Noyabrın 1-i üçün
sentyabr düşüncələri
V.YUSİFLİ
Noyabrın 1-də
müasir poeziyamızın çox istedadlı nümayəndələrindən
birinin - Məmməd İsmayılın 70 yaşı tamam
olacaq. Bu yazını qələmə almaqda məqsədim
heç də kimlərisə qabaqlamaq, birinci yubiley məqaləsi
yazmaq deyil. "Azərbaycan" jurnalının builki avqust
nömrəsində Məmmədin yeni şeirlərini oxudum və
bu şeirlər bir oxucu kimi məni bir daha poeziya sehrinə
çəkib apardı. Onun yaradıcılığı və
xüsusən son illərdə yazdığı şeirləri
ilə bağlı təəssüratlarımı oxucularla
bölüşmək istədim. Amma əvvəlcə iki
kiçik xatirə...
1972-ci ilin iyun ayı
idi. ADU-nun filologiya fakültəsinin sonuncu kursunu bitirirdim. Həmin fakültənin əksər
tələbələri kimi
mən də şeir yazırdım.
Bir gün fakültə dekanlığından
mənə bildirdilər
ki, Azərbaycan televiziyasına get, Məmməd
İsmayılı tap, səni
axtarır. O zaman M.İsmayıl "Gənclik"
redaksiyasının baş
redaktoru idi və artıq hamı onu istedadlı
bir şair kimi tanıyırdı. Biz gənclərin sevdikləri cavan şairlərdən ən
umudlusu o idi.
M.İsmayıl məni,
ADU-nun digər fakültələrini bitirməli olan Zəlimxan
Yaqubu və Qəşəm İsabəylini Universitet təhsilini
başa vurmaq münasibətilə təbrik etdi, xahiş elədi
ki, onun verilişində çıxış edib
arzularımızı bildirək, həm də şeirlərimizi
oxuyaq. Bu, mənim televiziyada ilk çıxışım
oldu. Həm də "şair" kimi ilk və sonuncu
çıxışım.
Universiteti bitirdim və
təyinatımı öz doğma rayonuma, Masallıya
aldım. Birinci il Yeddioymaq kənd orta məktəbində dərs
dedim. Günlərin birində Məmməd
İsmayıl Yazıçılar
İttifaqı Ədəbiyyatı
Təbliğ Bürosu
xətti ilə məktəbimizə gəldi,
məni dərhal tanıdı. Ona söz
verilməmişdən əvvəl
mən Məmmədin
yaradıcılığı haqqında iyirmi dəqiqə məruzə
elədim. Sonra Məmməd
İsmayıl şeirlərini
oxudu. Axırda mənə də təşəkkür elədi
və nə desə yaxşıdır:
"Mən Vaqif Yusiflini cavan bir şair kimi
tanıyırdım, amma
indi başqa fikirdəyəm. Vaqif, şeirimizin sırası
çox genişdi, sən yaşda tənqidçilərimiz isə
barmaqla sayılır.
Sənin
yolun budur".
Əlbəttə, israr
eləmirəm ki,o yolu seçməkdə məhz Məmməd
İsmayılın sözləri mənim üçün
"kompas" rolunu oynadı. Elə içimdə də tənqidçi
olmaq həvəsi daha üstün idi. Amma bu həvəsi, bu
arzunu alovlandıranlardan biri də Məmməd İsmayıl
oldu. Yaxşı bilirdim ki, şeir yazmaq hələ şair
olmaq demək deyil. Mən bu ortabab, özümün də bəyənmədiyim
şeirlərlə hara gedib çıxacağam? Əli Kərimin
bir şeiri, ya Füzulinin bir beyti qədərincə
möcüzə göstərə bilməyəcəyəmsə,
yazmaqdan nə fayda? Amma tənqidin də çox çətin
bir sənət olduğunu dərk elədim. İlk Azərbaycan
tənqidçisi Xətib Təbrizi yazırdı ki:
"Şeiri tənqid və təhlil etmək onu yazmaqdan da
çətindir".
İllər gəlib keçdi. Biz yaşa dolduq, ürəyimiz yaz havasından doymasa da, yaşımız qışa doğru gedir. Yetmiş ikinci ilin Məmməd İsmayılını
- poeziyamızın cavan
nəsli arasında seçilən odlu-alovlu gənci indi ağsaqqal bir şair əvəz edir. Çox şey dəyişib, M.İsmayıl bu illər ərzində vəzifə pillələri
ilə irəliləyib
də, enib də, şeir kitablarının sayı da artıb
və bu artım onun poetik inkişafı ilə həmahəng olub. M.İsmayıl qardaş Türkiyədə
və dünyanın bir çox ölkələrində bir
şair kimi sevilib, təqdir olunub, yaradıcılığı
barədə onlarla məqalələr və monoqrafiya da yazılıb. Azərbaycan
poeziyasını dünyada
ləyaqətlə təmsil
edənlərdən biri
də odur. O, müasir şeirimizin ön sıralarını
heç vaxt tərk etməyib.
Deyirlər ki, hər bir
şairin yaradıcılığını təhlil edəndə
tək-tək şeirlərindən deyil, ümumən
poeziyasından söz açmaq lazımdır. Doğru. Amma
çox şairdə onun bütün
yaradıcılığını özündə ehtiva edən
tək-tək şeirlər az olur. Məmməd
İsmayılda isə belə şeirlər tək-tək
deyil. Hətta o şeirlərin bir çoxunun adı zərbülməsələ
çevrilib. "Bir adam yol gedir bizdən qabaqda", "Hələ
yaşamağa dəyər bir az da" və s.
Məmmədin
"Ağacdələn, döy qapımı", "A baba dərviş",
"Savalanda yatan igid", "Vətən", "Bir də
keçməyəcək ələ bu anlar", "Kimi
aldadırsan?", "Keçir köynəyindən məni,
a torpaq", "Bu yaz idi",, "Döyüş, qələbə",
"Ümiddən asılan qılınclar",
"Qızlarım şəhərdən kəndə dönəndə",
"Təzədən mən sənə
qayıdacağam" və başqa onlarla belə şeiri var
ki, bunları XX əsr Azərbaycan poeziyasının inciləri
saymaq olar. Amma ən önəmlisi budur ki, həmin şeirlər
M.İsmayılın özündən sonrakı poetik nəslin
yaradıcılığına qüvvətli təsir göstərib.
Poeziya ilə tarixin fərqi
və oxşarlıqları barədə çox yazıblar və
burada bu iki anlamı xatırlamaqda məqsədim budur ki,
poeziyanın bir məqamda "bədii tarix" olduğunu da
nəzərə çarpdırım. M.İsmayılın
poeziyasında da Azərbaycanın XX əsrdəki və bu
çağlardakı "bədii tarixi"ni oxumaq
mümkündür. Özü də təpədən-dırnağa
milli şair olan M.İsmayılın bu xalqın azadlığı
və istiqlalı, keçmişi və bu günü (həm
də gələcəyi!) barədə düşüncələri
hələ sovet dönəmində
formalaşmışdı. 60-80-ci illərdə şeirimizdən
Cənub dərdi, Cənub həsrəti və bu fonda Azərbaycanın
birliyi və bütövlüyü arzusu səslənirdi. Bu
arzu hələ də xəyallarımızda yol gedir...
Orda,
Savalanda bir igid yatır,
Hələ
ki, uyuyur qılıncı qında.
Hələ
ki, yanında gözləyir atı,
Hələ
ki, arzusu yol ayrıcında.
Sabaha səsləyir
zamanı yollar,
Yollar gah
ayrılıb, gah calanıbdı.
Girib
nağıllarda yatır oğullar,
Bir Vətən
ikiyə parçalanıbdır.
Mən M.İsmayıl
haqqında "milli şair" ifadəsini işlətdim. Fikrimə
dəstək kimi onlarla misal gətirə bilərəm. Amma
biri ilə kifayətlənəcəyəm: Rus şairi Mixail
Sinelnikov yazır: "Məmməd İsmayılın əsərlərinin
sətri tərcüməsini ilk dəfə oxuyanda heyrətlənmiş
və həqiqi şairlə
qarşılaşdığımı hiss etmişdim. İndi
isə deyə bilərəm ki, tale məni həqiqi şairlə
yox, həm də çox böyük bir şairlə
qarşılaşdırıb. Harada olmasından asılı
olmayaraq, millətinin ədəbiyyatını və mədəniyyətini
böyük ustalıq və bacarıqla təmsil edən onun
kimi şəxsiyyətlə çox az
qarşılaşmışam".
Əlbəttə,
"milli şair", "xalq şairi" (fəxri ad mənasında
işlətmədim) ifadələrini bəzən yerinə
düşmədən bir çox şairlərin
adının qarşısında işlədirlər. Sübut
etməyə çalışırlar ki, bax, bu şair Vətənin,
millətin keçmişindən yazır, onun folklor ənənələrindən
bəhrələnir, şanlı söz ustalarından və qəhrəmanlıq
tarixindən söz açır... Amma necə? Poeziyada məzmun
hələ hər şeyi həll eləmir, bura da poetik
hünər və istedad amili də əsas rol oynayır. Məmməd
İsmayıl kimi milli şairlər xalqın poetik təfəkkürünün
yenilikçiləri kimi diqqəti cəlb edir, "köhnə"
dediyimiz havalarda hər dəfə təzə notlar səsləndirirlər.
M.İsmayıl folklorla, saz dünyası ilə sıx
bağlıdır və bu bağlılıq da elə ilk
şeirlərindən nəzərə çarpırdı. Onun
şeirlərində folkloru yamsılamaq, "müasirləşdirmək"
cəhdi duyulmur. Deyə bilərik ki, poeziyamızda M.Arazın
"Atamın kitabı" poemasından sonra kotana,
xırmana, zəmiyə, əkinə-biçinə həsr elədiyi
şeirlər öz bədii dolğunluğu ilə ən
uğurlu poetik nümünələrdir. Xırman, kotan, əkin-biçin
romantikasını şeirimizə gətirən şairlərin
sayı isə çox deyil. Deyə bilərik ki,
M.İsmayılın "Bu mənəm, a kəndim,
tanımadınmı" silsiləsi poeziyamızda yeni idi. Bu
silsilə həm öz məzmun dolğunluğu, həm də
obrazlı düşüncə tərzi ilə kənd və
təbiət haqqında yazılan şeirlərdən
seçilirdi. M.İsmayıl kəndi yaxud təbiəti
ideallaşdırmırdı, sadəcə olaraq İnsan və
Təbiət vəhdətini poeziya həqiqətinə
çevirirdi, Yəni bu vəhdətin poeziyasını yaradırdı.
Təbiətin ayrı-ayrı ünsürləri onun bir
çox şeirlərində poetik obrazlara çevrilirdi.
Nar
möcüzə, nar işıq,
Əl
vurub göz görəsi.
Hazırca
Yer kürəsi
Torpaq,
günəş qarışıq.
Bir
qabığın içində
Nara bax,
dənə-dənə,
Nara bax,
mahal-mahal,
Nara bax,
ölkə-ölkə,
Düzülüb
cərgə-cərgə.
Məmməd
İsmayılın poeziyasından az yazmayıblar, amma bu
poeziyanın yalnız üzdə olan xüsusiyyətləri təhlil
hədəfinə çevrilib, şeirlərinin poetik gözəllikləri,
demək olar ki, incələnməyib. Xalq şairi, ustad Bəxtiyar
Vahabzadə haqlı olaraq yazırdı: "Məmməd
İsmayılın şeirlərinin gözəlliyini,
özünəməxsusluğunu açmaq, onun
mövzularında başqa cür yeni şeirlər yazmaqdan
çətindir. Çünki onun şeirləri ağıla
deyil, hissə yönəlir. Ağıla yönələn
şeirləri ağıl və məntiqlə açmaq, izah
etmək asandır, lakin hisslə, həyəcanla yazılan
şeirləri açmaq üçün həmin şeirlərin
müəllifi olub, müəllifin özü kimi həyəcanlanmaq,
vəcdə gəlmək lazımdır. Bir sözlə, onun
şeirləri izaha, təhlilə çətin gəlir. Adam
qorxur ki, bu şeirlərdəki gözəllik, zəriflik təhlildən
hürküb qaça bilər". Əlbəttə,
böyük xalq şairinin bu sözlərində bir həqiqət
var, amma onu da qeyd edək ki,M.İsmayılın şeirlərinin
təhlili tənqidçiyə bir çox problemlərin həlli
üçün geniş imkanlar açır. Müasir Azərbaycan
şeirinin az qala kütləviləşməyə üz
qoyduğu, mənasız və bəsit nəzm nümunələrinin
düzü-dünyanı bürüdüyü bir vaxtda
M.İsmayıl kimi şairlərin poeziyası bizi bədbinlikdən
xilas edir. Qoy anaları haqqında yüz ilin bəsit şeirlərindən
gələn notları səsləndirən şairlər Məmməd
İsmayılın bu iki misrasından utansınlar:
Sən məni dünyaya gətirdin, ana,
Sənisə
dünyadan aparıram
mən.
Qoy meşədən,
dağdan, dərədən, bulaqdan, ağacdan
"şeir" yazıb, bu bəsit şeirlərlə təbiətə
qəsd edən şairlər Məmməd İsmayılın
48 il əvvəl yazdığı bu şeirdən sonra qələmlərini
yerə qoysunlar:
Gözəlliyi
seyr edirəm
Meşələrə
yolum düşüb.
Budaq
gördüm yaş torpaqda,
Sandım
yerə qolum düşüb.
Qoy xalq şeirinin -
qoşmanın, gəraylının surətini
çıxaran, kopyalayan, "şəklini çəkən",
özünü isə yarada bilməyən yüzlərlə
qoşmaçı Məmməd İsmayılın bu
qoşmasına baxıb dərs alsınlar:
Dostu bu
dünyada seçib taparlar,
Dost-düşmən
seçilər, Vətən seçilməz.
Qayanı
yonarlar, dağı çaparlar,
Dağ-qaya
kiçilər, Vətən kiçilməz.
Keçər
taleyindən, ömründən keçər,
Qovuşmaz
karvana, yovuşmaz köçə,
Köçsə,
qürbət eldə qəlbinə köçər,
Ağır
elli-günlü Vətən köçülməz.
Ürəyin
Vətənin önündə-zərrə,
Andını
dəyişməz qızılla, zərlə,
Vətənin
yolunda candan keçərlər
Keçilməz
qaladı, Vətən, keçilməz.
Qoy sevgi şeirlərində
yalançı məhəbbət oyunu oynayanlar,
yaşamadıqları hissləri "eşq oyununa"
çevirənlər Məmmədin bir sevgi şeirindəki
misraları dönə-dönə oxusunlar:
Gəlsə
suya dönər, çörəyə dönər,
İnsan
özü boyda ürəyə dönər,
Qönçə
dodağında çiçəyə dönər,-
Əsəndə
səhərin yeli məhəbbət,
Bu dəli
məhəbbət, dəli məhəbbət!
Ömrümün
çoxunu verərdim yəqin,
Gecələr
yuxumu verərdim yəqin,
Varımı,
yoxumu verərdim yəqin,-
Desələr
qayıdıb gəlir məhəbbət,
Bu dəli
məhəbbət, dəli məhəbbət!
Məmməd
İsmayıl müasir Azərbaycan poeziyasında hecada
yazılan şeirin, qoşmanın, gəraylının mahir
ustalarından biridir və bəlkə də tək-tük
şairlərdəndir ki, ancaq bu yola ilk şeirindən indiyəcən
sadiq qalıb. Amma ulu və qədim xalq şeirimizin bu ənənəsini
M.İsmayıl yeni poetik ifadə vasitələri, yeni poetik rənglərlə
daha da zənginləşdirir. Rus tənqidçisi Vladimir
Korkin yazır: "Məmməd İsmayılın şeirlərində
"ən başlıca söz nədir?" soruşulsa,
ZAMANdır, zaman haqqında sözdür deyərdim. Bu zaman
heç də mücərrəd-fəlsəfi zaman deyil, həyatın,
talenin vazkeçilməz nüfuzedici zamanıdır. Məmməd
İsmayıl duyğusal bir şairdir. Onun şeirlərində
zaman və kosmos genişliyi həyatın daha ağıla gəlməyən,
gözə görünməyən özəllikləri
canlı və təbii duyğularla, möcüzəli bir dillə
anladılır". "Zaman və kosmos genişliyi"
üçün bəzilərinin düşündüyü
"kosmik şeir əməliyyatları", "intellektual
genişlik", "assosiasiyalar düzümü" o qədər
də vacib deyil, əsas odur ki, fikrin ifadəsi
üçün sənə, sənin yaradıcılıq
stixiyana ən uyğun və uyarlı bir forma tapasan. M.İsmayılın
şeirlərində fəlsəfi fikirlər, xalq hikmətindən
keçib gələn ən mənalı duyğular müasir
bədii təfəkkürün işığında-XXI əsr
insanının poetik düşüncəsində öz real həllini
tapır. Gəlin, onun qürbət duyğularını ifadə
edən son şeirlərindən birinə müraciət edək.
Alnına
yazılan bu nə yazıdı,
Ömür
dedikləri bu yazı imiş.
Sən elə
bilirdin quş yuvasıdı,
Bu
dünya xəyanət yuvası imiş...
Yaşaya
bilmədin sən bu şəhərdə,
Elə bu
şəhər də səndə yaşamır.
Qürbət
köşələrdə, qərib ellərdə,
Var olan
Allahdı, bəndə yaşamır...
Məmməd
İsmayılın yetmiş yaşı... İndiki cavan nəsil
bəlkə də, Məmməd İsmayılın bu
yaşını təbii qəbul edir. Amma Məmmədin
yaşıdları və ondan sonrakı nəsil
üçün bu yaş heç də gəncliyə əlvida
demək deyil. Qocalan bədəndir, üzdür, sifətdir,
ürək deyil və o ürəyi qocalmağa qoymayan oddu,
alovdu ki, onun adı POEZİYAdır...
525-ci qəzet.- 2009.- 26 sentyabr.- S.20.