Azərbaycan təhsili: yaxın keçmişə, bu günə və gələcəyə bir baxış

(əvvəli ötən şənbə sayımızda)

Hörmətli oxucular, ötən məqalədə müstəqillik illərində dərslik yaradıcılığının birinci mərhələsi barədə məlumat vermişdim, bu məqalədə ikinci mərhələ üzrə həyata keçirilmiş tədbirləri diqqətinizə çatdırmaq istərdim.

Təhsil Nazirliyi hər il nəşri planlaşdırılmış dərsliklərin üzərində işləmək üçün işçi qrupları yaradılması ilə yeni bir ənənənin əsasını qoymuşdur. İşçi qruplarının tərkibinə ayrı-ayrı fənlər üzrə ən yaxşı müəllimlər cəlb olunur, İşçi qrupu tərəfindən dərsliklər ciddi təhlil edilir, onların rəy və təklifləri əsasında müəlliflərlə birlikdə düzəlişlər aparılır. Eyni zamanda bu prosesdə iştirak edən müəllimlər rəsmi rəyçilər kimi çıxış edirlər. Nəşrə hazırlanarkən dərsliklər bilavasitə onlarla tədris aparan müəllimlərlə birlikdə müzakirə olunur, müəllimlərin təklifləri və tövsiyələri dinlənilir. Sonradan həmin təklif və tövsiyələr də dərsliklərin yeni nəşrlərində nəzərə alınır.

Təhsil Nazirliyi bütün bu illər ərzində ümumtəhsil məktəbləri üçün proqram və dərsliklərin hazırlanması işinin yaxşılaşdırılması istiqamətində mühüm işlər görərək irəliləyişlər əldə etsə də, bununla kifayətlənməmiş, paralel olaraq bu sahədə dünyanın inkişaf etmiş ölkələrinin təcrübəsini öyrənmiş, təhlil etmiş, düşünülmüş siyasət hazırlamışdır. Əlbəttə, bu siyasətin reallaşdırılması üçün kompleks tədbirlərin həyata keçirilməsi, müəyyən normativ sənədlərin yaradılması vacib idi, düşünürəm ki, bu istiqamətdə görülən işlərə nəzər salmaq maraqlı olardı.

İlk növbədə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 19 mart 2004-cü il tarixli, 56 nömrəli Sərəncamına uyğun olaraq dövlət ümumtəhsil məktəblərinin I-XI sinif şagirdlərinin dövlət vəsaiti hesabına dərsliklərlə təmin olunması işini tənzimləmək məqsədilə hazırlanan “Dərsliklərin nəşri, çapı və paylanması qaydaları” 8 dekabr 2004-cü il tarixli, 3103 nömrəli Şəhadətnamə ilə Ədliyyə Nazirliyində qeydiyyata alındı.

2005-ci ildə qeyri-hökumət təşkilatlarının nümayəndələri də cəlb olunmaqla “Ümumi təhsil sistemində dərslik siyasəti” sənədi hazırlanaraq Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti ilə razılaşdırıldıqdan sonra Nazirliyin 23.01.2006-cı il tarixli, 33 nömrəli əmrilə təsdiq edildi. Qeyd edək ki, ümumi təhsil sistemində dərslik siyasəti Azərbaycan hökumətinin fəaliyyətinin prioritet istiqamətlərindən biridir. “Ümumi təhsil sistemində dərslik siyasəti” sənədində bu siyasətin əsas prinsipləri, dərsliklərin məzmununa verilən əsas tələblər, dərsliklərin dili, Dərslikləri Qiymətləndirmə Şurası, yeni dərsliklərin yaradılması, təsdiqi və nəşri, müəllif və nəşriyyatların hüquqları, dərsliklərin alınması və şagirdlərə çatdırılması, dərslik fondu, elektron dərsliklər, dərslik siyasətinin həyata keçirilməsində Təhsil Nazirliyinin funksiyaları, təhsil orqanları və məktəblərin vəzifələri ətraflı izah olunur. Əsas yeniliklərdən biri də budur ki, yeni yaranan dərsliklər yalnız Dərslikləri Qiymətləndirmə Şurası tərəfindən ekspertizadan keçirilib müsbət qiymətləndirildiyi halda Nazirliyin əmri ilə təsdiq olunur. Sənədə əsasən “Dərslikləri Qiymətləndirmə Şurasının Əsasnaməsi”, “Dərsliklərin qiymətləndirilməsi meyarları”, “Yeni dərsliklərin yaradılması qaydaları” və “Dərsliklərin texnoloji və gigiyenik standartları” sənədləri hazırlanmış, Təhsil Nazirliyinin müvafiq əmrləri ilə təsdiq edilmişdir.

“Ümumi təhsil sistemində dərslik siyasəti” sənədinin əsas müddəalarından biri ondan ibarətdir ki, dərsliklər əvvəlki kimi subyektiv mülahizələrə əsasən formal deyil, təsdiq olunmuş konkret meyarlara əsasən qiymətlərdirilir. Bu mexanizm dərslik müəllifliyi sahəsində inhisarçılığın aradan qaldırılmasına, müsabiqəyə təqdim olunan dərsliklərin seçiminin obyektiv aparılmasına imkan yaratmaqla yanaşı, onların fənn kurikulumlarına uyğunluğunu təmin edir.

Digər mühüm məsələ yeni dərsliklərin komplekt şəklində nəşr edilməsi idi. Bu, dərslik hazırlığına tamamilə yeni yanaşma olmaqla bərabər, təhsil prosesinin əsas iştirakçıları olan şagirdlər, müəllimlər və valideynlər üçün son dərəcə əhəmiyyətli bir addımdır. Komplektə daxil olan dərslik şagirdlərin təlim marağını gücləndirir, onları axtarışlara, yeni məlumatlar əldə etməyə sövq edir, məntiqi və yaradıcı təfəkkürü inkişaf etdirir, tətbiqi xarakter daşımaqla zəruri həyati bacarıqların formalaşdırılmasına zəmin yaradır, fəndaxili və fənlərarası inteqrasiya imkanlarını genişləndirir, fəal təlim şəraitinin yaradılmasını tələb edir, şagirdlərin fərqli idraki imkanlarının nəzərə alınmasına şərait yaradır.

Müəllim üçün vəsait isə müəllimlərdə motivasiya yaratmaqla yanaşı, onların yaradıcılıq və təşəbbüskarlığını artırır, hər bir dərsə daha fərdi yanaşmasına imkan verir, tədris prosesini daha səmərəli və maraqlı qurmasına imkan yaradır.

Yeni dərslik siyasətinə uyğun olaraq hazırlanmış dərslik komplekti valideynlər üçün də böyük əhəmiyyətə malikdir. Belə ki, əgər əvvəllər valideynlər öz mülahizələrinə və bacarıqları çərçivəsində övladlarının təlimində iştirak edirdilərsə, indi onların bu prosesdə iştirakı daha ardıcıl, məqsədyönlü və sistemli olur.

Dərslik siyasəti sənədi və onun əlavələrinin təsdiqi böyük bir işin başlanğıcı idi. Əlbəttə, ilk vaxtlar dərsliklərin qiymətləndirilməsinin şəffaf və dəqiq aparılması təcrübəsi yox idi və bu işin öyrənilməsi çox vacib idi. Məhz bu məqsədlə qabaqcıl dünya ölkələrinin bu istiqamətdə təcrübələri araşdırıldı. Dərslikləri qiymətləndirmə mexanizmi və təcrübəsi olan Türkiyə Respublikasında qiymətləndirilmənin öyrənilməsi məqsədilə bu ölkəyə tədris səfərləri təşkil edildi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, tədris səfərləri dərslikləri qiymətləndirmə sahəsində praktik bacarıqların əldə edilməsində, bu sahədə çalışanların səriştələrinin artırılmasında müstəsna rol oynadı. Məhz bu təcrübə sonradan Dərslikləri Qiymətləndirmə Şurasının ciddi qərarlar qəbul etməsinə zəmin yaratdı.

1999-cu ildən aparılan islahatlar və dünya təcrübəsi göstərirdi ki, dərsliklər yeni, daha səmərəli məzmun və forma tələb edir. Aparılan məqsədyönlü islahatlar nəticəsində inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi Azərbaycana “gəlir”, tətbiq edilir və uğur qazanırdı. Müşahidə və araşdırmalar göstərirdi ki, biz təhsilin məzmununda daha ciddi islahatlar aparmalıyıq. Məhz bu məqsədlə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 30 oktyabr 2006-cı il tarixli 233 nömrəli Qərarı ilə “Azərbaycan Respublikasında ümumi təhsilin konsepsiyası (Milli Kurikulum)” təsdiq edildi və 2008-2009-cu dərs ilindən ümumtəhsil məktəblərinin I siniflərində həmin kurikulum əsasında hazırlanmış dərslik komplektlərinin tətbiqinə başlanılması nəzərdə tutuldu. Bu məqsədlə mətbuatda açıq tender elanı verildi. Bütövlükdə 13 adda dərslik, 21 adda müəllim üçün metodik vəsait və 15 adda şagirdlər üçün iş dəftərinin hazırlanması qarşıda dururdu. Yeni qaydalara görə dərslik və müəllimlər üçün vəsaitlər dövlət vəsaiti hesabına nəşr olunaraq məktəblərə verilməli, iş dəftərləri isə nəşriyyatların maliyyə vəsaiti hesabına çap olunmaqla satışa verilməliydi.

Qeyd olunmalıdır ki, I sinif dərslik komplektlərinin hazırlanması bizim üçün bir sınaq idi. Kurikulumun yeniliyi, müəllif və nəşriyyatların yeni və ciddi iş birliyi, qiymətləndirmənin yeniliyi, qiymətləndiricilərin təcrübəsinin ilkinliyi, dərslik müəlliflərinin bütün bu məsələlərə münasibəti və bundan irəli gələn anlaşılmazlıqlar bizi narahat etməyə bilməzdi. Lakin Nazirliyin bütün bu işlərə bacardıqca ciddi və bir qədər soyuqqanlı yanaşması, cəmiyyətdə tamamilə yeni ovqat, yeni münasibət formalaşdırırdı. Qiymətləndirmənin nəticələri cəmiyyətə bir növ mesaj verdi ki, yeni meyarlar, yeni yanaşmalar müəlliflərə yox, şagirdlərə, onların şəxsiyyət kimi yetişmələrinə, uğurlu nəticələrinə hesablanır. Əlbəttə, qiymətləndirmənin nəticələrindən narazı qalanlar da oldu ki, bu da təbiidir və başadüşüləndir.

Məsuliyyətlə deməliyik ki, ekspert qrupları dərslikləri qiymətləndirərkən tam obyektiv, müstəqil qərarlar qəbul etmişlər. Bu prosesdə bacarıqlı müəlliflər meydana çıxdı. Biz buna, həqiqətən sevinirik. Çünki artıq dərsliklərimizə yeni nəfəs, yeni ideya gəlir. Lakin hər bir yenilik, adətən çətinliklə qarşılanır. Köhnə metodlar bu gün nə şagirdin, nə də müəllimlərimizin ehtiyacını ödəmir. Amma, yeri gəlmişkən qeyd edim ki, biz keçmiş dərslik müəlliflərinin təcrübəsinə də hörmətlə yanaşırıq.

Bununla belə, bu gün I sinif dərsliklərinin uğurları bizim üçün daha vacibdir. Əlbəttə, həmin dərsliklərin qüsurlarını da bilirik və bütün zamanlarda olduğu kimi gələcəkdə bu qüsurların aradan qaldırılacağı şübhəsizdir. Həm də, I sinif dərslik komplektlərinin qiymətləndirilməsindən və istifadəsindən keçən bir il müddətində aparılan monitorinq və müzakirələr gələcək işlərimizə korrektələr edilməsini, təcrübənin daha da artırılmasının vacibliyini göstərdi. Odur ki, böyük bir heyətdən ibarət işçi qrupu yenidən Türkiyə və Litvada olaraq həmin respublikaların qiymətləndirmə və ümumiyyətlə dərslik hazırlığı təcrübəsini öyrəndi, ekspertlər üçün treninq və seminarlar keçirdi və onları daha da maarifləndirdi. Bu təcrübə II sinif dərsliklərinin qiymətləndirilməsində özünü qabarıq şəkildə göstərdi.

2008/2009-cu dərs ilində respublikanın ümumtəhsil məktəblərinin I və III-XI sinifləri üçün 102 adda, 2009/2010-cu tədris ilinə II və V-XI sinifləri üçün 87 adda dərslik və müəllim üçün vəsait dövlət hesabına nəşr edilərək şagirdlərin istifadəsinə verilmişdir.

Onu da qeyd edim ki, yeni dərslik komplektlərinin tətbiqi vəziyyəti bizi daim düşündürür. Bununla əlaqədar Təhsil Nazirliyi müntəzəm monitorinqinin aparılması istiqamətində tədbirlər həyata keçirir. Belə tədbirlərdən biri də cari ildə “Siqma” İnkişaf və Beynəlxalq Əməkdaşlıq Tədqiqatlar Mərkəzi tərəfindən 2008-2009-cu tədris ilində I siniflərdə yeni kurikulumların və dərsliklərin tətbiqi ilə bağlı sosioloji sorğu keçirilmiş, nəticələr ictimaiyyətə təqdim olunmuşdur.

Mərkəzin apardığı sorğunun əsas məqsədi 2008-2009-cu tədris ilində I siniflərdə istifadə edilmiş kurikulumların və dərsliklərin keyfiyyətində müsbət və ya mənfi cəhətlərin aşkar edilməsi, eyni zamanda bu sahədə tətbiq edilmiş yeni dərslik siyasətinin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi və gələcəkdə reallaşdırılması üçün optimal mexanizmin işlənilərək sınaqdan keçirilməsi olmuşdur. Sorğu prosesi müvafiq sənədlərin təhlili və empirik araşdırma elmi üsullarının tətbiq olunması ilə həyata keçirilmişdir. Kəmiyyət cəhətdən qiymətləndirmə üçün iki əsas hədəf qrupu seçilmişdir: 2008-2009-cu tədris ilində I siniflərdə işləyən 943 nəfər müəllim və həmin tədris ilində I siniflərdə oxuyan şagirdlərin 1380 nəfər valideynləri cəlb olunmaqla 2323 müsahibə götürülmüşdür. Keyfiyyət cəhətdən qiymətləndirmədə 2 üsuldan – dərinləşmiş müsahibələr və fokus qruplarda müzakirələrdən istifadə edilmişdir.

Sorğunun nəticələrinə əsasən yeni dərsliklərə müasirlik meyarı üzrə yüksək qiymət verilmiş, onların əyanilik, düzgünlük, fəndaxili inteqrasiya və fənlərarası infeqrasiya kimi xüsusiyyətlərə görə əvvəlki dərsliklərdən xeyli üstün olması müəyyən edilmişdir. Müəllimlər belə hesab etmişlər ki, yeni dərsliklər yalnız iki meyar üzrə – təlim vaxtına uyğunluq və şagirdin yaş xüsusiyyətlərinin nəzərə alınmasına görə təkmilləşdirilməlidirlər. Əlbəttə, nəşriyyatlar və müəlliflər aparılmış tədqiqatın nəticələrini nəzərə almalıdırlar.

Ölkənin ümumi təhsil sistemində dərslik siyasəti, əlbəttə, ilk növbədə Təhsil Nazirliyi, onun müvafiq strukturları, müəlliflər qrupu və nəşriyyatlar tərəfindən həyata keçirilir. Burada əsas məqsəd məktəbliləri müasir standartlara uyğun bilik, bacarıq və vərdişlərə yiyələnən, vətəninə, xalqına, onun adət-ənənələrinə bələd olan, milli və ümumbəşəri dəyərlər zəminində formalaşan, fiziki və mənəvi cəhətdən sağlam, müstəqil həyata hazır və demokratik düşüncəli vətəndaşlar kimi yetişdirməkdir. Bu məqsədlərə nail olmaq üçün dərsliklərlərlə yanaşı, digər əlavə vasitələrə – dərs vəsaitlərinə, əlavə oxu materiallarına, xəritələrə digər əyani vəsaitlərə həmişə olduğu kimi bu gün də ehtiyac duyulur.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında” 2004-cü il 12 yanvar və “2005-2006-cı illərdə Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə çapı nəzərdə tutulan əsərlərin siyahısının təsdiq edilməsi haqqında” 2004-cü il 27 dekabr tarixli sərəncamlarına uyğun olaraq, son dörd il ərzində klassik və müasir Azərbaycan və dünya ədəbiyyatının ümumi sayı 9 milyon nüsxədən artıq ədəbi nümunələri nəfis şəkildə nəşr olunmuş, ölkə kitabxanalarına, o cümlədən məktəb kitabxanalarına hədiyyə edilmişdir. Bu iş bu gün də müvəffəqiyyətlə davam etdirilir. Məktəb kitabxanalarına verilmiş bu əsərlər hesabına hazırda şagirdlərin sinifdənxaric oxu üzrə ehtiyacları ödənilir.

2006-cı ildə Dünya Bankının maliyyə yardımı ilə həyata keçirilən Təhsil Sektorunun İnkişaf Layihəsi çərçivəsində 18 adda 846 min nüsxə “Uşaq Ensiklopediyası” çap olunmuş, ümumtəhsil məktəb kitabxanalarına paylanılmışdır. Bundan əlavə, ümumtəhsil məktəblərinin ciddi ehtiyacı nəzərə alınaraq 19 adda 351.595 ədəd xəritə çap edilərək məktəblərə verilməklə tədris xəritələri ilə təminat əsasən ödənilmişdir.

2008-ci ildə Heydər Əliyev Fondunun və Təhsil Nazirliyinin birgə layihəsi əsasında hazırlanmış 15 fənn üzrə 140 adda 1,4 milyon nüsxə tədris vəsaitləri çap olunmuş, ümumtəhsil məktəblərinin istifadəsinə verilmişdir.

Təhsil Nazirliyi ölkəmizdən kənarda yaşayan soydaşlarımızın təhsili qayğısına da qalır. Belə ki, xarici ölkələrdə təhsil alan həmvətənlərimizin ibtidai sinif dərslikləri və V-XI siniflər üçün “Azərbaycan dili”, “Ədəbiyyat”, “Azərbaycan tarixi” və “Azərbaycan coğrafiyası” dərslikləri ilə təmin edilməsinə xüsusi diqqət yetirir. 1994-cü ildən etibarən Gürcüstanın təlim Azərbaycan dilində olan məktəbləri I-XI sinif dərslikləri və dərs ləvazimatları ilə təmin edilirlər. 1998-2008-ci illər ərzində Gürcüstanın təlim Azərbaycan dilində olan məktəblərinə Azərbaycan hökumətinin hədiyyəsi kimi 457.128 nüsxə I-XI sinif dərsliyi göndərilmişdir.

Analoji olaraq Gürcüstan hökuməti də respublikamızın təlim gürcü dilində olan məktəblərinin dərslik və digər təlim vəsaitlərilə təminatına mütəmadi olaraq yardım göstərir. 1998-2008-ci illər ərzində Gürcüstanın Təhsil və Elm Nazirliyi tərəfindən Qax, Balakən və Zaqatala rayonlarının gürcüdilli məktəblilərinə 57.645 nüsxə dərslik və digər tədris ləvazimatları verilmişdir.

Dağıstanın Azərbaycan məktəblərinə isə humanitar yardım kimi bu illər ərzində 71.950 nüsxə dərslik göndərilmişdir. Xarici ölkələrdə yaşayan soydaşlarımızın səfirliklər vasitəsilə müraciətlərinə əsasən indi Amerika, Hollandiya, Macarıstan, İngiltərə, Kanada, Rusiya, Ukrayna, Belarus, Almaniya və Orta Asiya Respublikalarında fəaliyyət göstərən “Bazar günü” məktəblərinə də hər il dərslik və dərs vəsaitləri göndərilir.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti cənab İlham Əliyevin “Azərbaycanda kitabxanaların fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında” 20 aprel 2007-ci il tarixli Sərəncamına əsasən məktəb kitabxanalarının maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsinə və müasir informasiya texnologiyaları ilə təchizatına diqqət artırılmışdır.

Beləliklə, müstəqillik illərində ümumi təhsilin məzmunca milli və ümumbəşəri dəyərlər əsasında yeniləşdirilməsi, ümumtəhsil məktəbləri üçün yeni proqram və dərsliklərin hazırlanması, nəşri və təhsil müəssisələrinin onlarla ahəngdar təminatı ölkədə aparılan təhsil islahatının prioritet istiqaməti kimi hər zaman dövlətin diqqət mərkəzində olmuş, mərhələlərlə I-XI sinif şagirdlərinin dövlət vəsaiti hesabına dərsliklərlə təminatına keçilmiş və ümumiyyətlə dərslik hazırlığı sahəsində əhəmiyyətli nailiyyətlər qazanılmış, məktəb kitabxanalarının təminatının yaxşılaşdırılması istiqamətində uğurlar əldə edilmişdir.

Ümumi təhsil sistemində dərslik siyasətinin qəbul olunması və kurikulumların tələblərinə uyğun yeni nəsil dərsliklərin hazırlanması prosesinə start verilməsi ilə, faktiki olaraq, dərslik hazırlığı sahəsində üçüncü mərhələnin əsası qoyulmuşdur. Bu mərhələdə ardıcıl olaraq bütün dərsliklərin Milli kurikulum əsasında hazırlığı davam etdiriləcəkdir.

(ardı var)

Misir MƏRDANOV,

Azərbaycan Respublikasının təhsil naziri,

fizika-riyaziyyat elmləri doktoru,

professor

525-ci qəzet.- 2009.- 31 oktyabr.- S.10-11.