. Və onun tarixini də yaradan xarakteridir. Hesab edirəm ki, bunlar əslində qarşılıqlı məsələlərdir. Və bir-birini tamamlayırlar.

Çox yox, sizə tanış olan 6-7 keyfiyyət yazıram bura.

1. Rüşvətxorluq

2. Şöhrətbazlıq

3. Cırtqozluq

4. Sözbazlıq

5. Çəpikçilik

6. Dağınıqlıq

7. Ədəbazlıq

Rüşvətxorluq xalqın tarixən rüşvət verib öz başını dinc saxlamaq instinktinin göstəricisidir. Bu da pula, var-dövlətə hərislik hissini yetişdirir. Rüşvətxorluq həm də bu yerlərdə heç vaxt qanun-filan olmadığına işarədir. Şöhrətbazlıq heç nədə seçilə bilməyən xalqın şöhrət yanğısıdır. Cırtqozluq saxta qürurdur ki, bu da özünü qoruma metodlarından birirdir. Sözbazlıq avaraçılıqdan doğan əməldir, çəpikçilik yaltaqlanmağa məcbur olmanın göstəricisidir, dağınıqlıq birləşə bilməmək simptomudur, ədəbazlıq... fikir verin, ədə-baz hamını adıyla deyil “ədə”ylə çağırmaq həvəsi, lovğalıq, başqasını özündən aşağı saymaq adəti. Bir də ədəbaz, bu da aydındır ki, nə məsələdir.

Heraklit deyib ki, özbaşınalıq yanğın kimidir, onu dərhal söndürmək lazımdır. İndi siz deyin, əgər xalqın belə dəyərləri varsa, bu dəyərləri söndürmək, yoxsa yuxarı başa buraxmaq lazımdır? Hansı sahədə tədbiq etmək olar bu dəyərləri? Məncə, yeni dəyərlər formalaşdırmağın vaxtıdır. Bu gün yaranan mədəniyyət də sabahkı dəyərləri müəyyənləşdirəcək. Mədəniyyətin tərkib hissələri bir-birilə sıx bağlıdır. Zəncir kimi. Birini gerçəkləşdirmək üçün mütləq ikincisi təkan olmalıdır. Ədəbiyyat, elm, musiqi və s. ilə onları dəyərə çevirən siyasət arasında dostluq olmasa cəmiyyət özü kulta çevrilmir.

Azad Mirzəcanzadəni tanıyanlar bilir. O heç vaxt həmsöhbətindən “məni başa düşdün, anladın” soruşmazdı. O soruşardı: “Deyə bildim?”. Halbuki Azad müəllimi anlamaq və başa düşmək vacib idi. Onsuz da o dediyini demişdi.

Bir dəfə Azad müəllim dostları ilə hansısa restoranda yığışıb ad gününü keçirir. Azərbaycanın qaymaqları onun yanında olur. Yaxın dostu Fərhad Bədəlbəyli də. “Restoranın solisti” olan müğənni oğlan ağzına gələni oxuyub durur. Azad müəllim dözməyib bu müğənnini yanına çağırır, Fərhad bəyi göstərərək soruşur:

– Sən bu adamı tanıyırsan?

Müğənni utancaq görkəm alır və dodağının altında nəsə mızıldayır.

Azad müəllim:

– Bu, böyük bir musiqiçi irsi olan Fərhad Bədəlbəylidir. Onun yanında belə məsuliyyətsiz oxumaq olmaz.

Bu, ədəb mövzusudur. Biz nəyin ədəb, nəyin ədəbsizlik olduğunu müəyyənləşdirməliyik. Mən əminəm ki, o müğənni atasının yanında siqaret çəkmir. Bu niyə ədəbsizlikdir, o bilmir, amma yaşadığı ortam, cəmiyyət, xalq onu belə tərbiyə edib: “Atanın yanında siqaret çəkmək qəti qadağandır”. Xalq deməyib ki, Bədəlbəylinin yanında ağzına gələni oxuma. Məncə, biz əvvəlcə dəyərlərin nə olduğunu bilməliyik. Məişətdən bəşəriyyətə doğru!

Övladını ətəyindən o yana buraxmayan Azərbaycan xalqı bilməlidir ki, uşaq çanta, ya da ayaqqabı deyil ki, onu dolabda saxlayasan.

Bir az da ədəbiyyatdan.

Ədəbiyyatda ədəb yazarın nə yazması deyil, necə yazmasıdır. Əsərdə ədəbsizlik çılpaqlığın öz bədii həllini tapmamasıdır. Yazar elə situasiya yarada bilər ki, oxucu özü həmin situasiyada kobud nəsə demək, bəlkə söyüş söymək, ya da bağırmaq istəyər. Bu zaman lazımlı sözü tapıb yerinə qoyaraq yazar situasiyanı xilas edir və profssional olduğunu göstərir. Amma gözləmədiyin anda yazının ortasında bir dəxilsiz sözə, söyüşə, ya təsvirə rast gəldinsə gözün deşiləcək.

Hamı sevgilisi ilə sevişir. Heç kim bunu millətin gözü qabağında, harda gəldi eləmir, axı. Tutaq ki, estetika xətrinə ictimai yerdə, qələbəlikdə gözdən yayınıb, özünüzə bir künc tapıb baş-başa qalıb dəlilik edə bilərsiz, amma bunu ortalıqda kim edir? Və lazımdırmı? O zaman bu, estetik görünüşdən çıxar və ruslar demiş olar “polnaya pornoqrafiya”. Bu təxminən “büsbütün ədəbsizlikdir ” deməkdir. Onlar yersiz, eybəcər bir hadisəylə qarşılaşanda belə deyirlər.

P.S. Tənzilə xanım “El içində” deyir ki, kiminsə qarnı mənim xalqımın nəyinə lazımdır? Tənzilə xanım, lazım olmasa, heç kim qarnını xalqa göstərməz. Mənim xalqım hər mənada qarından o tərəfi görmür və başqa heç nə haqda da bu qədər düşünmür. Həm o qarnı yetişdirən də mənim xalqımdır.

Aysel ƏLİZADƏ

525-ci qəzet.- 2009.- 31 oktyabr.- S.24.