Şərq və Qərbin möhtəşəm vəhdəti

Bu yaxınlarda Heydər Əliyev Fondu tərəfindən “Şərq və Qərb” mətbəəsində yüksək poliqrafik səviyyədə görkəmli bəstəkar, pianoçu, dirijor, musiqişünas və müəllim, Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqının rəyasət heyətinin sədri, Azərbaycanın xalq artisti, Firəngiz Əlizadə haqqında gözəl bir kitab çapdan çıxmışdır. Kitab müxtəlif rəngli fotolarla zəngindir. Bu da ona əlavə gözəllik, yaraşıq verir.

Kitabda təqdim olunan materiallar – məqalələr, tədqiqatlar, müsahibələr, müəllif haqqında fikirlər, müxtəlif məlumatlar böyük sənətkar haqqında bildiklərimizi artırır, zənginləşdirir. Belə bir qiymətli kitabın işıq üzü görməsi sevindirici və qürurverici bir hadisədəir. Lakin sevinc və qürur hissləriylə bərabər biz təəccüb və xüsusilə təəssüf hissi də keçiririk ki, bu işdə birinci olmamışıq, yəni bizdən çox-çox qabaq başqa xarici ölkələrdə həmyerlimiz barədə müxtəlif qiymətli yazılar, kitablar nəşr edilmiş, film çəkilmişdir. Elə bu kitabın özü 2007-ci ildə Almaniyada çıxan məşhur musiqişünas Ulrike Patofun “Azərbaycan bəstəkarı Firəngiz Əlizadənin həyat və yaradıcılığı. Sənədlər” adlı kitabının sanki ardı, davamıdır. Nə isə... “Öz məmləkətində peyğəmbər yoxdur” ifadəsi burada necə də yerinə düşür...

Kitabın ön sözünün müəllifi dünya şöhrətli violonçel ifaçısı Mstislov Rostropoviç Firəngiz Əlizadənin böyük şair Nəsiminin sözlərinə yazdığı “Dərviş” (qeyd edək ki, Dərviş partiyasını 1999-cu il YUNESKO mükafatının laureatı Alim Qasımov ifa edir) əsərinin Çikaqo şəhərində dinlədikdən sonra demişdir: “Mən çox fəxr edirəm ki, mən də bakılıyam”. Məşhur amerikalı Yo-Yo Manın rəhbərliyi ilə ifa olunan bu əsər “İpək yolu” proyektinin ən gözəl əsəri hesab olunmuşdur. “İpək yolu” proyektinin repertuarına F.Əlizadənin “Habil sayağı” “Eşq havası” və “Oazis” əsərləri də daxildir. Birdən bir müəllifin bu qədər əsərinin repertura daxil olunması görünməmiş hadisədir. Mstislov Rostropoviç ön sözdə yazır ki, Parisdə keçən və onun adını daşıyan VIII Beynəlxalq vilonçel ifaçılarının müsabiqəsində iştirak etmək üçün zəmanəsinin ən böyük bəstəkarlarını Parisə dəvət etmişdir. Müsabiqəyə təqdim edilmiş əsərlər arasında o, xüsusi olaraq F.Əlizadənin “Oyan!” əsərini qeyd edir. Rostropoviçə görə bu əsər bəstəkarın yüksək yaradıcılıq fantaziyasının məhsuludur və o, bu əsərdə bacarıqla müğamın müasir müsiqiylə vəhdətini həyata keçirə bilmişdir.

Ön sözdə alman nəşriyyatı tərəfindən Doktor Hans Sikorski yazır ki, Firəngiz Əlizadə şübhəsiz ki, bizim dövrün Lider bəstəkarlarından biridir, həm də müsəlman aləminin yeganə nümayəndəsidir ki, Qərbdə müasir klassik musiqi sahəsində böyük uğurlar qazanmışdır. Onun əlvan, fəthedici, ifadəli musiqisi Amerikadan Avstraliyaya qədər bütün qitələrində ən görkəmli ifaçılar Yo-Yo Ma, Evelin Qlenni, Ylius Bergenin və dünyanın ən məşhur ansamblları tərəfindən ifa edilir. Onun baletləri Xelsinki, Nyu-York, Berlin, Münhen və Stambulun səhnələrində qoyulur. Özünün zəngin müasir yaradıcılığı ilə F.ƏLizadə mədəniyyət dialoqlarına, Şərq və Qərbin dəyərlərinin qarşılıqlı zənginləşməsi üçün böyük töhfələr vermişdir.

Çox illərdir ki, beynəlxalq musiqi nəşriyyatı olan “Hans Sikorski” F.Əlizadə ilə əməkdaşlıq edərək, onun yaradıcılığını təbliğ edir. Dr. H.Sikorski Şərqin və Qərbin mədəni ənənələrinin yaxınlaşmasında F.Əlizadənin böyük rolu olduğunu xüsusi vurğulayır.

Dörd fəsildən ibarət bu kitabın birinci fəslini Firəngiz Əlizadənin “Muğam sənəti dünya musiqi kontekstində” adlı son dərəcə qiymətli, maraqlı, şəxsi müşahidələrlə zəngin məqaləsi açır. Doğrudur bu məqaləni mən hələ 2007-ci ildə çıxan “Muğam” dərgisinin birinci nömrəsində oxumuşdum, lakin burada o yenidən dərc olunaraq kitabda verilən həm müəllifin öz əsərlərinə və həm də təqdim olunan digər materiallara ümumi ton, lazımi istiqamət verərək, onları Şərq və Qərbin möhtəşəm vəhdəti aspektində kökləndirmişdir. F.Əlizadə məqaləsini belə fikirlə başlayır: “Dinamik şəkildə qloballaşan dünyamızın ən əlamətdar meyllərindən biri, şübhəsiz, “Şərq-Qərb” problemlərinin yenidən üzə çıxmasıdır... Tarix boyu bu mədəniyyətlərdən hər birinin öz bədii sistemi təşəkkül tapmış olsa da, XXI əsrdə onların bəşər mənəviyyatına qoşulması bir zərurətə çevrilmişdi... Axı, Qərblə Şərqin mövqelərinin qütbləşməsinin, arasındakı etimadsızlığın və ehtiyatlı davranmaların nəhayət ki, bir alternativi mövcuddur – mədəniyyətin dialoqu!”.

Firəngiz Əlizadənin özünün yaradıcılığı mədəniyyətlərin bu dialoqunu gerçəkləşdirən əsas vasitələrdən biridir, bəstəkarın yaradıcılığının kökü isə muğam sənətinə bağlıdır.

Desək ki, muğam Azərbaycan xalqına Tanrının göndərdiyi vergidir, yəqin ki, yanılmarıq. Lakin bu vergidən necə istifadə etmək, onu necə qiymətləndirmək, qorumaq, inkişaf etdirmək, tətqiq və təbliğ etmək, hifz etmək, gələcək nəsillərə təhrifsiz ötürmək, önəmli problemlərdir.

Məqalədə F.Əlizadə ilk növbədə muğama həsr olunmuş yazılar axınında rast gəlinən terminoloji hərc-mərcliyə aydınlıq gətirilməsini tələb edir. Onun yazdığına görə bəzi müəlliflər muğam deyəndə, dəqiqləşdirmə aparmadan gah muğam dəstgahını, gah da muğam havacatını (modusu-ladı) nəzərdə tuturlar. Bəstəkar yazır ki, dərhal vurğulayaq ki, bu məfhumlar tam başqa-başqa kateqoriyalara aiddir. Əgər dəstgah muğam musiqisinin müxtəlif növlərini özündə cəmləşdirən çoxjanrlı kompozisiyadırsa, muğam havacatı, yaxud modusu dəstgahın tikinti materialını təşkil edir. Müəllif qeyd edir ki, bu mənada havacat, yəni modus-lad, şübhəsiz, muğam dəstgahına nisbətən daha tutumlu, çoxmənalı məfhumdur – kosmosa yayılmış əbədi, zaman xaricində olan bir substansiyadır, məhdudiyyət bilməyən ideyadır. Muğamat islam ölkələrində orta əsrlərdə yaranmışdırsa, havacat (modus-lad) sisteminin salnaməsi isə islamaqədərki dövrlərdən başlayır. Məqalədə müəllif muğamın dünya musiqi kontekstində bir sıra çox önəmli məsələlərinə toxunaraq onu bu fikirlə bitirir: “Muğamın bir kosmik musiqi olduğuna kürreyi-ərzdəki varlığına inanıram! İnanıram ki, Yer qayğılarından uzaq dura bilən hər kəs mənəvi saflaşma məqamında muğam eşidib, onun sehrinə düşə bilər. Ancaq bu an heç də hər kəs onu qiymətləndirə bilməz və demək olar bir kimsə bu sirri-sehri izah eləyə bilməz. O ki, qaldı muğaın səsləndirilməsinə, onu yalnız və yalnız Yaradanın seçdiyi sevimli kəslər – Müqəddəs Odlar yurdumun sakinləri – Azərbaycanlılar daha yaxşı bacarırlar.

Müəllif məqaləsinin sonunda çox önəmli bir informasiya da gətirir: “İçərisi Yer kürəsi barədə, buradakı həyatın ən dəyişkən çalarları haqda şifrələnmiş informasiya ilə yüklü bir qovuq kainatı dolaşhadolaşdadır. Başqa sivilizasiyalara çatdırılması gərəkli bilinən o informasiyalar sırasında Azərbaycan muğamının da şifrəsi var...”.

F.Əlizadənin bu məqaləsi görünür xüsusi önəminə görə kitabda rus və Azərbaycan dillərində verilmişdir, qalan materialların çoxu isə yalnız rus dilindədir.

Birinci fəslin növbəti materialı professor Aida Hüseynovanın Firəngiz Əlizadə haqqında samballı tədqiqatıdır. Bu əsər Əlizadənin yaradıcılığında iki aləmin, Şərqin və Qərbin qovuşması, uzlaşması barəsindədir. Məqalə bir neçə hissədən – Crossinq I, Crossinq II, Habil üslubunda, Muğamsayağı, Oazis və Gözəlliyin hakimliyi adlı hissələrdən ibarətdir. Məqalədə A.Hüseynova bəstəkarın həyat və yaradıcılığının ardıcıl, müfəssəl təhlilini təqdim edir. Məqalənin sonunda o, aşağıdakı nəticələrə gəlir: Firəngiz Əlizadənin bəstəkar yaradıcılığının özünəməxsusluğu Şərq və Qərbin, qədim muğam sənəti ilə müasir bəstəkar yazı vasitələrinin kəsişməsindən yaranmışdır. Bəstəkarın təfəkküründə meditativlik hərəkətli dramatiklik ilə uzlaşmış, analiz sintezlə, yüksək emosionallıq möhkəm məntiqlə, həqiqətə çatmaq cəhdi onun əlçatmazlığı ilə və s. çarpazlaşır.

F.Əlizadənin musiqisində müxtəlif mədəniyyətlərin musiqisinin səslənmələrinə rast gəlirik və onlar üzvi surətdə bu musiqiyə daxil olur. Hətta Azərbaycan bəstəkarlıq məktəbinin çərçivəsində iki müxtəlif ənənələrin – Qara Qarayev və Fikrət Əmirov ənənələrinin barışına nail olunur.

F.Əlizadənin uğurları böyük istedadın və dəhşətli işgüzarlığın nəticəsidir. F.Əlizadə müxtəlif eksperimentlərə meyilli və hazır olan sənətkardır. F.Əlizadə A.Hüseynova ilə söhbətində etiraf edərək bildirmişdir: “Mənə elə gəlir ki, mənim əsl üslubumun əldə edilməsi hələ qabaqdadır”.

Kitabın birinci fəslinin son böyük hissəsi jurnalist və musiqiçi Natavan Faiqin “Yaradıcı kəşflər aləminə səyahət” adlı yazısıdır. Yurnalist həm də konservatoriyanın məzunu olduğuna görə F.ƏLizadəni bilikli və istedadlı bir müəllim kimi xarakterizə edir. Onun müasir musiqi haqda son dərəcə maraqlı mühazirələrinin tələbəlik illərində sehrinə düşdüyünü vurğulayır. Müəllimin mühazirələrindən sonra Paul Xindemit, Arnold Şönberq, Alban Berq və digər o dövrün bəstəkarları tələbələrin sevimli sənətkarlarına çevrilirdilər, bu bəstəkarların əsərləri istedadlı pianoçu Əlizadənin ifasında kamil səslənirdi. Hələ 1976-cı ildə müəllimi Qara Qarayevlə İtaliyaya gedərkən Alban Berqin xatirəsinə yazdığı məşhur sonatasını özü ifa etmişdir. Ümumiyyətlə Azərbaycan tamaşaçılarını, eləcə də SSR-nın digər xalqlarını, xarici ölkələrin tamaşaçılarını C.Keysin, A.Berqin, C.Krambın, Bulezin, Ştokrayzenin, O.Messianın, P.Xindemitin, S.Qubaydulinanın, Şnitkenin və həmçinin Azərbaycan bəstəkarlarının– M.Quliyevin, F.Qarayevin, A.Dadaşovun, R.Rüstəmzadənin, O.Felzerin və başqalarının əsərlərinin F.Əlizadə ilk ifaçısı olmuş, onların yaradıcılığını təbliğ etmişdir.

Natavan Faiqin yazısında F.Əlizadənin yaradıcılığındakı bir cəhətin də qeyd olunması mənim ürəyimcə oldu. Əlizadə çox illərdi ki, xarici ölkələrdə yaşayıb işləmişdi. Lakin bu illər ərzində bəzilərindən fərqli olaraq o, nə almanlaşmış, nə fransızlaşmış, nə amerikanlaşmış, elə Azərbaycanlı olaraq qalmışdır. Onun əsərlərinin çoxunun adı da Azərbaycan dilindədir: Habilsayağı, Muğamsayağı (yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Üzeyir bəyin “Aşıqsayağı əsərinin bu mənada sanki davamı kimi), Dərviş, Eşq havası. Oyan!. Yanar dağ, Atəş, Sabah, Zikr, Boş beşik, Abşeron, Şüştər, Bayatılar və sair. Lakin təəssüflə qeyd etməliyəm ki, bu Azərabycan adlı əsərlərin bəzisi Bakıda səslənməmişdi. Onun Bakıda səhnədə qoyulan hələ ki, son əsəri “Qarabağnamə” operasıdır (Libretto müəllifi Nərgiz Paşayeva) Qarabağ mövzusu vətənpərvər bəstəkarın xaricdəki çıxışlarının da əsas mövzularındandır.

Kitabın sonrakı rubrikası “İlk dəfə” adlanır. Bu rubrikada verilən faktlardan bəzilərini biz artıq qeyd etmişdik. Hələ tələbəlik illərində F.Əlizadə Azərbaycanda ilk dəfə Anton fon Vebernin “Variasiyaları”nı ifa etmişdir. Elə bu illərdə müəllimi professor Qara Qarayev yalnız Əlizadəyə ilk dəfə dodekafon texnikasında əsər yazmağa icazə vermişdir.

Əlizadənin Q.Malera həsr olunmuş poemasının ifası ilk dəfə Sürixdə olmuşdur.

1979-cu ildə o, Habilsayağı əsərində ilk dəfə hazırlanmış royaldan istifadə etmişdir.

1987-ci ildə SSRİ Bəstəkar İttiafqının plenumunda Əlizadənin Nigar Rəfibəylinin sözlərinə yazılmış “Akvarellər” vokal sikli səslənmişdi.

O, “Boş beşik” baleti ilə Türkiyənin sayca dördüncü opera və balet teatrını açmışdır. Mersian opera və balet teatrının xoru və orkestri ilə Hendelin böyük əsəri olan “Messiya” oratoriyasını ifa etmişdir.

Antaliyada “Aspendos” teatrında məşhur opera və balet teatrlarının Beynəlxalq festivalı F.Əlizadənin “Boş beşik” baleti ilə açılmışdı.

Mersianda “Firəngiz Əlizadə günləri” adlı Beynəlxalq festival keçirilmişdir. (Bəstəkarın yubileyinə həsr olunmuşdur).

Qərbin ən məşhur firmaları tərəfindən müəllifin SD – albomları buraxılmışdır. (Sony classikal, BİS, Nonesncb, GWK, Triton və b. tərəfindən).

1999-cu ildə Əlizadə Lüsern festivalında Leadinq komposer – aparıcı bəstəkar adına layiq görülmüşdür.

2003-cü ildə o, Kembric bioqrafik mərkəzinin “XXI əsrin görkəmli intellektualları” siyahısına daxil olunmuşdur.

1998-ci il yadıma düşür. Mənim “Azərbaycanın musiqi elmi” kitabım yeni nəşr olunmuşdu. Əsərdə ilk dəfə idi ki, XIII əsrdən XX əsrə qədər musiqi elmimizin geniş panoramı verilirdi, Səfiəddin Urməvi, Əbdülqadir Marağai, Mir Möhsün Nəvvab, Üzeyir Hacıbəyli kimi korifeylərin elmi irsi təhlil və tədqiq olunurdu. O vaxt Firəngiz Əlizadə “Qadınlar musiqidə” assosiasiyasının təşkilatçısı və sədri idi. O, bu assosiasiya vasitəsilə kitabın təqdimatının keçirilməsini təklif etdi, mən də məmnuniyyətlə razılaşdım. Təqdimat Nizami Muzeyində keçirildi. Bu Bakıda musiqişünasın kitabının ilk təqdimatı idi, təqdimatı Firəngiz xanım özü açdı, onun çıxışından sonra bir çox ziyalılar, musiqiçilər çıxış etdilər. Məcnun Kərimovun rəhbərliyi ilə “Qədim musiqi alətləri” ansamblı kitabda verilən Marağainin musiqi əsərlərini ilk dəfə səsləndirdi. Bir gün əvvəl isə Rüstəm Mustafayev muzeyində qadın bəstəkarlarının əsərlərindən ibarət konsert oldu. Bunu da Firəngiz Əlizadənin rəhbərliyi yenə “Qadınlar musiqidə” assosiasiyası keçirdi. Uğurla keçən bu tədbirləri F.Əlizadənin rəhbərlik etdiyi “Qadınlar musiqidə” assosiasiyasının həyata keçirtdiyi önəmli aksiyalar kimi “İlk dəfə” rublikasına salmaq olardı.

Kitabın ikinci fəsli müxtəlif sənət adamlarının Firəngiz Əlizadə haqqında qəzet və jurnallarda çıxan məqalələrindən ibarətdir. Üçüncü fəsildə isə bəstəkarın özünün məqalələri, müsahibələri toplanmışdı.

Kitabın üçüncü hissəsi, yəni Firəngiz Əlizadənin özünün məqalələri, müsahibələri olan hissələr xüsusi maraq doğurur. Qeyd edək ki, F.Əlizadə 1994-cü ildə “Azərbaycan bəstəkarlarının simfonik musiqisində orkestr üslubunun formalaşması” mövzusunda namizədlik dissertasiyasını müdafiə etmişdir. 1998-ci ildə onun “Azərbaycanın simfonik musiqisi” adlı monoqrafiyası nəşr edilmişdir. O, musiqişünas kimi zəngin təcrübəyə əsaslanan elmi təfəkkürə və orijinal yazı üslubuna malikdir. Onun müəllimi Qara Qarayev haqqında yazdığı kitabı da xüsusi marağa səbəb olmuşdu.

Kitabın dördüncü fəsli həm üçüncünün ardıdır, həm də kitabın yekunudu. Kitabın sonrakı materialları Azərbaycan dilində çıxan əsərlərdən ibarətdir – məqalələr, müsahibələr və s. Son hissə ingilis dilindədir. Hər hissə tərtibatçının ön sözü ilə başlanır (Müəllif-tərtibçı Xədicə Orduxanova, Bədii tərtibat – Novruz Novruzov, Məsul katib Jalə Muradova, kompyutor tərtibatı Gülnar Səfərova). Müəllif-tərtibçı X.Orduxanovaya və işçi qruppuna dəyərli və zövqlü kitab hazırladıqlarına görə oxucu çox sağ olu, deyirik.

Bu yaxınlarda İsveçrədə keçən Azərbaycan günlərində biz Firəngiz Əlizadənin növbəti uğurunun şahidi olduq. Burada o, bəstəkar, həm də öz əsərinin dirijor və pianoçusu kimi də çıxış edirdi.

“Şöhrət” ordenli, “Dünya artisti” titullu (YUNESKO-nun təltifi) Firəngiz Əlizadə haqqında Şərqdə və Qərbdə hələ çox kitablar yazılacaq, çox kitablar nəşr olunacaq. Çünki o, buna layiqdir, gördüyü böyük işlərə, əməllərə, yaratdığı təkrarsız musiqiyə görə! Ona gördüyü bütün işlərində yeni-yeni uğurlar arzulayırıq!

Zemfira SƏFƏROVA,

AMEA-nın müxbir üzvü,

Azərbaycanın əməkdar elm xadimi,

Professor

525-ci qəzet.- 2009.- 31 oktyabr.- S.22.