Tarixin üç parlaq ulduzu

Əgər məndən dünya tarixində üç əvəzolunmaz şəxsiyyətin adını soruşsalar, ilk anda onlarla düha xəyalımda canlanacaq. Lakin daha dərindən düşünəndə onların içərisində üç parlaq sima günəş kimi daha gur işıq saçacaq.

Fikrimcə həmin parlaq ulduzlardan birincisi Homerdir. O, "Odisey" və "İliada" əsərlərini yazmaqla xalqının tarixi yaddaşını bərpa etmiş, onu kökünə qovuşdurmuş, yunanların tarixini, fəlsəfəsini, coğrafiyasını, allahlarını, sevinc və kədərini, məhəbbət və nifrətini ümumiləşdirib toplum halına bütün nəsillər üçün ən dəyərli xəzinə kimi əbədi saxlamışdır.

Antik ellinlər Homerə minnətdardırlarsa, müasir Avropa sivilizasiyası ellinlərə borcludur. Onlar çox qədim zamanlardan bütün dünyəvi elmlərin konturlarını elə mükəmməl cızmışlar ki, sonrakı nəsillər əsrlər boyu onu rəngləməklə məşğul olmuşlar.

Makedoniyalı İsgəndər İran şahı Daranı məğlub etdikdən sonra qənimətlərin içərisində şahın ən qiymətli daş-qaşları yığılmış mücrünü fatehə təqdim edirlər. O, daş-qaşları kənara atıb, mücrüyə Homerin əsərlərini qoymağı əmr edərək deyir. "Onlar mənim bütün hərbi qələbələrimin ən yaxşı və etibarlı məsləhətçiləri olmuşlar".

Homer tarixin atası, Herodot üçün "ilkin tarixi mənbə", elm dünyasının imperatoru, Aristotel üçün "başqaları ilə müqayisədə Allah", antik poeziyanın müqayisəsiz parlaq ulduzu, Vergili üçün "ilham pərisi", coğrafiya elminin banisi, Strabon üçün "dünyanın ilk coğrafiyaçısı" olmuşdur.

Homeri başqa dühalardan fərqləndirən odur ki, o yunanların allahlarını yaratdı, formalaşdırdı onlara status verdi və bəşəriyyətə tanıdıb, qəbul etdirdi. Özü isə insan olaraq qalmağı üstün tutdu.

Homerin fəlsəfəsinə görə allahlar insanlara həsəd aparırlar. Onlar bizdən fərqli olaraq doğulmur və ölmürlər, əbədidirlər. Onlar üçün zaman və məkan, nəyi isə itirmək, nəyi isə qazanmaq qorxusu və sevinci yoxdur.

Bu xüsusiyyətlər onlarda süstlük yeknəsəklik laqeydlik yaradır, həyatın isti-soyuğunu, xeyr-şərini, səfa-cəfasını yaşamaqdan məhrum edir. Onlar üçün başlanğıc və son olmadığı kimi kədər və sevinc də, eniş, yoxuş, zirvə də, həyat da yoxdur.

İnsan isə doğulur, yaşayır və ölür. İnsanın həyatı ona görə maraqlı, şirin, mənalı, dəyərli, şərəfli və parlaqdır ki, onun əvvəli və sonu var. Bu sonluq insanın özündən asılı olmadan hər an baş verə bilər. Həyatı bizə sevdirən və bizi daim irəliyə, qələbələrə qovan da ölümün labüdlüyü və qorxusudur.

Homer sağlığında ölümə qalib gələrək ölməzlik və əbədilik qazanmış, insani keyfiyyətlərilə allahlardan ucada durmuşdur.

Plutarxın yazdığına görə Ksenofon tiran Qierona yoxsulluğundan şikayətlənəndə Qieron ona deyir: "Sən Homerə bax, o səndən çox-çox yoxsul idi. Lakin bu gün qəbirdə uzandığı halda on minlərlə insanı qidalandırır".

Təbii qanunların əksinə olaraq, Homerdən uzaqlaşdıqca onu daha yaxından görürük. Bu gün o, on minlərlə yox, milyonlarla insana qida verir.

İkincisini, böyük fars şairi Əbülqasim Firdovsini hesab edirəm. O, "Şahnamə"ni yazmaqla Homerin yoluyla getmiş, öz xalqı üçün Homerdən az iş görməmişdir.

Xarici ölkə misirşünas alimlərindən biri Misir alimləri ilə söhbət edərkən onlardan soruşur:

- Anlaya bilmirəm ki, VII-VIII əsrlərə qədər öz antik, möhtəşəm mədəniyyətini qoruyub saxlayan, ana dilində danışan misirlilər ərəb işğalından az sonra hər şeyi itirib nə üçün ərəbləşdilər?!

Amma farslarla baş verən eyni hadisə orada dindən başqa heç nəyi dəyişə bilmədi.

Alimlər cavab verirlər:

- Ona görə ki, farsların Firdovsisi var idi, bizim isə Firdovsimiz yox idi.

Əbülqasim Firdovsi "Şahnamə" əsəri üzərində 30 il işləyərək, sözün əsl mənasında bəşər ədəbiyyatına şahanə bir epopeya bəxş etmişdir.

"Şahnamə"nin yazılma tarixi haqqında onlarla rəvayət və əfsanələr bu gün də yaşamaqdadır.

Deyilənə görə Sultan Mahmud Qəznəvi "Şahnamə"nin hər beyti üçün Firdovsiyə bir qızıl sikkə ənam verməyi vəd etmişdir. Əsər başa çatandan sonra Sultan vədinə xilaf çıxaraq, hər beyt üçün şairə bir gümüş sikkə verməyi qərara alır.

Dahi sənətkar bununla razılaşmayaraq doğma Tus şəhərinə qayıtmış, orada ehtiyac və yoxsulluq içərisində ömrünü başa vurmuşdur.

Firdovsi 60 min beytdən ibarət "Şahnamə" əsəri üçün Sultandan 60 min gümüş sikkəni alsaydı ömrünün sonuna qədər maddi cəhətdən firavan yaşaya bilərdi. Lakin o, "Şahnamə"nin hər beytini qızıla layiq bilirdi. Beytlərin gümüşlə qiymətləndirilməsini özünə münasibətdə haqsızlıq, poeziyasına təhqir hesab etdiyi üçün ənamdan imtina edib, mənəvi rahatlıq və maddi sıxıntı içərisində yaşamağı üstün tutur və yazır:

Elə bir uca qəsrdir bu əsər

Ki, görməz yağışdan, küləkdən zərər

Toxum səpmişəm torpağa şerdən

Sağam, ölmərəm dünya durduqca mən

Zaman Əbülqasım Firdovsinin sözlərini bir daha təsdiq etdi.

Onun "Şahnamə"sinin dəyəri gümüşlə deyil, qızılla ölçüldü. Həqiqətən onun qızıldan yoğrulmuş beytləri bu gün də bütün dünyaya günəş kimi şəfəq saçır.

Üçüncüsü, dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvidir. O, ömrü boyu doğma şəhərindən kənara çıxmadığı halda dünya elminə yiyələndi.

Xaç müharibələrinin qızğın dövründə, dünyanın ən qüdrətli və müdrik hökmdarlarının içərisində Makedoniyalı İsgəndəri, dünya elmləri içərisində yunan elmini, alimləri içərisində yunan alimlərini, dövlətləri içərisində Yunaıstanı seçdi, onları vəsf etdi, ömrünün ən müdrik çağında "İsgəndərnamə"ni yazdı:

   O, böyük, ağıllı, ayıq hökmdar,

Əmr etdi, verildi belə bir fərman:

   "Alimdir gözümdə ən əziz insan

Elmlə, hünərlə!-başqa cür heç kəs,

Heç kəsə üstünlük eləyə bilməz!

Rütbələr içində seçildi biri

Hamıdan ucadır alimin yeri!"

Dini-fanatizmin güclü inkişafı dövründə Nizami Gəncəvinin "yunan elmi" adı ilə dünyəvi elmlərə üstünlük verməsi, bu yolun həqiqiliyinə, reallığına və rasionallığına inanması və bunu bəşəriyyətin xilas yolu kimi təsdiq etməsi intibahdan xəbər verirdi. Şeyx Nizami "İsgəndərnamə" əsərində intibahın labüdlüyünün elmi-nəzəri konsepsiyasını bəşəriyyətə avropalılardan iki əsr əvvəl təqdim etdi.

Lakin bu günə kimi "avroeqoizm" dahi Nizamiyə intibahın müəlliflik hüququnu verməmiş, onu İtaliyada saxlamışdır.

Amma bu böyük tarixi haqsızlıq belə, nəhəng Nizami Gəncəvinin zirvəsinə qalxıb, ona toxuna bilməmişdir. Çünki Nizami konkret xüsusi halda Gəncəvi adlansa da, əslində ümumi zaman və məkan baxımından Dünyəvidir.

Dahi fizik İsaak Nyuton özünəməxsus obrazlı dillə "dünyada elə bir ağırlıq tanımıram ki, Nizami Gəncəviyə bərabər olsun" söyləməkdə çox haqlı olmuşdur.

Deyirlər, hər şey işıq sürətilə gedən zamandan qorxur. O, bir an belə fasilə vermədən, amansızcasına fələyin çarxını fırladır, vəhdəti əksliklərin mübarizəsilə parçalayır, kəmiyyət dəyişikliklərini keyfiyyət dəyişikliklərinə çevirir, inkarı inkar edir intəhasız zaman və məkan daxilində aramsız olaraq, yorulmadan, bir an fasilə vermədən, yeni-yeni vəhdətlər, keyfiyyətlər və inkarlar yaradır.

Kainatı əhatə edən zaman daxilində hər şey axır, hər şey dəyişir, keçmişdə qalır, unudulub silinir.

Zaman yalnız dühaların möhtəşəm əməlləri, sənətləri, kəşfləri və ideyaları qarşısında diz çökür: onları keçmişin qaranlıqlarında saxlamaqda, özü ilə bərabər gələcəyə getməsini əngəlləməkdə acizdir.

Bu fikri yeni dövr alman ədəbiyyatının banisi, dahi mütəfəkkir, naturalist İohann Volfhanq Höte Nizami Gəncəvinin timsalında dolğun və sərrast ifadə edərək demişdir:

"Nizami Gəncəvi bütün zamanların və xalqların ulu şairidir".

Hər şey zamandan qorxur, zaman isə Şeyx Nizami Gəncəvidən.

Hüseynağa QƏNİYEV

525-ci qəzet.- 2009.- 1 may.- S.6.