Ələkbər Rzaquliyevin ağlı-qaralı dünyası

 

BÜTÜN ÖMRÜ BOYU CƏMİ İKİ RƏNGLİ ŞƏKİL ÇƏKİB

 

Köhnə Bakıdan söhbət düşəndə, istər-istəməz iki böyük sənətkarı yada salırıq-aktyor və rejissor Hüseynqulu Sarabskini və rəssam Ələkbər Rzaquliyevi. Birincisi qələmi ilə, ikincisi isə rəsmləri ilə köhnə dövrün Bakısına həyat verə bilib.

...Qatar ağır nəfəs ala-ala şimala istiqamət götürmüşdü. Pəncərə arxasında mənzərələr tez-tez dəyişirdi. Saatlar ötdükcə dünya-aləm daha cansıxıcı görünürdü, adama elə gəlirdi ki, üzücü dəqiqələrin sonu yoxdur.

Ələkbər halsız-halsız nəzərlərini nəhayətsiz üfüqə zilləmişdi.

Görəsən onu hara aparırlar? İrəlidə onu nələr gözləyir? Bu həyatın axırı necə olacaq?

Qəmgin fikirlər onu çulğamışdı. Adama ağır gələni o idi ki, adicə bir rəssam idi, sakit, dinib danışmayan, bir qədər də qaradinməz, adamayovuşmaz...

Uşaq yaşlarından şəkil çəkməyi çox sevərdi, bu onun ən sevimli məşğələsi idi. Əlindən daha başqa iş gəlmirdi. Moskvada Ali bədii-texniki emalatxanaları bitirmişdi. Tələbələr arasında çoxlu dostları var idi. Yaxşıları da vardı, pisləri də.

Doğma Bakıya qayıdandan sonra özünü bütünlüklə rəssamlığa həsr elədi. Siyasət-filan onu bilmərrə maraqlandırmırdı. Amma deyir sən saydığını say gör fələk nə sayır. Tale ondan necə üz döndərdi, bilmədi. Bir də ayılıb gördü ki, onu birbaşa Uzaq şimala sürgün eləyiblər... Nə az, nə çox iyirmi beş illiyə! Bu nə müsibət idi görəsən?

Qürbətdə yaşadığı illər Ələkbərin iradəsini qıra bilmədi. Əsla əyilmədi, büdrəmədi, sınmadı, çünki qəlbinin dərinliklərində Kommunist partiyasının ideallarına inanırdı. Amma son məqamda belə məlum oldu ki, bütün bunlar əbəsmiş!

Birdən İbrahimi xatırladı. 1928-ci ildə onu pantürkist ideyalarını yaymaqda təqsirləndirdilər. Türkiyəyən indi dostuq, qardaşıq. Amma o vaxtlar... Stalin və onun bolşevik nökərləri qorxurdular ki, Ankara SSRİ-də yaşayan bütün türkləri bir bayraq altında birləşdirib ayağa qaldıra bilər. Elə buna görə də Türkiyəyə meylli, türk xalqlarının birləşməsinə çalışanları ən yaxşı halda uzaq Sibirə sürgün gözləyirdi.

İbrahimlə yaxınlığına görə Ələkbər Rzaquliyev tezliklə həbs olundu. Altı il sürgün kəsildi və günlərin bir günü soyuq Arxangelskə göndərildi.

- Mən şübhələnirdim ki, kimsə mənim atamı yalandan ittiham eləyib. Yəqin onu sübutsuz-filansız həbs etmişdilər. Atam Azərbaycanın ilk komsomolçularından idi. Birdən-birə necə olmuşdu ki, atam dönük çıxmışdı? Bu ağlasığan iş deyildi... - oğlu Aydın belə fikirləşirdi.

İki sürgün arası dövrdə Bakıda olanda Ələkbər Rzaquliyev evlənməyə macal tapdı. Bir müddət keçəndən sonra onun həyat yoldaşı Sonanı Arxangelskə yola saldılar. Bir müddət əriylə bir yerdə yaşayandan sonra Bakıya qayıtdı və tezliklə onların Ədilə adlı bir qızları dünyaya gəldi.

Birinci sürgündən qayıdandan sonra Ələkbər Bakıda təsadüfən bolşeviklərin lideri Ruhulla Axundovla üz-üzə gəldi. Onun bu tezliklə qayıtdığına təəccüblənib, təzədən göstəriş verdi ki, onu sürgünə göndərsinlər. Bu dəfə Ələkbəri həbs edib soyuq Şimala, Solovkiyə yola saldılar.

Ələkbər Rzaquliyevin Rəssam Rasim Babayevə danışdığı xatirələrindən:

"- Sürgün zamanı məni bir təsadüf nəticəsində ağqvardiyaçılarla bir zirzəmiyə salmışdılar. Səhər həbsxana rəisi gəlib siyahını oxudu. Məlum oldu ki, adları çəkilənlər güllələnməlidirlər. Amma mənim adım bu siyahıda yox idi.

Həbsxana rəisi üz-gözünü turşudub mənə baxdı və xəbər aldı:

- Sən kimsən? Niyə sən hələ burdasan?

- Mən rəssamam. Siz mənim adımı çəkmədiniz.

Rəis heyrətləndi və məni vurub bərkdən qışqırdı: "Rədd ol burdan!"

Beləcə, mən gəlib düşdüm Solovkiyə. Bu elə bir yer idi ki, burdan o yana yol yox idi. Geriyə qayıtmaq hər adamın hünəri deyildi. Əvvəlcə mən yaman aclıq keçirirdim, amma tezliklə başa düşdüm ki, nəyin bahasına olur-olsun birtəhər sağ qalmalıyam. Meşədən quş yuvaları tapıb yumurtalarla qidalanmalı olurdum. Bütün bunlar bir keşiş mənə küfrlük etdiyimi deyənəcən davam etdi. Qısa sorğu-sualdan sonra o, mənə monastrda yaşamağı təklif etdi.

Amma bu, uzun sürmədi...

Tezliklə məni tayqaya, taxta-şalban kəsməyə göndərdilər və mən burada barmağımı əzdim. Tayqada hamı ölümə məhkum idi".

Ələkbər Rzaquliyevin olduqca qəribə bir taleyi var. Ömrünün demək olar ki, yarısını düşərgələrdə keçirib. Amma bununla belə sınmadı, əyilmədi, ləyaqətini itirmədi.

- 1937-ci ilin noyabrında atam həbs olunanda körpə idim.- Bu, Ədilənin xatirələrindəndi. O vaxt bir televiziya verilişində danışmışdı.- 1947-ci ilə qədər bizi bir-birimizdən ayrı saldılar. Uzun illərin ayrılığından sonra görüşəndə bir-birimizi tanımadıq. Atam dözə bilməyib hönkür-hönkür ağladı. Öz valideynlərinə minnətdarlıq elədi. Onlar bu illər ərzində bizim heç nədən korluq çəkməməyimiz üçün əllərindən gələni eləmişdilər.

İkinci sürgündən qayıtdıqdan sonra Ələkbər Rzaquliyev ailəsiylə bərabər Azərbaycanın şimal-qərb rayonlarında, doğma ocaqlarından uzaqda yaşamalı oldu. Bakı onun üçün əsl cəhənnəmə çevrilmişdi. Bütün bunlara baxmayaraq o, öz doğma şəhərini dünyalar qədər sevirdi.

Yenə də Ədilə xanımın xatırladıqlarından:

- Hökumət onun Bakıda yaşamasını istəmirdi. Biz əvvəlcə Gəncədə, sonra da Şəkidə yaşamalı olduq. Yadımdadı o vaxtlar Şəkidə ipək kombinatı işləyirdi. Atam onlarçün eskizlər eləyirdi. Eyni vaxtda məktəbdə də dərs deyirdi.

Bir dəfə evdə atam və babamla oturmuşdum. Elə bu vaxt bizə Bəhram adlı yaraşıqlı bir kişi yaxınlaşdı. O, Gəncə teatrında rejissor işləyirdi. Bəhram atama yaxınlaşıb onun ayaqlarına yıxıldı: "O illər üçün, o sözlər üçün məni bağışla!". Amma atam ona cavab verməyib, üzünü çevirdi.

Babam bütün bunları görüb, atama dedi: "Ələkbər, görmürsən o, səndən üzr istəyir?" Atam cavabında dedi": Yox, mən onu ömrümdə bağışlamaram, Onun sözlərinə görə mən bütün ömrümün demək olar yarısını sürgünlərdə keçirmişəm".

1949-cu ildə ikinci qızı Sevil dünyaya gələndən sonra, Ələkbər Rzaquliyevi yenidən həbs eləyib, bu dəfə uzaq Altay ölkəsinə sürgünə göndərdilər. Sürgündə olduğu illərdə Berta adlı bir alman qadınıyla evləndi. Bertanın valideynləri, eləcə də nənəsi və babası Saratovda alman qəsəbəsində yaşayırdılar. İkinci Dünya müharibəci başlananda, Bertagilin ailəsi SSRİ-də yaşayan başqa alman ailələri kimi bu yerlərə sürgün olundular.

- Ailədə yeganə adam idim ki, atamın ikinci evliliyini bilirdim. O, gizlicə mənə yazmışdı ki, onun ikinci dəfə evlənməsindən qəzəblənməyim. Deyirdi bunu ona görə eləmişəm ki, soyuqdan və acından ölməyim. Bertayla evlənəndən sonra atam özünə isti sığınacaq tapdı.

Ələkbər Rzaquliyevin alman qızı Bertadan iki oğlu - Oqtay və Aydın, bir də qızları Sevda dünyaya gəldi.

İllər hiss olunmadan keçirdi. Hamısı da bir-birinə bənzəyirdi. Adama elə gəlirdi ki, həmişə belə olacaq. Amma günlərin bir günü düşərgədə xəbər yayıldı ki, Stalin vəfat eləyib. Buna heç kəs inanmaq istəmirdi. Hamı fikirləşirdi: "Doğrudanmı bizim əzablarımızın sonu çatıb?"

Üç gün dalbadal Ələkbər bir kəlmə danışa bilmədi. Hamıya elə gəlirdi ki, o, nitqini tamam-kamal itirib...

1956-cı ildə Ələkbər Rzaquliyev sürgündən qayıtdı. Stalin repressiyaları dövrünə son qoyuldu.

60-cı illərin sonunda Berta və uşaqlarına Ələkbərlə Azərbaycanda yaşamağa icazə verdilər.

Oğlu Aydının xatirələrindən:

- O illər mən ikinci sinifdə oxuyurdum. Bakıya heç cür alışa bilmirdik. Biz yalnız alman dilini bilirdik. Azərbaycanca, rusca heç başa düşmürdük, tezliklə hər şey qaydasına düşdü. O vaxt biz Montin qəsəbəsində yaşayırdıq.

25 il sürgün! Soyuq Sibir...

- Sürgündən sonra atamın əlləri daşa dönmüşdü- Bu Ədilənin xatırladıqlarındandı.- Qələmi əlində çox çətinliklə tuturdu. Uzun sürən sürgünlər atamın xasiyyətinə ciddi təsir eləmişdi. Yaman qaradinməz olmuşdu, həmişə yorğun görünərdi, demək olar ki, heç vaxt gülməzdi. Bu onun fotolarından da hiss olunurdu.

Nə etməli? Hər şeyi yenidənmi başlamalı? Bəlkə heç dəyməz? Axı ömrünün ən yaxşı illərini itirmişdi...

Bütün həyatı boyu Ələkbər Rzaquliyev cəmi iki rəngli şəkil çəkib - "Azərbaycanlı qız" və "Güləşçilər"... Qalanları iki rəngdədi: ağ və qara... Lap öz həyatı kimi...

R.Mustafayev adına İncəsənət muzeyində rəssamın adlarını çəkdiyimiz işləri saxlanılır. Çox maraqlı bir iş olan "Mollaxana" və digər qiymətli əsərlər təəssüflər olsun ki, itib. Yaxşı ki, rəssamın arxivində "Mollaxana"nın çap edildiyi jurnaldan kəsilmış parça qalıb. Sonralar, 60-cı illərdə, rəssam yaddaşı əsasında kompozisiya və obraz quruluşuna görə 20-ci illərin rəsmini xatırladan "Köhnə məktəb" linoqravürünü çəkib. Dieqo Rivera Moskvada olarkən, onun rəsmlərini görüb deyir": Bu gəncə deyin ki, o düzgün yol seçib, qoy belə işləməyə davam etsin".

Sürgündən qayıtdıqdan sonra Ələkbər Rzaquliyev gecəni gündüzə qatıb işləyirdi. Emalatxanasından demək olar ki, çıxmırdı.

Aydının xatırladıqlarından:

- Hər səhər saat yeddidə atam emalatxanaya gedərdi. Gündüz cəmi yarım saatlığa evə gəlib yüngülcə qəlyanaltı eləyib təzədən emalatxanaya qaçardı.

Ədilənin xatırladıqlarından:

- O daim işlə məşğul idi. Sürgün illəri onun çox vaxtını almışdı. Ona görə də itirdiklərini təzədən yerinə qoymaq istəyirdi.

Ələkbər Rzaquliyev yorulmaq bilmədən özünün ağ-qara linoqravürlərini yaradırdı. Köhnə Bakı elə bil təzədən canlanırdı. Neçə illərin yaddaşı kağıza köçürdü.

63-cü ildə 60 illik yubileyində rəssam özünün ilk fərdi sərgisini təşkil elədi. Az sonra Əməkdar rəssam adına layiq görüldü. Onun işləri Puşkin muzeyində, Ermitajda, Şərq xalqları muzeyində və başqalarında göstərilir. Bu gün onun işlərinə maraq olduqca böyükdür...    

 

 

Çingiz KƏRİMOV

 

525-ci qəzet.- 2009.- 26 sentyabr.- S.19.