Kazımbəy nəsli:
iki yüz il Rusiya ilə birlikdə
ƏRURİ SÖZ
ÖNÜ
2001-ci ildə
rus dilində "Rusiya şərqşünaslığında
Azərbaycan məktəbi" adlı monoqrafiyam çap
olunmuşdu. Onun bir nüsxəsini mərhum dövlət
başçısı Heydər Əliyevə təqdim etmək
qərarına gəldim. Prezident kitabı götürüb
yarıciddi-yarızarafat tərzdə: "Biz sənə məsul
vəzifə tapşırmışıq. Belə işlərlə
pensiyaya çıxandan sonra məşğul olarsan!" -
dedi.
Kitabın
çoxdan yazıldığını, 11 il əvvəl
müdafiə etdiyim doktorluq dissertasiyası əsasında hazırlandığını
bildirdim. Prezident mündəricata və şəkillərə
baxdı. Sonra: "Sən bilirsənmi ki, bu Kazımbəylərin
biri Rusiyanın mühüm keşişlərindən
olub?" - deyə soruşdu.
Mən
şərqşünas-alim Mirzə Kazımbəyin Rusiya
Sinodu yanında müqəddəs kitabların tatar dilinə tərcüməsi
üzrə komissiyanın üzvü kimi fəaliyyətindən
danışmağa başladım. Dövlət
başçısı sözümü kəsib: "Yox, yox,
mən bu yaxın vaxtları, 1970-ci illəri nəzərdə
tuturam. O vaxt Kazım bəy soyadlı bir nəfər Moskva
Patriarxatlığında işləyirdi. Yəqin eyni nəsildən
olarlar. Sən bir maraqlan!" - dedi.
Aradan illər
keçəndən sonra maraqlandım və nəticədə
bu yazı meydana çıxdı.
Əvvəli
ötən şənbə saylarımızda
Nyu-Dehliyə
gəldikdən bir müddət sonra A.Kazımbəy
buradakı səfirlik vasitəsilə sovet rəhbərliyinə
müraciət edərək SSRİ-yə qayıtmaq və vətəndaşlıq
almaq istədiyini bildirmişdi. Maraqlıdır ki, otuz ildən
çox mühacirətdə yaşamasına baxmayaraq o,
heç bir ölkənin vətəndaşı deyildi. Hər
hansı bir dövlət qarşısında öz üzərinə
təəhhüd götürməmişdi. A.Kazımbəy əvvəlki
illərdə də Vətənə qayıtmaqla bağlı
təşəbbüslər göstərmişdi. Lakin ağ
mühacirətin tanınmış simalarından biri
olduğu, Avropa və Amerikada yaxşı
tanındığı üçün onun SSRİ-yə
buraxılmasından müəyyən qədər
ehtiyatlanmışdılar.
Sovet
İttifaqına qayıtmaq üçün inadla
çalışdığı dövrdə
"yanlış da bir naxışdır" prinsipi ilə
A.Kazımbəyi dolayısı yolla əcdadlarının vətəni
Azərbaycanla bağlayan qəribə bir təsadüf də
olmuşdu. 1955-ci ildə Berlində vaxtilə Gəncə
üsyanının rəhbərlərindən biri olmuş
siyasi mühacir Cahangirbəy Kazımbəy (Kazımbəyov)
müəmmalı şəkildə öləndə Nyu-Yorkda
çıxan "Novoe russkoe slovo" qəzeti soyad eyniliyinə
görə onu Aleksandr Kazımbəylə qarışıq
salmışdı. Qəzetin 22 yanvar 1955-ci il tarixli
sayında, birinci səhifədə "Aleksandr Kazımbəyin
müəmmalı qətli" adlı yazı verilmişdi. Ertəsi
gün xronika bölməsində dünənki xəbərin
yanlış olduğu bildirilmişdi. Yanvarın 24-də isə
"Novoe russkoe slovo" yenidən mövzuya qayıdaraq
"Kazımbəy öldürülmüşdür, lakin
Aleksandr Lvoviç yox!" - adlı yazı çap etmiş
və baş verən hadisənin mahiyyətini
açıqlamışdı.
Üç
illik intizardan sonra A.Kazımbəy Sovet İttifaqına 1957-ci
ildə, G.Malenkovun şəxsi icazəsi ilə qayıda
bilmişdi. Şübhəsiz, belə bir icazənin verilməsi
Sov.İKP-nın 1956-cı ildə keçirilən və
Stalinin şəxsiyyətinə pərəstişi kəskin
şəkildə pisləyən XX qurultayından sonra
mümkün ola bilərdi. Əslində, nisbətən gec
qayıtmaq özü də A.Kazımbəy üçün
düşərli olmuşdu. Çünki sovet rəhbərliyinin
vədlərinə və müharibə dövründəki
xidmətlərinin qiymətləndiriləcəyinə inanaraq
geri dönən mladorossların əksəriyyəti
repressiyaya məruz qalmışdı. Aleksandr Lvoviçin
doğma bacısı, knyaginya Aleksandra Kazımbəy-Çavçavadze
ilə bağlı da istisnaya yol verilməmişdi. O,
uşaqları ilə birlikdə Qazaxıstana sürgün
edilmiş, burada çətinlik və məhrumiyyətlərlə
qarşılaşmışdı.
Ali hakimiyyət
dairələrindən sanksiya almasına baxmayaraq, Aleksandr
Kazımbəyin Vətəndəki həyatı da ilk günlər
ağrılı-acılı keçmişdi. Moskvaya gəldikdən
az sonra, 1957-ci il mayın 16-da "Pravda" qəzetində
onun imzası ilə peşimançılıq
etiraflarını əks etdirən və rus mühacirətinə
münasibətdə başdan-başa qarayaxma, şər və
böhtan üzərində qurulan məqalə çap
olunmuşdu. Sırf sovet ideologiyası mövqeyindən
yazılmış bu böhtançı yazı mühacir
dairələri arasında ciddi narazılıq
doğurmuşdu. Əslində məqalənin müəllifi
A.Kazımbəy deyildi. Sadəcə ona göstərilən
yaxşılığın müqabilində özündən
xəbərsiz imzasından istifadə edilmişdi. Bu həmişə
nəciblik və cəngavərlik qanunları ilə
yaşamağa öyrənmiş keçmiş mühacir
üçün ağlagəlməz bir iş idi. A.Kazımbəy
redaksiyadan onun təmiz adı üzərindən ləkəni
götürməsini tələb etdi. Əks-təqdirdə həyatına
qəsd edəcəyini bildirdi. Rus mühacirətinin liderləri
yalnız bu amansız həqiqəti eşidəndən sonra
nisbətən sakitləşdilər.
Təbii
ki, keçmiş siyasi mühacir Vətənə qayıdan
kimi KQB-nin nəzarəti altına
götürülmüşdü. Ona xaricdə yaşayan həmvətənlər
üçün çap olunan "Otçizna"
jurnalına redaktorluq vəzifəsi təklif edildi. Təhlükəsizlik
Komitəsinin yüksək rütbəli əməkdaşı
A.Sokolov Sovet Sülhü Müdafiə Komitəsinin
işçisi adı ilə tez-tez A.Kazımbəylə
görüşür, onu hər vasitə ilə ələ
almağa, əməkdaşlığa cəlb etməyə
çalışırdı. Lakin bir müddətdən sonra
bu işə son qoymaq lazım gəldi. Çünki Aleksandr
Lvoviçin hər hansı bir ölkənin casusluq şəbəkəsi
ilə əlaqəsinin olmaması faktı təsdiqləndi.
Mladorossların
lideri Sovet İttifaqına dönməmişdən əvvəl
hansı sahədə çalışacağını
özü üçün dəqiqləşdirmişdi: rus
kilsəsi ilə ABŞ-da başlayan əməkdaşlığını
davam etdirmək niyyətində idi. Bu istək onu Moskva
Patriarxatlığına gətirib
çıxarmışdı. Aleksandr Kazımbəyin kilsə
administrasiyasının fəaliyyətinə cəlb edilməsində
1945-1970-ci illərdə Moskva və Bütün Rusiyanın
partiarxı olan I Aleksinin (Sergey Simanski) himayədarlığı
mühüm rol oynamışdı.
Tezliklə
o, "Moskva Patriarxlığı Jurnalı"nın fəal
müəlliflərindən biri və bacarıqlı kilsə
publisisti kimi tanınmışdı. Məqalələrinin əhatə
və mövzu dairəsi kifayət qədər geniş idi.
Aleksandr Kazımbəy həm provoslav kilsəsinin tarixi, kilsədaxili
münaqişələr, ortodokslarla katoliklər arasındakı
münasibətlər, həm də dini düşüncənin
müasir problemləri haqqında eyni peşəkarlıq və
məsələyə dərin bələdliklə
yazmağı bacarırdı. Bunun da nəticəsində
qısa müddətdə ilahiyyatçı alimlər
sırasında özünəməxsus yer tuta bilmişdi. Onun
bir sıra məqalələri öz xeyirxahına-stalinizm
dövründə rus kilsəsinin çoxəsrlik ənənələrinin
qorunub saxlanmasında və dirçəldilməsində
mühüm xidmətlər göstərən I Aleksiyə həsr
edilmişdi.
Moskvaya
qayıdandan beş il sonra, 1962-ci ildə A.Kazımbəy
Moskva Patriarxatlığının Xarici Kilsə Əlaqələri
Şöbəsinin baş məsləhətçisi təyin
olundu. Rəsmi dairələrdə sadəcə Xarici
Şöbə adlandırılan bu qurum rus kilsəsinin beynəlxalq
münasibətlərinin tənzimlənməsi və xaricdəki
rus kilsəsi ilə əlaqələrin qurulması ilə məşğul
olurdu. A.Kazımbəy eyni zamanda "Moskva
Patriarxatlığı Jurnalı"nın redaksiya heyətinin
üzvü idi. O, həyatının son günlərinə qədər
hər iki qurumda böyük istək və şövqlə
çalışaraq vəzifəsinin öhdəsindən
bacarıqla gəlmişdi. Ulu əcdadı inanclı müsəlman
və Dərbənd şeyxülislamı olmuş Aleksandr
Kazımbəy rus provoslav kilsəsi qarşısındakı
mühüm xidmətlərinə görə din xadimləri
üçün təsis edilən Müqəddəs Vladimir
ordeninin iki dərəcəsi, habelə
Patriarxatlığın çoxsaylı fəxri fərmanları
ilə təltif edilmişdi.
Aleksandr
Lvoviç Kazımbəy 1977-ci il fevralın 24-də, 75
yaşını qeyd elədikdən 20 gün sonra vəfat
etmişdi. Ölümündən bir neçə gün əvvəl
həyatının artıq sona çatmaqda olduğunu
başa düşərək Moskvanın və Bütün
Rusiyanın Patriarxı Pimendən Moskva altındakı Lukino kəndində,
Preobrajeniya Qospodnya kilsəsinin kiçik məzarlığında
dəfn olunması üçün icazə istəmişdi. Son
arzusu yerinə yetirilmişdi.
Məzar
daşı üçün epitafiyanı da həyatının
son günlərində özü seçmişdi. Vəsiyyətinə
əsasən, baş daşı üzərində görkəmli
rus şairi Maksimilian Voloşinin aşağıdakı
misraları həkk olunmuşdu:
Nado do almaznoqo
zakala,
Prokolit
vsey tolşu bıtiya.
Esli j drov v plavilnoy peçi
malo,
Qospodi! Vot plot
moya!
Anadan
olmasının 100 illiyi münasibəti ilə 2002-ci ildə
rus kilsəsi Aleksandr Kazımbəyin xatirəsini anma mərasimləri
keçirmişdi. Belə dini tədbirlərin birində
Xarici Şöbənin müdir müavini, ilahiyyat professoru,
protoierey N.Qundyayev həmkarlarının çoxunun fikrini ifadə
edərək demişdi: "Yalnız Kazımbəyin xatirəsini
anmaq kifayət deyil, onu həm də dərindən öyrənmək
lazımdır".
Təbii
ki, bu artıq rus ilahiyyatçılarının vəzifəsidir.
Lakin A.Kazımbəy irsinin genişliyini və
çoxcəhətliliyini nəzərə alsaq,
filoloqların, tarixçilərin, politoloqların da həmin
prosesə qoşulması zərurəti yaranacaq.
Heç
kəs bizdən Hüseyn xan Naxçıvanski, yaxud Kazımbəy
nəslinin nümayəndələri ilə qürur
duymağı tələb etmir. Əslində,
buna heç ehtiyac da yoxdur. Sadəcə,
belə şəxsiyyətləri aşkarlamaqla taleyin iki
yüz ildən bəri ucsuz-bucaqsız Rusiyaya
atdığı azərbaycanlıların Rusiyaya hansı
töhfələr verdiklərini, bu ölkəyə yeni ruh,
onun heydən düşmüş damarlarına necə təzə
qan gətirdiklərini təsdiqləmiş oluruq.
Belə həmvətələrimizin
adlarını bilmək və zənginləşmənin
qarşılıqlı proses olduğunu unutmamaq lazımdır.
İndi də Kazımbəy
nəslinin az öyrənilmiş digər
bir qolu haqqında.
Həştərxanda
sürgün həyatı yaşayan keçmiş Dərbənd
şeyxülislamı Hacı Qasımın ailəsi
1823-cü ildə gənc Məhəmməd Əlinin dinini dəyişməsini
böyük üz qarası və faciə kimi
qarşılamışdı. Dərddən
beli bükülmüş ata Həştərxan məscidində
yerli müsəlmanların gözü qarşısında
oğlundan imtina etdiyini bildirmişdi. Dövrün islam təəssübkeşləri Məhəmməd
dininə arxa çevirən və digər müsəlmanlara
pis nümunə göstərən "mürtəd" gənci
öldürməyə qərar vermişdilər. Bir dəfə onu çayda batırmağa cəhd
göstərmişdilər. Yalnız fiziki
gücü və üzgüçülük məharəti,
eləcə də xristian missionerlərin yaxınlıqda
olmaları gələcək alimin həyatını xilas
etmişdi. Lakin belə sui-qəsd təşəbbüslərinin
yenidən təkrarlanmayacağına heç kim
zəmanət verə bilməzdi.
Bir valideyn kimi
Hacı Qasım iki od arasında
qalmışdı. O, dindaşlarının yanında
oğluna nifrinlər yağdırırdı. Gizlində
isə ilk və sevimli övladının həyatını
necə qorumaqla bağlı yollar arayırdı. Məhəmməd Əli-Aleksandr atası ilə
görüşmək üçün minnətçilər
göndərəndə şeyxülislam onu oğlu kimi deyil,
hər hansı xaçpərəst kimi qəbul edəcəyini
söyləmişdi. Amma görüş
zamanı özünü saxlaya bilməmiş,
ağlaya-ağlaya oğlunu qucaqlamış, dönə-dönə
üz-gözündən öpmüşdü. Sonra isə sanki natəmiz bir şeyə
toxunubmuş kimi, tələsik qüsl alıb əlini və
dodaqlarını yumuşdu. Dərbənddə ailənin
qadın qohumları Məhəmməd Əliyə
ölmüş adam kimi yas tutmuş,
paltarlarını ortaya töküb ağlaşma
qurmuşdular.
Lakin
zaman ən yaxşı məlhəmdir. O, bütün
yaraları sağaldır. Aradan illər
keçəndən sonra Hacı Qasım da ilk övladına
münasibətini dəyişmişdi. Onun
dinini dəyişməklə bağlı qərarını qəza-qədərin
amansız oyunu kimi yozmuş, bir valideyn kimi qismətinə belə
yazıldığını düşünüb, taleyi ilə
barışmışdı. Qazanda tezliklə
alim həmkarları arasında hörmət qazanan və rektor
N.İ.Lobaçevski ilə səmimi dostluq münasibətləri
quran Aleksandr Qasımoviç 1837-ci ildə atasının
universitetin Dərbənd üzrə müxbiri təyin edilməsinə
nail olmuşdu. Hacı Qasımın vəzifəsi
universitet kitabxanası və muzeyi üçün qədim əlyazmalar,
sikkələr, etnoqrafik əşyalar və s. toplamaqdan ibarət
idi. Əşyaların dəyərindən
başqa ona ildə qızıl pulla yüz manat məvacib də
ödənilirdi.
Uzun
illərin ayrılığından sonra 1839-cu ildə
atasının vəfatı münasibətilə Dərbəndə
gələn Mirzə Kazımbəy geri dönəndə 21
yaşlı qardaşı Əbdülsəttarı da
özü ilə Qazana aparmışdı. Onlar atadan bir, anadan ayrı qardaş idilər. Əyalət şəhərində gələcəyi
üçün heç bir perspektiv görmədiyi
kiçik qardaşını "bir tərəfə
çıxarmaq" həmin dövrdən həyatının
sonuna qədər şərqşünas-alimin başlıca
qayğılarından biri olmuşdu.
Dərbənddə
dövrün ənənələrinə uyğun olaraq klassik
şərq təhsili almış Əbdülsəttar
Kazımbəy (1818-1888) türk-Azərbaycan və fars dillərini mükəmməl bilirdi. Mədrəsə səviyyəsində Şərq
tarixi və ədəbiyyat, fəlsəfə və məntiq
sahəsində də müəyyən biliklərə yiyələnmişdi.
Rus və ərəb dillərinə bələdliyi
vardı. Birinci Qazan gimnaziyasında,
xüsusən də universitetdə Şərq dillərinin təbii
daşıyıcılarına ciddi ehtiyac olduğunu
yaxşı bilən Mirzə Kazımbəy
qardaşını da özü kimi şərqşünas
görmək istəyirdi.
Qazana gəldikdən
az sonra, 1839-cu ilin oktyabr ayında Əbdülsəttar
Kazımbəy artıq universitetin fəlsəfə fakültəsinin
ədəbiyyat bölümünə müvəqqəti
türk-tatar dili müəllimi vəzifəsinə təyin
olunmuşdu. Növbəti ilin noyabr ayından isə
o, həm də universitet üçün baza rolunu oynayan
Birinci Qazan gimnaziyasında eyni dilləri tədris edirdi.
Qısa
müddətdə özünü bacarıqlı pedaqoq kimi
göstərməsi sayəsində Qazan Təhsil Dairəsi Əbdülsəttar
Kazımbəyin gimnaziyada və universitetdə daimi ştata qəbul
olunması ilə bağlı məsələ
qaldırmışdı. Onun Şərq
dillərinə bələdliyini və pedaqoji qabiliyyətini
yoxlamaq üçün yerli professorlardan ibarət xüsusi
sınaq komissiyası yaradılmışdı. Komissiya 1842-ci ilin aprel ayında yazılı və
şifahi imtahanlar keçirmiş, habelə sınaq
mühazirəsi təşkil etmişdi.
Qarşısına qoyulan bütün vəzifələrin
öhdəsindən uğurla gələn Əddülsəttar
Kazımbəy Hökumət Senatının 20 avqust 1842-ci il tarixli qərarı ilə stajı 1840-cı
ilin noyabrından hesablanmaqla Birinci Qazan gimnaziyasına
türk-tatar dili müəllimi vəzifəsinə qəbul
olunmuşdu.
1849-cu ilin
sentyabrında Peterburq universitetinə dəvət alan professor Mirzə Kazımbəy həm
Qazanın ikinci şərqşünaslıq mərkəzi
kimi fəaliyyətini davam etdirməsi, həm də kiçik
qardaşının buradakı mövqelərinin möhkəmlənməsi
qayğısına qalmışdı. Həmin dövrdə
Qazanda Qafqaz canişinliyinin beş təqaüdçüsü
təhsil alırdı. Sonralar onların
sırasından L.Budaqov, M.İsmayılov kimi
tanınmış türkoloqlar yetişmişdilər. Mirzə Kazımbəyin fikrincə, yaxşı
mütəxəssis kimi formalaşmaları və vəzifə
borclarının öhdəsindən uğurla gəlmələri
üçün onların "Zaqafqaziyanın yeganə
ümumxalq dili olan yerli Azərbaycan ləhcəsini bilmələri
zəruri idi". Bu məqsədlə də
Mirzə Kazımbəy "Azərbaycan ləhcəsinin"
Qazan universitetində ayrıca fənn kimi tədris
olunmasını təklif edirdi. Həmin fənn
üzrə müəllim qismində isə, təbii ki, Azərbaycan
türkcəsini bütün incəliklərinə qədər
bilən kiçik qardaşını görürdü.
Məsələ
universitet rəhbərliyi ilə razılaşdırılmışdı.
Mirzə Kazımbəyin yetirməsi, ekstraordinar professor
İ.Berezin rektora ünvanladığı təqdimatda
"Qazan universitetində türk-tatar dilinin tədrisinin daha
dolğun xarakter alması üçün bura mütləq Azərbaycan
ləhcəsinin də əlavə edilməsinin zəruri
olduğunu" bildirir, bu işin öhdəsindən isə
"Zaqafqaziya ölkəsinin sakini, həmin ləhcənin təbii
daşıyıcısı Mirzə Əbdülsəttar
Kazımbəyin hamıdan yaxşı gələ biləcəyini"
vurğulayırdı. Eyni zamanda praktiki müəllim
və mühazirəçi kimi çalışan Mirzə Əbdülsəttarın
adyunkt (təxminən indiki baş müəllim -V.Q.) vəzifəsinə
keçirilməsini təklif edirdi.
Qazan
universitetinin Elmi Şurası təklifi müsbət
qarşılamışdı. 1849-cu il
noyabrın 30-da Mirzə Əbdülsəttar adyunkt
ştatını tutmaq üçün gizli səsverməyə
buraxılmışdı. Lakin səsvermənin
nəticələri uğurlu olmamışdı. İddiaçı yetərincə səs toplaya bilmədiyindən
əvvəlki kimi mühazirəçi-müəllim
ştatında saxlanmışdı. Mirzə Kazımbəy
Peterburqa köçəndən sonra Əbdülsəttar həmin
vaxta qədər böyük qardaşıının tədris
etdiyi əsas predmeti - fars dili və ədəbiyyatı
dərslərini də öz üzərinə
götürmüşdü.
1850-1855-ci
illərdə Mirzə Kazımbəy Peterburq universitetində
Şərq dilləri fakültəsinin təşkili ilə məşğul
idi. Bir tərəfdən Peterburq Təhsil
Dairəsinin hamisi N.Musin-Puşkinlə yaxşı əlaqələrinin
olması, o bir tərəfdən isə öyrədiləcək
dillərin və müvafiq mütəxəssislərin
seçilməsində müəyyən səlahiyyət
qazanması nəticəsində imkan daxilində
qardaşını da paytaxtdakı yeni şərqşünaslıq
mərkəzinə cəlb etmək istəyirdi. 1853-cü ilin oktyabr ayında onun təşəbbüsü
və xahişi ilə tarix-filologiya fakültəsinin rəhbərliyi
aşağı kurslarda praktiki ərəb dili məşğələlərini
aparmaq üçün mühazirəçi Mirzə Əbdülsəttar
Kazımbəyi Qazandan Peterburq universitetinə adyunkt vəzifəsinə
dəvət etməklə bağlı məsələ
qaldırmışdı. Lakin qazanlı
şərqşünaslar "Azərbaycan ləhcəsi sahəsində
praktiki bilikləri və pedaqoji məharəti ilə
tanınan Əbdülsəttar Kazımbəyin türk-tatar
dili kafedrasında qalmasının faydalı olduğunu"
bildirərək, onun Peterburqa aparılmasına razılıq
vermədiklərindən təşəbbüs baş
tutmamışdı. Eyni zamanda maarif naziri də 19 aprel
1854-cü il tarixli məktubu ilə
hazırda boş adyunkt ştatı olmadığını əsas
gətirərək yerdəyişməyə etiraz etmişdi.
Peterburq
universitetinin elmi şərqşünaslıq mərkəzinə
çevrilməsi ilə 1854-cü ildən Qazanda şərq
dillərinin tədrisinin tamamilə dayandırılması nəzərdə
tutulurdu. Belə vəziyyətdə Mirzə
Kazımbəy qardaşını paytaxta gətirmək
üçün sonuncu vasitəyə əl
atmışdı. Bu dəfə o, Peterburq
Təhsil Dairəsinin popeçiteli (hamisi-V.Q.), uzun illər
birgə çalışdığı N.Musin-Puşkinin
nüfuz və əlaqələrindən faydalanmaq qərarına
gəlmişdi. Musin-Puşkin daha əvvəllər
Qazan Təhsil Dairəsinə rəhbərlik etdiyindən Mirzə
Əbdülsəttarı şəxsən
tanıyırdı. Lakin popeçitelin təşəbbüsü
də səmərəsiz qalmışdı. Maarif naziri öz əhatəli təqdimatında Ə.Kazımbəy
haqqında çoxlu tərif və epitetlərə yer
ayıran yüksək çinli təhsil məmurunun
"acizanə xahiş"inə məhəl
qoymamışdı.
Qazanda
şərq dillərinin tədrisinin dayandırılması nəticəsində
Əbdülsəttar Kazımbəy universitet cameəsindən
uzaqlaşmağa, müxtəlif bürokratik işlərdə
çalışmağa, sonda isə
Universitet
fəaliyyətinə xitam verilsə də, Qazanda qalıb
yaşamaq qərarına gələn Mirzə Əbdülsəttar
təkcə Şərq dillərinə maraqda deyil, dinə
münasibətdə də böyük qardaşının
yolunu təkrarlamışdı. 50-ci illərin
ortalarında, artıq yaşının kifayət qədər
yetkin adlandırıla biləcək dövründə o,
xristianlığın pravoslav məzhəbini qəbul
etmişdi. Həmin vaxtdan etibarən Mirzə
Əbdülsəttar Hacı Qasım oğlu Kazımbəy
yeni xristian adı ilə Nikolay Qasımoviç Kazımbəy
kimi tanınmağa başlamışdı.
1858-ci
ildə Nikolay Kazımbəy Qazan sakini Yekaterina Terentyeva ilə
ailə qurmuşdu. Bu nikahdan onların
üç oğlu - Aleksey,
Oğlu
Vasili Alekseyeviç Kazımbəy (1886-1931) də atası
kimi təbabət sahəsini seçmişdi. Qazan Universitetinin tibb fakültəsini bitirdikdən
sonra Çinə getmiş, Xarbin şəhərində Şərqi
Çin Dəmiryolu xəstəxanasında
çalışmışdı. Doktor
V.A.Kazımbəy müasirlərinin yaddaşında son dərəcə
bacarıqlı həkim, nəcib və xeyirxah insan kimi
qalmışdı. Onun imkansız xəstələri,
bir qayda olaraq, pulsuz müalicə etməsi, bəziləri
üçün hətta dava-dərman alması gənc həkimi
çoxlu rus mühacirinin toplaşdığı Xarbində əfsanəvi
şəxsiyyətə çevirmişdi. 1931-ci il avqustun 5-də erkən yaşda vəfat edən
Vasili Kazımbəyin dəfnində minlərlə insan
iştirak etmişdi. Ölümündən
sonra onun adı əsasını qoyduğu, həyatının
son günlərinə qədər həkim kimi
çalışdığı Xeyriyyə Xəstəxanasına
verilmişdi. 1931-ci ildə dostları və
həmkarları Xarbində "Doktor V.A.Kazımbəyin
işıqlı xatirəsinə. Məqalələr
və xatirələr məcmuəsi" adlı kitab nəşr
etmişdilər. Kitabda doktor haqqında
xatirələr, ona həsr olunmuş şeirlər və
ünvanına göndərilən minnətdarlıq məktublarından
nümunələr toplanmışdı. Mirzə Əbdülsəttar (Nikolay) Kazımbəyin
nəslinin davamçıları 1917-ci ilə qədər əsasən
keçmiş
Qədim
Azərbaycan şəhəri Dərbənddən
çıxaraq dünyaya səpələnən Kazımbəylər
nəslinin nümayəndələri təkcə Azərbaycan
və Rusiyada deyil, Avropada da yaxşı tanınırlar.
2002-ci ildə Milli Elmlər Akademiyasında Mirzə
Kazımbəyin anadan olmasının 200 illiyi ilə əlaqədar
beynəlxalq elmi konfrans keçirilirdi. Yalnız
Azərbaycan deyil, bir sıra xarici ölkə alimlərinin də
iştirak etdikləri bu konfrans Mirzə Kazımbəy
haqqında dəyərli əsərlərin müəllifi, mərhum
professor Ağababa Rzayevin səyləri nəticəsində
baş tutmuşdu.
İştirakçılar
arasında ortaboylu, yaşının ötməsinə
baxmayaraq, zəriflik və məlahətini itirməmiş,
ağıllı üz cizgiləri olan bir xanım diqqətimi
cəlb etdi. Tanışlıq zamanı
onun isveçrəli alim Mirey Massip olduğunu öyrəndim.
Ən diqqətəlayiq cəhət isə Mirey xanımın
Mirzə Kazımbəyin yubiley mərasiminə, kazımbəyşünasların
ilk beynəlxalq toplantısına 1999-cu ildə İsveçrədə
fransız dilində çap olunmuş 750 səhifəlik
"Həqiqət zamanın övladıdır. Rus mühaciri Aleksandr Kazımbəy" adlı
monoqrafiyası ilə gəlməsi idi. Böyük
maraqla qarşılanan məruzəsi kitabda özünə
yer alan zəngin elmi axtarışların
yalnız bir neçə epizodu üzərində
qurulmuşdu.
İsveçrəli
xanımla Parisdə, Nyu-Yorkda və Moskvada yaşamış
Azərbaycan əsilli rus mühacirini nə bağlaya bilərdi?
Mirey Massip nə üçün həyatının bir
neçə ilini hətta vətənində də çox az tanınan bir şəxs haqqında belə
fundamental kitab yazmağa sərf etmişdi?
Sualın
cavabını elə beynəlxalq konfransın gedişində
öyrənmək mümkün oldu. Rus
filologiyası sahəsində ixtisaslaşan xanım Massip
ötən əsrin 50-ci illərində bir müddət
Konnektikut kollecində Aleksandr Kazımbəyin yanında təcrübə
keçmişdi. Onun rəhbərliyi ilə
rus dilinin incəliklərinə yiyələnmiş, rus ədəbiyyatını
öyrənmişdi. Onu bir insan və
şəxsiyyət kimi sevmişdi. Və
elə həmin vaxtdan da bu qeyri-adi şərqli haqqında
kitab yazmağı qərara almış, materiallar toplamağa
başlamışdı. Müəllimi
Rusiyaya qayıtdıqdan sonra da münasibətləri
qırılmamışdı. Uzun illər
davam edən dostluğun bəhrəsi kimi həmin kitab meydana
çıxmışdı.
Fransız
dilində oxumasam da, müəllifin istifadə etdiyi mənbələrin
siyahısını nəzərdən keçirərkən
onun nə qədər geniş və əhatəli tədqiqat
apardığına, Rusiya, ABŞ, Fransa, Böyük Britaniya
arxivlərinin dərinliklərinə necə peşəkarlıq
və məharətlə baş vurduğuna dönə-dönə
heyrətləndim.
Bu
yaxınlarda internet saytlarından birində Mirey Massipin
kitabının artıq rus dilinə tərcümə edilməkdə
olduğunu oxuyub sevindim. Azərbaycanəsilli Kazımbəy
ailəsinin dörd nəslinin nümayəndələri son
iki yüz il ərzində Rusiya
üçün həqiqətən də böyük işlər
görüb, ictimai-siyasi fikir və mədəniyyət tarixinə
öz adlarını həkk ediblər. Bunu həm
rusların, həm də azərbaycanlıların bilməsi
mütləq lazımdır.
Vilayət QULİYEV
525-ci qəzet.- 2009.- 2 may.- S.22-23.