Bir vida yazısı

ƏDƏBİYYATIMIZIN YAXIN DOSTU ANNA BEDE DÜNYASINI DƏYİŞİB

Bu günlərdə Macarıstandan aldığım ağır bir xəbər içimi göynətdi. Ədəbiyyatımızın yaxın dostu və Macarıstanda ən böyük təbliğatçısı olan şair-tərcüməçi Anna xanım Bede vəfat edib. Xəbər Anna xanımın oğlu Elod Kovaçdan gəlmişdi.

Bu acı xəbər bir andaca məni otuz il əvvəllə, Anna xanımla tanış olduğumuz günlərə qaytardı. Yetmişinci illərin sonlarında SSRİ Yazıçılar İttifaqının nümayəndə heyəti tərkibində Macarıstana getmişdim. Macar-Sovet Dostluq Mərkəzindəki ilk görüşümüzdə bir şair xanımın mənimlə tanış olmaq istədiyini söylədilər. Tanış olduq.

Qarşımda bəyaz saçları qumral sifətinə işıq salan əlli yaşlarında bir xanım dayanmışdı. Rusca zorluqla danışırdı. Elə ilk söhbətimizdəcə Anna xanımın Türk toplumuna heyranlığı açıqca hiss olundu. Görüşümüzdən sonra məni evinə dəvət etdi. Zəngin kitabxanasında Azərbaycan ədəbiyyatı ilə bağlı saysız kitablar yer almışdı. Xüsusilə Azərbaycan folkloruna aid kitablar, "Dədə Qorqud" və "Koroğlu" dastanlarının çeşidli nəşrlərinin yer aldığı rəflər diqqətimi daha çox çəkmişdi. Böyük macar alimi və səyyahı Vamberinin Şərqə, xüsusilə Güney Azərbaycana səfərləri zamanı topladığı folklor örnəklərindən oluşan kitablar kitabxananın önəmli qismini təşkil edirdi. Vamberi topladığı folklor örnəklərinin öncə orijinalını, sonra isə macarcaya tərcüməsini vermişdi. Bu örnəklərin böyük bir qismini ilk dəfə idi ki, oxuyurdum. Azərbaycan ədəbiyyatının macar dilinə çevrilmiş nümunələri kitabxanada önəmli yer tuturdu. Anna xanım özəlliklə Azərbaycan ədəbiyyatından etdiyi tərcümələri - R.Rzanın, F.Sadıqın şeirlərini, Azərbaycan nağıllarını böyük bir qürur və sevgi ilə göstərirdi. Fikrət Sadıqla Sibirdə keçirilən şeir günlərində tanış olmuşdular, ondan ağızdolusu danışırdı...

Elə ilk görüşdəcə ədəbi dostluğumuzun təməli atılacaqdı. Və bu sağlam təməl üzərində Azərbaycan-Macar ədəbi əlaqələrinin bəlirli bir bölümü yüksələcəkdi. İlk səfərim zamanı məni oğlu Elodla birlikdə Macarıstanı gəzməyə aparacaqdılar. Kəndlərinə gedəcəkdik, Marta xalanın qız nəvəsinin toyunda iştirak edəcəkdik. Sonra dəfələrlə Anna xanım oğlu Elodla Azərbaycana, Bakıya gələcək, mən Macarıstana gedəcəkdim. Amma bu gediş-gəlişlərin iki önəmli anını heç unutmadım. Birincisi, Xantı-Mansının ilk yazıçı-klassiki Yeremey Aypinə Macarıstanda göstərilən sevgidir ki, bu sevgi macarların özlərinə qohum topluluqlara necə böyük məhəbbətlə yanaşdıqlarının bir sübutu idi. Anna xanım kökü az qala kəsilməkdə olan xantı-mansıların macarlara yaxın qohum olduqlarını tez-tez vurğulayır və macar dilindəki türk mənşəli sözləri təkrarlamaqdan doymurdu. Yəni Anna xanımın bizə - Yeremey Aypinə və mənə olan sevgisi əslində bizə yox, təmsil etdiyimiz xalqa sevgisi idi.

Elod, anası ilə birlikdə ilk dəfə Bakıya gələndə 14 yaşında idi. Sonralar, özünün də etiraf etdiyi kimi süddən, sümükdən gələn sevgi və mənimlə tanışlığı Elodun özünə ixtisas kimi türkolojini seçməsinə səbəb olacaqdı. İndi o, Macarıstan universitetlərindən birində Türk ədəbiyyatlarını sevə-sevə tədris edir. Namizədlik işi dağlılarla türklərin tarixi qohumluq bağlarına həsr olunmuşdu. Elmi iş üzərində işləyərkən Bakıya gələrdi və onunla biz aylarla Xızıdan Qubaya qədər dağlıların yaşadığı yerlərdə olardıq. Dağlıların yaşam tərzi, adət və ənənələri ilə bağlı apardığı araşdırmalar sonralar ona sanballı elmi iş ortaya qoymaqda yardımçı olacaqdı.

Heç yadımdan çıxmaz, 1993-cü ilin istər ölkə üçün, istərsə də şəxsən mənimçün böhranlı keçən günlərinin birində Elod hələ o zamanlar keçib gedilməsi zor olan Budapeşt-İstanbul, İstanbul-Iğdır-Naxçıvan yolunu keçib, ordan da təyyarə ilə Bakıya gəlmişdi. Gəlişinin səbəbini soruşduqda Anna xanımın Bakıda baş verənlərdən xəbərdar olduğunu, Surət Hüseynovun çevriliş hərəkətini eşitdiyindən Elodu mənə dəstək olmaq üçün göndərdiyini söyləmişdi. (Etibarın bu qədərini də gördüm.) Halbuki işdən çıxana qədər gecəli-gündüzlü susmayan telefonlarım susmuş, şirəyə yığılan milçək kimi başıma yığılan "dostlarım", "tanışlarım" yoxa çıxmışdı. Elod o zor günlərdə xarici radiostansiyalar üçün mənimlə reportajlar hazırlayırdı. O verilişllərin bəlkə də mənim taleyimə elə də istisi, soyuğu olmadı. Amma Anna xanımın dost vəfası və oğlunun dar gündə yanımızda olması da bir başqa sədaqət örnəyi idi. Onda mən teleşirkət sədrliyindən istefa etmişdim və sürüşkən bir dönəmdən keçirdim. Bunu bilən Elod məni də özü ilə bərabər Macarıstana aparacaqdı. Budapeştdə qaldığım iyirmi gün, gizləmirəm, o böhranlı günlərimdə mənə özümə gəlməkdə əvəzsiz yardım edəcəkdi. Anna xanım o iyirmi gündə məni çeşidli qəzet və jurnal redaksiyalarına, nəşriyyatlara aparıb bir çox sənət adamları ilə tanışdırmışdı. O zaman Macar mətbuatında Elodun Azərbaycanla bağlı silsilə yazıları yayınlamağa başlamışdı. Həm də bu yazılara başlıq olaraq, məni nəzərdə tutub, şeirimdən götürdüyü, özü də orijinalda olduğu kimi verdiyi: "Ayağı daşdadır, başı savaşda..." misramı seçmişdi.

İşsiz qaldığım zamanlarda və sonralar Türkiyədə çalışdığım dövrlərdə istər Anna xanım, istərsə də oğlu Elodla əlaqələrimiz kəsilmədi. Bu əlaqələr iki şəxsin timsalında əslində ədəbiyyatlarımız arasında əlaqələrdi. Anna xanımın və oğlu Elodun təşəbbüsü ilə dəfələrlə Macarıstan mətbuatında Azərbaycan ədəbiyyatı nümunələri dərc olundu. Xüsusilə Elodun Bəkir Çobanzadə və onun macar dilindən türk dilinə çevriləri ilə bağlı arayışları ədəbiyyatımız üçün önəmli bir yerə sahibdir. Budapeştdə işıq üzü görən "Dünya ədəbiyyatı" antalogiyasında Azərbaycan yazıçı və şairləri ilə bağlı məqalələrin yer almasında bu ana-balanın misilsiz xidmətləri var.

İndi Budapeştdə nəşrə hazır olan "Azərbaycan ədəbiyyatı" antalogiyasının böyük bir bölümünün tərcüməsi də Anna xanımla oğluna aiddir. Həm də bu tərcümələrin uğurlu alınmasına heç bir şübhə yoxdur. Çünki Elodun dilimizi mükəmməl bilməsi bu işdə onlara yardım edib.

Bizi istəyənlərin, sevənlərin get-gedə qıtlaşdığı bir vaxtda Anna xanım kimi bir sənət fədaisinin dünyasını dəyişməsi içimizi sızlatmaya bilməz. Ədəbiyyatımızın yaxın dostu bu mötəbər xanıma - Anna Bedeyə Allahdan rəhmət diləyir və oğlu Eloda başsağlığı veririk...

Məmməd İSMAYIL

525-ci qəzet.- 2009.- 5 may.- S.2.