Ruhulla Əli oğlu Axundov

 

Azərbaycanda sovet dövründən qalmış memorial abidələrdən biri də Ruhulla Əli oğlu Axundovun Bakının Buzovna kəndindəki heykəlidir. Bakının Nizami küçəsindəki (keçmiş Torqovı) 50 saylı mənzilin qarşısında onun bu evdə yaşaması haqqında divara xatirə lövhəsi də vurulub.

Bəs Ruhulla Axundov kimdir? Yəqin ki, onun heykəlinə və xatirə lövhəsinə diqqət yetirən hər bir şəxsi bu sual maraqlandırar. Digər sovet dövrü rəhbərlərindən fərqli olaraq onun adına kolxozlar, məktəblər, xəstəxanalar, zavod və fabriklərin verilməməsi, habelə R.Axundovun nisbətən az təbliğ olunması kommunist rejiminin ziddiyyətlərilə izah edilə bilər. Bunu sovet hakimiyyətinin müxtəlif illərində bəzi kadrlara bəslənən ögey münasibətin nəticəsi kimi də qiymətləndirmək olar. Onun haqqında yalnız tarixçi Q.Mədətovun 1957-ci ildə çapdan çıxmış "Ruhulla Axundov" adlı kitabından və bir neçə məqaləsindən məlumat əldə etmək mümkündür.

Başqa rəhbər işçilərlə müqayisədə R.Axundovun nisbətən savadlı olması 20-30-cu illərin kommunistlərindən onu fərqləndirirdi. O, Azərbaycan kommunistləri içərisində bu ideologiyanın nəzəri əsaslarını dərindən bilən nadir insanlardan biri idi. R.Axundov fars, rus, ingilis, fransız dillərini mükəmməl bilirdi. Çarlz K.Mouzer "Zaqafqaziya haqqında qeydlər" kitabında yazırdı: "Azərbaycan revkomunun tərkibi son dərəcədə tipikdir. Revkomun sədri tatar doktor Nərimanov təhsilə və dünyagörüşə malik yeganə adamdır. 29 yaşlı xalq təhsili naziri Bünyadzadə öz adını yazmağı da bacarmır. 22 yaşlı xarici işlər naziri Mirzə Davud Hüseynov kifayət qədər ağıllı olsa da, ixtisasca dəmirçi köməkçisi idi. Əkinçilik nazirinin 25, xalq təsərrüfatı nazirinin 24 yaşı var - hər ikisi savadsız və səriştəsiz adamdır". R.Axundov haqqında isə bunları demək mümkün deyil. O, savadlı olmasına baxmayaraq, bu bacarığını öz xalqının milli dövlətçiliyinin inkişafına deyil, işğalçı kommunist rejiminin güclənməsinə sərf edib. Onun çatışmayan ən başlıca cəhəti kommunist ideologiyasına ürəkdən inanması və buna görə öz xalqına qarşı fəaliyyət göstərməsi idi.

R.Axundov 13 yanvar 1897-ci ildə Bakının Şüvəlan kəndində müəllim ailəsində anadan olub. Mədrəsədə, realni məktəbdə təhsil alıb.

1916-cı ildən Bakı mətbəələrində korrektor və tərcüməçi işləyib. 1917-ci ildən "sol" eser qrupunun üzvü olsa da, 1918-ci ildə "sol" eserlərlə bolşeviklərin münasibətlərinin kəskinləşməsi, eləcə də eserlərə qarşı qırmızı terrorun başlaması onu öz siyasi mövqeyini dəyişməyə məcbur edib. Beləliklə R.Axundov 1919-cu ilin may ayında kommunist partiyasına üzv olaraq, bu vaxtdan etibarən fəal surətdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə qarşı əks fəaliyyət göstərib.

1918-ci ildə "Bakı ətrafı fəhlə, əsgər və matros şurasının əxbarı"nın, 1919-cu ildə Azərbaycan dilində gizli şəkildə nəşr edilən bolşevik "Kommunist" qəzetinin ilk redaktoru, "Hürriyyət" qəzetinin redaktorlarından biri olub. Bütün bu faktlar onu göstərir ki, R.Axundov Şərqdə ilk demokratik respublika olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə qarşı əks mövqedə dayanmaqla Cümhuriyyətin süqutu üçün gizli fəaliyyət göstərən, eləcə də milli hökumət əleyhinə təbliğata rəhbərlik edənlərdən biri olub.

O, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutuna kömək etmək məqsədilə 1920-ci ilin yanvarında bir qrup kommunistlə Moskvaya gedərək, XI ordunun 27 aprel 1920-ci il işğalı zamanı düşmənə dəstək verib.

R.Axundov XI ordunun işğalından sonra AK (b) PMK-də şöbə müdiri, AK (b) P Bakı Komitəsinin katibi, "Bakinski raboçi" və "Kommunist" qəzetlərinin redaktoru olub.

1921-ci ildə üç respublikanın Zaqafqaziya federasiyası şəklində birləşməsinə R.Axundov digər kommunistlərdən fərqli münasibət bəsləyərək, bunu vaxtı çatmamış kampaniya adlandırıb. Lakin o, sonradan mövqeyini dəyişərək ZSFSR və SSRİ-nin təşkilini müdafiə edib.

R.Axundov 1924-1930-cu illərdə AK (b) P MK katibi, Azərbaycan SSR xalq maarif komissarı, Azərnəşrin direktoru vəzifəsində çalışıb.

Onun rəhbəliyilə 1920-1926-cı illərdə V.İ.Leninin 26 əsəri 130,5 min nüsxə ilə Azərbaycan dilində çapdan çıxıb. 1927-1932-ci illər ərzində K.Marks və F.Engelsin 15 min tirajla 5 əsəri, V.İ.Leninin 106 min nüsxə ilə 19 əsəri Azərbaycan dilində çap olunub. R.Axundovun xidmətləri sayəsində Leninin müsbət cəhətlərini əks etdirən bu əsərlər geniş təbliğ edilir, onun mənfi, antihumanist xarakterini nümayiş etdirən əsərlər isə kommunist rejiminin tələblərinə uyğun olaraq uzun zaman xalqdan gizli saxlanılırdı.

R.Axundov 1928- 1929-cu illərdə nəşr olunmuş ikicildlik "Rusca-türkcə lüğət"in tərtibçilərindən biri idi. O, Rusiya Kommunist Bolşeviklər Partiyasının ikinci proqramını və Kommunist İnternasionalının 1-ci konqresinin Manifestini Azərbaycan dilinə tərcümə etmişdi.

1927-ci ilin noyabrında AK(b)P VIII qurultayı xalq maarif komissarı R.Axundovun məruzəsini dinləyərək ümumi ibtidai təhsilə keçmək üçün hazırlıq işlərinə başlamaq haqqında qərar qəbul edib.

1928-xi ildə R.Axundovun tapşırığı ilə "Kommunist" qəzeti gənc nəslin millət və din əleyhinə tərbiyə edilməsi üçün aşağıdakıları təklif etmişdi:

1. Maarif nazirliyi məktəblərdə millət və din əleyhinə tərbiyə məsələsinin mahiyyət və üsullarını müəyyən etməli və bu xüsusda bütün məktəblərə qəti direktiv verməlidir;

2. Bu direktivə görə millətçi müəllimlər məktəblərdən çıxarılmalıdır;

3. Müəllimlərin proletar sinfindən olmasına əhəmiyyət verilməlidir;

4.Komsomol və pioner dərnəkləri məktəblərdə kəndli fəaliyyətlərini artırmalı və millət əleyhinə proqramlarını çoxaltmalıdırlar;

5.Rusiyada başlamaq üzrə olduğu kimi Azərbaycanda da milli və dini bayramların tamamilə ləğv edilərək bunların yerinə inqilab bayramları qoyulmalıdır;

6.Məktəblərimizdə milli və dini təsirləri davam etdirən ən böyük amilin ailələrimiz olduğu inkar edilməz. Bununla da, sadə məktəb vasitəsilə mübarizə etmək qabil olmayacaqdır. Cocuqlarımızın ata-anaları arasında millət, din və s. ilə mübarizə işlərini qüvvətləndirmək üçün "Allahsızlar cəmiyyəti"nin işləri canlandırılmalıdır.

1929-cu ildə Azərbaycanda əlifba islahatı keçirilərək, ərəb əlifbası latın əlifbası ilə əvəz olunmasında R.Axundovun böyük xidmətləri olub.

1926-cı ildə S.M.Kirovun mərkəzə çağırılaraq Leninqrada rəhbər vəzifəyə göndərilməsindən sonra AK(b) P MK-nın həmin ildə keçirdiyi növbəti plenumda yeni katiblik seçildi. Partiya rəhbərliyi Ə.Qarayev, N.A.Ağaverdiyev, L.Mirzoyandan ibarət üçlüyə tapşırsa da hakimiyyət faktiki olaraq L.Mirzoyanın əlində cəmləşmişdi. Bu rəhbərliyə R.Axundov da daxil idi. L.Mirzoyanın rəhbərliyi ilə 1926-cı ildən başlayaraq ölkədə din və milli adət-ənənə əleyhinə geniş kampaniya aparılması elə dəhşətli nəticələrə gətirib çıxarmışdı ki, əhalinin geniş təbəqələri ilə yanaşı hətta partiya rəhbərliyində də ciddi narazılıqlara səbəb olmuşdu.

Azərbaycanda təşkil olunan "Allahsızlar cəmiyyəti" İslam dininə qarşı xüsusi qəddarlıqla mübarizə apararaq dindarları təqib etməklə yanaşı hətta tarixi abidə olan məscidlərin də dağıdılmasına rəhbərlik etmişdi. Kollektivləşmə dövründə onların fəaliyyəti daha da gücləndirilmiş və hətta Azərbaycan K(b)P MK-nın aprel (1929-cu il) plenumu bunun üçün xüsusi göstərişlər də vermişdi. Məhz bundan sonra cəmiyyət "Mübariz Allahsızlar İttifaqı"na çevrilərək, Qurban, Ramazan, Novruz bayramı kimi xalqın əsrlərlə həyata keçirdiyi bayramlar qadağan edilmiş, məscidlər bağlanmış və dindarlara qarşı daha amansız mübarizə başlanmışdı.

Bu proseslə yanaşı, 1928-ci ilin sonu 1929-cu ilin əvvəllərində milli baş örtüyü olan papaq və çadraya qarşı da mübarizə başlanmışdı. Kim milli baş örtüyündən istifadə edirdisə onu ictimai yerlərə buraxmır, onları keçmişin qalığı, sovet hakimiyyətinin düşməni hesab edirdilər. Bu işdə canfəşanlıq edən təcrübəsiz gənc komsomolçular şlyapa və şapkanı təbliğ edərək "Rədd olsun papaq!" kimi gülünc şüarlar altında fəaliyyət göstərilirdi. Məhz bütün bu işlərə rəhbərlik edənlərdən bir də R.Axundov idi.

L.Mirzoyan qrupuna qarşı partiya rəhbərliyində qruplaşmanın yaranması rəhbərlikdə ziddiyyətlərin güclənməsinə səbəb oldu. Siyasi çəkişmələrə son qoymağı qərara alan Mərkəz 1929-cu ilin 11 iyulunda "Azərbaycan məsələləri haqqında" qərar qəbul edərək Ə.Qarayev, N.A.Ağaverdiyev, L.Mirzoyan üçlüyünü N.Gikalo ilə əvəz etdi. Onlar Mərkəz qarşısında yeni rəhbərliyə qarşı heç bir mübarizə aparmayacaqları haqqında öhdəlik götürsələr də bir qədər sonra bu öhdəliyə əməl etmədilər. Ə.Qarayev, N.A.Ağaverdiyev, L.Mirzoyan və R.Axundov özlərini müdafiə edərək N.Gikalonu gözdən salmağa başladılar. AK(b)P X qurultayında onlar N.Gikalonu yeni şəraiti və yerli dili bilməməkdə, qolçomaqlara qarşı lazımi səviyyədə mübarizə aparmamaqda suçlamaqla ona qarşı ciddi ittihamlar irəli sürdülər. Onun əleyhinə təşkil olunmuş kampaniyaya qarşı gücsüz olan və cəmi 1 il 2 ay Azərbaycana rəhbərlik etmiş N.Gikalonu Mərkəz 1930-cu il avqustun 5-də "Azərbaycan məsələləri haqqında" ikinci qərar qəbul etməklə rəhbərlikdən uzaqlaşdırdı.

N.F.Gikalo yerinə Ümumittifaq Həmkarlar İttifaqı Mərkəzi Şurasının (ÜİHİMŞ) ikinci katibi V.Polonski AK(b)P MK-nın birinci katibi təyin olundu.

V.Polonski öz işinə N.Gikalonu və Ə.Qarayev, N.A.Ağaverdiyev, L.Mirzoyan üçlüyünün fəaliyyətlərini kəskin tənqidi ilə başladı. 1932-ci ilin yanvarında keçirilmiş AK(b)P-nin XI qurultayında əvvəlki rəhbərliyin səhvləri faktlarla göstərilmişdir. V.Polonski özündən əvvəl rəhbərlikdə olmuş şəxsləri respublikadan uzaqlaşdırdı. R.Axundov da 1930-cu ildə respublikadan uzaqlaşdırılaraq ÜİK (b) P Zaqafqaziya Ölkə Komitəsinin katibi vəzifəsinə göndərildi. Bu dövrdə yüksək səviyyəli azərbaycanlı kadrlar respublikadan uzaqlaşdırıldığına görə rəhbər vəzifələrə əsasən erməni millətindən olan şəxslər təyin olunurdu. Bu cür kadr siyasətini yerli əhali narazılıqla qarşılayırdılar.

1932-ci il dekabrın 29-da Azərbaycan Dövlət elmi-tədqiqat institutu əsasında SSRİ Elmlər Akademiyası Zaqafqaziya filialının Azərbaycan şöbəsi yaradıldı ki, onun da fəaliyyətinə yenidən respublikaya qayıtmış R.Axundov rəhbər təyin olundu.

Respublika daxilində olan narazılığı bəzi qüvvələr şəxsən V.Polonskiyə qarşı yönəldərək onun 1933-cü ildə rəhbərlikdən uzaqlaşdırılmasına nail oldular. V.Polonski əvəzinə partiyanın Moskva şəhəri Frunze rayon komitəsinin katibi, erməni R.Ruben təyin olundu. Onun bu vəzifəyə irəli çəkilməsində S.Orcanikidzenin çox böyük rolu olmuşdu.

Lakin R.Ruben Azərbaycanda rəhbər vəzifədə cəmi 11 ay işlədi. Bundan sonra L.Beriyanın yaxından köməkliyilə M.C.Bağırov 1933-cü ilin dekabrında AK(b)P MK-nın birinci katibi təyin olundu və bununla da Azərbaycana rəhbərlikdə birinci şəxsin qeyri millətlərdən təyin olunması siyasətinə son qoyuldu.

M.C.Bağırov hakimiyyətə gələndən sonra ona qarşı düşmən mövqedə olmuş rəhbər işçilərə, o cümlədən R.Axundova qarşı gizli planlarını tədricən həyata keçirməyə başladı.

1937-ci il iyunun 8-də "Pravda" qəzetində Rıklinin imzası ilə "Düşmənin hiylələri" adlı məqalə dərc edilərək R.Axundova qarşı ağır ittiham irəli sürüldü. Məqalədə deyilirdi: "Trotskiçi və müsavatçı Ruhulla Axundov mədəniyyət cəbhəsində uzun zaman nəzarətsiz olaraq istədiyini edib. O, Elmlər Akademiyasının Azərbaycan filialının başçısı olmuş, incəsənət işləri komitəsinə rəhbərlik etmiş, yazıçılar ittifaqına ağalıq etmişdir. O, bütün təşkilat və idarələri öz adamları ilə, gizli və açıq düşmənlərlə "zibilləmişdir". Məqalədə gənc şairlər Səməd Vurğun və Süleyman Rüstəmin də ünvanına böhtanlar yağdırılmışdı.

1937-ci il oktyabrın 26-da Şamaxı şəhərində "Əksinqilabçı, üsyançı, casus-terrorçu, təxribatçı-ziyançı, burjua-millətçi təşkilat"ın mühakiməsi başlandı. İttiham olunan çoxlu sayda rəhbər işçilər arasında R.Axundov da var idi. Bu uydurma "Əksinqilabi üsyançı, terrorçu mərkəzin" işi ilə bağlı 1700 adam, o cümlədən 20 xalq komissarı və müavini, 34 rayon icraiyyə komitəsinin sədri, 52 rayon katibi, 8 professor və başqaları cəzalandırılmışdı.

R.Axundov da sovet rejiminə yüksək səviyyədə xidmət etmiş Q.Musabəyov, H.Sultanov, A.Sultanova, Ə.H.Qarayev, S.M.Əfəndiyev, D.Bünyatzadə, H.Rəhmanov, T.Şahbazi və başqaları kimi həmin rejimin qurbanı olmuş və xalq düşməni kimi güllələnib.

Sonradan, yəni 1956-ci ildə Xuruşovun hakimiyyəti dövründə bu şəxslərə bəraət verildi. Bu bəraət onlara qarşı 1937-ci ildə irəli sürülmüş saxta ittihamlara görə verilmişdi. Fikrimizcə, onlara bolşevik kimi rus və erməni kommunistlərinin rəhbərliyi altında müstəqil Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə qarşı fəaliyyətlərinə görə, sovet hakimiyyəti illərində, konkret olaraq 20-30-cu illərdə xalq əheyhinə yeridilmiş siyasətin icraçıları və rəhbərləri olduqlarına görə bəraət düşmür. Onların xalqa qarşı fəaliyyətinin obyektiv tədqiq olunmasının və düzgün qiymətləndirilməsinin vaxtı artıq çoxdan çatıb.

 

 

Məhərrəm Zülfüqarlı,

tarix elmləri namizədi

 

525-ci qəzet.- 2009.- 5 may.- S.5.