Yarım il yubanan yazı

Elxan Zalın şeirləri barədə yazmaq istədiyim yazı, az qala yarım ildir ki, yubanır. Bəlkə, ona görə ki, onun bəzi mətnləri (xüsusən "Toqrovı peyzajı" silsiləsindən olanlar) ilk baxışdan bir qədər çılpaq görünürlər və bu məqam məni azca narahat edir. Ya da yox, sadəcə, hər gün yazıya yeni bir müqəddimə ilə başlamaq istəyirəm. Məsələn, dəxli olsa da, olmasa da, istəyirəm ki, bu günlərdə onun bizə oxumağa çalışdığı (amma xətti qarışıq olduğundan, oxuya bilmədiyi) yeni şeirindən, daha doğrusu, həmin şeiri üslubca öz mətnlərimdən birinə bənzətmək cəhdimdən danışım. Bununla onu da, başqalarını da təəccübləndirim.

Eqoizm tələb edir ki, bu təəccübləndirmək azarına harada və niyə tutulduğumun səbəblərini araşdırım. Əlbəttə, hələlik, yazının qəhrəmanı kimi, Elxandan daha çox, özümün göründüyümün fərqindəyəm. Amma bu məqamın Elxana, daha doğrusu, onun mətnlərinə birbaşa dəxli var. Məsələ burasındadır ki, onun şeirləri ilə ilk tanışlığım heyrət hissi ilə müşayiət olunub ("heyrət"in bir az böyük, bəlkə də, pafoslu səslənməsi üzündən bir az narahatlıq keçirir və bu ifadəni nə ilə əvəzləyim deyə götür-qoy edirəm: bəlkə, "təəccüb" yazım? Amma son nəticədə, "heyrət" "təəccübdən" daha konkret ifadə olduğundan, məhz onun üzərində dayanıram).

Əlbəttə, elə müqəddimədəcə başqa müqəddimələr barədə danışdığımı xatırlayıram. Amma bu gün elə buradan başlayacağam ki, "heyrət" kəlməsinin sözünün özü də hisslərimi və düşüncələrimi tam ifadə etmir. İstəyirəm yazam ki, konkret halda buraya bir az da utanc hissi qarışıb. Amma yenə tərəddüdlər imkan vermir - anlayıram ki, əslində, heyrət hissi eqo üçün həm də müəyyən utanc, pərtolmadır. Axı yazmağın özü, nə qədər qəribə səslənsə də, heyrətləndirmək sənətləri içərisində ən çətinidir. Çünki müəllifin yeganə vasitəsi sözdür - bütün normal insanlar gün boyunca bu "silahdan" istifadə edirlər. İndi gəl də heyrətləndir...

Amma o bunu bacarır. Məsələ yəqin ki, ilk baxışdan "gözlənilməz" təsir bağışlayan qafiyələrdədir. İlk baxışdan, qafiyələr arasında əlaqə görünmür. Amma onun qafiyələri bir çox hallarda həm də mənaca qohum olurlar.

Məsələn,

   Gəlmişik qayıtmağa

   Kodla açılır divar.

   Hər möminin Məzdası,

   Hər suçlunun devi var...

Divar da, div də maneədir, hər ikisi aşılmayacaq qədər güclüdürlər, kontekstdən asılı olaraq, onlara söykənəcək, arxa, dayaq kimi də baxmaq olar (folklordakı ağ və ya qara devi xatırlayın, bəzən qəhrəman onların kürəyində mənzilə yetir). Kim deyə bilər ki, mətndə birinci qafiyə olacaq söz növbətini şərtləndirmir. Kim deyə bilər ki, "antik"lə "romantik", "yad"la "dad", "küllük"lə "güllük" arasında bu cür bağ yoxdur? Qohumların arasında da bəzən söz-söhbət olur, bu mənada sonuncu qafiyələr (küllük-güllük) arasındakı münasibətlər, obrazlı desək, qaynana-gəlin münasibətlərini xatırladır.

Və ya ilk baxışdan gözlənilməz hesab etdiyimiz situasiyaya baxaq. "Yağma həvəsi" şeirində daş binaların kurqana bənzədilməsi oxucunu "aldadır", tarixə baş vurduğu andaca sonrakı misra onu geriyə - ətrafındakı supermarket vitrinlərinə qaytarır. Belə vəziyyətdə oxucu yüngül bir diksinmə hiss edir. Amma elə sonrakı saniyələrdəcə bu diksinmə keçir və şairin təqdim etdiyi vəziyyət (= müqayisə) sadə və təbii görünür, sanki elə belədir və belə də olmalıdır. Keçmişə səyahət bir anlıq zaman kəsiyində baş verir. Məgər tarixlə müqayisədə bizim ömrümüz də beləcə ən kiçik zaman kəsiyi deyilmi?..

Ümumiyyətlə, Elxan tez-tez tarixə müraciət edir, amma onun şeirlərində saxta qəhrəmanlıq yoxdur, o bir çox hallarda süni görünən pafosdan uzaqdır. Qaraxanlının mətnlərində çox zaman tarixi olan müasir olanla, ruhi olan fizioloji olanla o qədər incə təmas edir ki, bu sərhədləri bir-birindən ayırmaq çətin olur. "Türk əsrinin türküləri"ndə o, keçmişdən, indidən və gələcəkdən danışır. "Bir udumluq xəcalət hissi" keçirir və "tər" tökür, amma bununla kifayətlənmir, "günahkar şəhərin dağılmasını" istəyir - çünki bu şəhərdəkilər keçmişlərini (yaddaşlarını) itiriblər, "manqurtlaşıblar". Şair məlum həqiqəti poetik yolla, amma yenə də süni vətənpərvərlik pafosu olmadan növbəti dəfə xatırladır ki, torpaqda yaşamaq üçün buna layiq olmaq lazımdır:

   Könlündən fatehlik keçirsə,

   qızıl qandır xərci.

   Cəng mələyi qan istəyir,

   nə deyək?

   Bu torpaqlar bizimdirsə,

   bədəlini ödəyək.

Maraqlıdır ki, müəllif bir mövzuda və eyni üslubda yazmır, Elxanın melanxoliyası tez bir zamanda qayğısızlıqla əvəzlənir. Amma bu əhval və üslub dəyişikliyi oxucunun adaptasiyasına mane olmur, əksinə, onu öz arxasınca apara bilir. Amma hərdən Elxan o qədər naturalistcəsinə yazır ki, mən bunu sevmirəm - məsələn, "Qürub" şeirində qürub səhnəsi elə dəqiqliklə qana bənzədilir ki, bundan sonra qüruba baxmaqdan qorxursan...

Bayaq - yazının əvvəlindəcə qeyd etdim ki, Elxanın bəzi mətnlərində, xüsusilə də, "Torqovı" açıq-saçıqlıq var. Bir dəfə yolu Nizami küçəsindən keçənlər üçün bu silsilənin açıq-saçıqlığı qətiyyən təəccüblü gəlmir. Üstəlik, müqayisə nə qədər qüsurlu olsa da, biz "Dekameron"u da, "Min bir gecə"ni də oxumuşuq və indi heç birimiz bunu söyləməkdən çəkinmirik. Amma məsələ burasındadır ki, erotik mətnlərin özündə də müəllif estetik tələbləri gözləyir, şeirdən iyrəndirmir. Şair bəzən qadın gözəlliyini təbiət hadisələriylə müqayisə edir, dua ilə sevgi aktını eyniləşdirir. Bu, bəzən şeytani bir çağırışa bənzəyir ("Ən müqəddəs dualar da alca dodaqda bitər"). Amma sonra "Tanrının yaratdığına baxmaq həmişə xoşdur" deyə özünə bəraət qazandırır, sonda isə Yeri, Göyü və bizi Yaradana alqış edir. Maraqlıdır, "Ayrı sevgilər"dəki bütün parçalarda Yaradana şükranlıq var...

Bəzən Elxan çox sadəlövh görünür - məsələn, "cənnətlə cəhənnəmin arasina lağim atmaq"la sevgilisinə qovuşmaq istəyəndə... Bəzən isə misralar o qədər çoxqatlı olur ki, onları bir cür yozmaq, dəyərləndirmək mümkün olmur:

   ...ovsun əzəməti var pıçıltılarda

   sən mənə xoş sözlər pıçılda ki,

   ürəyimdən göyə yol açılsın...

Heyrətləndirici məqamlardan biri də budur ki, E.Zalın şeirlərində heç bir didaktika elementi olmasa da, o, dolayısı ilə öyrədir - söz öyrədir. Oxucu onun sayəsində demək olar ki, hər üç şeirdən birindən mənasını bilmədiyi yeni kəlmə ilə rastlaşır - bu dialekt də ola bilər, gündəlik həyatdan bizə tanış olan, amma Azərbaycan şeirində işlənməyən söz də, əski türk kəlməsi də. Hippi, şevrole, şeraton, vint, karma, arxiv, bira (siyahını bu abzas qədər uzada da bilərik) kimi sözləri şeirə gətirir və bu yamaq kimi görünmür. Elxan əski totemlərə, tarixə müraciət edir, bilmədiklərimizi şirin ləhcə ilə anladır, bildiklərimizi xatırladır.

RƏBİQƏ

525-ci qəzet.- 2009.- 26 sentyabr.- S.24.