Şuşanın işğalı
Şuşanı qaytarmaq
olardımı?
Yaqub Məmmədovun dedikləri:
- Dövlət
çevrilişi baş verməsə, Şuşanı
qaytarmaq mümkün olardı. Həm siyasi, həm də hərbi
sahədə müəyyən addımlar atılsaydı, mən
əmin idim ki, Şuşanı qaytara bilərdik. Ermənistan
müxalifətçiləri bu işdə fəal iştirak
etmişdilər. Mən o vaxt Ermənistanın prezidenti ilə
əlaqə saxladım. Ter-Petrosyan özü də hiss edirdi
ki, atəşkəs haqqında sənəd imzalandıqdan
sonra bu hadisənin baş verməsi onu nüfuzdan salır. (?)
Erməni qoşunlarının Şuşadan
çıxarılması ilə bağlı İran rəhbərliyi
ciddi məşğul idi. Məsələ başqa cür həll
oluna bilərdi.
Sözsüz ki, hakimiyyət
uğrunda gedən mübarizənin nəticəsində
Şuşa işğal olundu. Dəfələrlə demişəm,
yenə təkrar edirəm: Azərbaycanın daxilində hakimiyyət
uğrunda mübarizə getməsəydi, bu faciələrin
çoxu bizim başımıza gəlməzdi. O cümlədən
Şuşa faciəsi.
May ayının 14-dən sonra mən hakimiyyətdən uzaqlaşdırıldım. Ona qədər isə hərbi və siyasi yolla lazımi tədbirlər görüldü. Siyasi yolla ermənilər Şuşadan çəkilməzdilərsə, hərbi yolla bu məsələni həll edəcəkdik. Ermənilərin oradan çıxarılması üçün kifayət qədər güc də toplamış, texnika da əldə etmiş, müəyyən plan da hazırlanmışdı. Hakimiyyət çəkişmələri buna imkan vermədi.
Laçın alayının komandiri Arif Paşayevin
dedikləri:
"Açığı
mən, hər hansı iqtidarın fəaliyyəti
dövründə torpaq itkisini onun adı ilə bağlamaq
fikrindən uzağam. Mən torpaqların işğalına
siyasi arşınlarla qiymət vermək istəmirəm. Hesab
edirəm ki, bir nömrəli günahkar və səbəbkar
erməni işğalçılarıdır. Eyni zamanda
iqtidarların qətiyyətsizliyi,
bacarıqsızlığından söhbət gedə bilər.
Həmin dövrdə siyasi hakimiyyətə can atmayan qüvvə
yox idi. Onların aralarındakı siyasi dartışmalar nəticə
etibarı ilə yenicə uyuşan ordu hissələrində
müəyyən düşkün psixoloji ovqat
yaratmışdı. Ordu da siyasiləşdirilmişdi və
mütəşəkkil birlik yox idi, siyasi parçalanma
baş vermişdi. Bu ondan irəli gəlirdi ki, siyasi proseslər
orduya birbaşa təsir edirdi.
Şuşanı azad etmək
mümkün idi. Lakin təxribatçı qüvvələr buna mane
oldular. İşğaldan iki gün sonra-mayın 10-da Tahir Əliyevlə Laçın
rayon partiya komitəsinin
qonaq otağında görüşdük. Şuşanın geri qaytarılması planının harda müzakirə edilməsini
qərarlaşdırdıq. Onun təklifi ilə rayon mədəniyyət evinin zirzəmisində toplaşdıq.
Orda bizdən başqa Tofiq Abdullayev, rayon icra hakimiyyəti başçısının müavini
də var idi. Bir qədər keçmiş
Etibar Məmmədov, Xaliq Bahadır, Arif Hacıyev, Mirsaleh Axundov da gəldilər. Dedim ki, mənim
səlahiyyətlərim alınıb.
Ümumi
komadanlıq təşkil
etmək lazımdır.
Tahir Əliyev bu işi öz
boynuna götürməyə
söz verdi.
Elbrus Orucov o zaman Müdafiə Nazirliyinin
0153 nömrəli əmiri
ilə
Mayın 15-də isə Şuşaya hücum planlaşdırılmışdı. Ayın 14-də Müdafiə Nazirliyinin məsul bir vəzifədə çalışan nümayəndəsi Qubadlıdan zəng edib bildirdi ki, 15-də Şuşa istiqamətində döyüş olacaq. Bu oldu da. Çox xəyanətkar plan əsasında. Mayın 15-də saat 15-də bizim qüvvələrə Zarıslı istiqamətinə irəliləmək əmri verildi. Bu əməliyyat isə baş tuta bilməzdi. Çünki dağların arası ilə uzanan yolun hər iki tərəfində yüksəkliklərdə ermənilər mövqe tutmuşdular. Təbii ki, bu sallaqxanaya əsgər göndərmək idi. Tanklar və BMP-lər vuruldu, əsgərlərimiz öldürüldü və şayiələr baş alıb getdi. Turşsudan döyüşçülər geri çəkilməyə başladılar, mərmi ambarları partladıldı. Çünki onlara xəbər verdilər ki, Turşsu işğal olunub. Beləcə 1992-ci il may ayının 15-də keçirilən uğursuz əməliyyat Şuşanın qaytarılmasından çox, həm də Laçının işğalına xidmət etdi. Bir faktı da qeyd etmək istəyirəm. 1992-ci il mayın 9-də Babayev familiyalı bir döyüşçü məlumat verdi ki, Ayaz Mütəllibov tərəfdarları Gəncədəki Rusiya birləşmələrinin komandanı Şerbaka 30 milyon manat rüşvət verib. Hücum mayın 15-ə planlaşdırılıb. Lakin ayın 15-də Ayaz Mütəllibovun bir günlük hakimiyyətinə son qoyuldu. Belə qənaətə gəlmək olardı ki, Şuşanı geri qaytarmaq üçün cızılmış ssenariyə görə Mütəllibov hakimiyyətə qayıdır və hakimiyyətini möhkəmləndirirdi. Lakin bu, baş vermədi. Mütəllibov bir daha hakimiyyətdən salındı. AXC hakimiyyətə gəldi.
Gördüklərim
1992-ci il mayın 6-da Tehranda keçirilən görüşdən sonra Azərbaycan televiziyasının müxbiri Tofiq Abbasovla Ermənistan prezidenti Ter Petrosyan arasında belə bir müsahibə alındı:
- Cənab prezident, Siz təbrikləri qəbul edirsiniz, deyilmi?
- Bəli, mən təbrikləri qəbul edirəm. Prezident Məmmədov da təbrikləri qəbul edir.
- Görüşün yekunlarını necə xarakterizə edirsiniz?
- Bu danışıqların müsbət cəhəti ondadır ki, hər iki tərəf vasitəçiyə inanır.
Dialoqa Ermənistanın sabiq xarici işlər naziri, Amerika mənşəli erməni Papazyan qoşulur:
- Ümumiyyətlə, danışıqların gedişindən erməni tərəf razı olsa da, Azərbaycan nümayəndə heyətinin tərkibində məsələnin qoyuluşuna müxtəlif münasibətlərin olması bizi narahat edir.
- Daha konkret söyləyə bilərsinizmi?
- Xeyr! Bu, Azərbaycanda
vəziyyəti gərginləşdirə bilər.
Tehran görüşündə məğlubiyyət
Danışıqlarda ekspert kimi iştirak edən, Milli Məclisin məsul işçisi Səfa Mirzəyev həmin görüşlə bağlı müsahibəsində mənə bunları dedi:
- Gərək Azərbaycan tərəf tələb edəydi ki, ermənilər Dağlıq Qarabağdakı vəziyyətlə bağlı məsuliyyəti öz üzərlərinə götürsünlər. Buna nail ola bilmədik ki, o da çox böyük qüsurdur. Əks halda, ermənilər deyəcək ki, Dağlıq Qarabağ Azərbaycanın öz ərazisidir, biz müdaxilə etmirik, orada baş verənlər üçün Ermənistan məsuliyyət daşımır. Belə olan halda isə Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi tamamilə başqa müstəviyə çıxır. Bunlar mənim şəxsi fikirlərimdir. Ola bilsin ki, başqaları dediklərimlə razılaşmasın.
1992-ci il mayın 6-da
Tehranda Haşimi Rəfsancani-Yaqub Məmmədov-Ter Petrosyan
arasında keçirilən danışıqları
müşahidə edən bir jurnalist kimi deyə bilərəm
ki, məhz həmin görüş Şuşanın
işğalını rəsmiləşdirdi. Mən o fikirdəyəm
ki, Azərbaycan nümayəndə heyəti həmin
görüşdə aldadıldı. Yaqub Məmmədov
hansı sənədi imzaladığını dəqiq bilmədi.
Bunu yolasalma mərasimində, İran prezidentinin iqamətgahı
önündə, pilləkənlərin üstündə Rəfsəncani
ilə Yaqub Məmmədov arasında olan belə bir dioloq da təsdiq
edir.
Yaqub Məmmədov:
- Bu nə sənəddir
mənə verirsiniz?
Haşimi Rəfsancani:
- Həmin sənəddir,
narahat olmayın.
Yaqub Məmmədov:
- Hansı, hansı?
Haşimi Rəfsancani:
- Gedin, yaxşı yol,
gedin. Təyyarədə açıb baxarsınız, həmin
sənəddir.
Şuşanın işğalı ilə bağlı
məlumatı xalqdan gizlədən kimlər idi?
Həmin dövrdə cəbhədəki
vəziyyət barədə məlumatlar əsasən
Müdafiə Nazirliyinin mətbuat xidməti və AXC-nin
orqanı olan "Azadlıq" qəzeti vasitəsi ilə
yayılırdı. Həmin dövrün qəzet səhifələrini
vərəqləyərkən saxtakarlığın və xəyanətin
ayaq tutub yeridiyinin bir daha şahidi olmaq mümkündür. Şübhəsiz,
Şuşa və Laçındakı real vəziyyəti
Müdafiə Nazirliyi və AXC rəhbərliyi dəqiq
bilirdi. Bəs xalqa hansı məlumatlar
çatdırılırdı?
- "Azadlıq" qəzeti
1992-ci il 8 may tarixli sayında yazırdı: "Rayon ərazisində
sakitlikdir. Şuşa-Laçın yolundakı maneə aradan
götürülüb". Bu qəzet yalnız mayın 12-də
xəbər verirdi: "Şuşa üçüncü dəfə
dağıdıldı və ilk dəfə işğal
olundu".
Rəsmi dövlət qəzeti
olan "Xalq qəzeti" isə həmin günlər ya
Şuşadakı vəziyyət barədə məlumat
vermir, yaxud şəhərin müdafiə olunduğu və
işğal edilmədiyi haqqında saxta məlumatlar
yayırdı.
Mayın 9-da artıq
Şuşa işğal olunsa da, ən yüksək səviyyədə
bu həqiqət danılırdı. "Xalq qəzeti" 9
may tarixli sayında respublika Ali Sovetinin sədri, prezident səlahiyyətlərini
icra edən Yaqub Məmmədovun bəyanatını dərc
etmişdir. Həmin bəyanatda deyilirdi: "Erməni hərbçiləri
yeni vəhşi hərəkətə yol veriblər. Bu
gün səhərə yaxın Şuşa şəhəri
şiddətli bombardımana məruz qalıb. Lakin şəhərin
müdafiəçiləri düşmənin təzyiqinin
qarşısını ala biliblər".
Laçındakı
real vəziyyət barədə də saxta məlumatlar
verilirdi. Laçının işğalı ilə
bağlı ilk dolğun və düzgün məlumat
yalnız mayın 26-da "Xalq qəzeti"nin müxbiri Ziyəddin
Sultanovun "Laçın harayı" yazısında
verilmişdir.
Mayın 15-dən 25-dək
rəsmi və qeyri-rəsmi mətbuat Ayaz Mütəllibovun
qayıtması və hakimiyyətdən salınması barədə
hadisələri, AXC-nin bəyanatlarını, İsa Qəmbərin
spiker seçilməsini, yeni təyinatları gen-bol
işıqlandırmışlar. Beləliklə, hakimiyyət
naminə torpaqlar hərraca qoyulmuş, Vətənin müdafiəsi
üçün şəhid olan yüzlərlə qeyrətli
oğullarımız yada belə salınmamış,
başlar vəzifə bölgüsünə
qarışmışdı. Ermənistan isə öz istəyinə
çatmışdı. Təcavüzkar artıq Şuşa
havasını udurdu. Hələ ki, Şuşanın
havası erməni daşnaqları boğmayıb. Şuşa
azad ediləcəyi günü gözləyir. Bəlkə də,
Şuşanın təmiz havası zəhərə
dönüb ermənilərin boğazına tıxanacaq...
P.S. Bu yazıda arxiv
materiallarından və vaxtilə aldığım müsahibələrdən
istifadə etmişəm.
P.P.S. 1999-cu ilin
oktyabrında bir qrup Azərbaycan jurnalisti ilə birlikdə
Brüsseldə olarkən Azərbaycan-Belçika Dostluq Cəmiyyətinin
o vaxtki həmsədrlərindən biri, "Molodyoj
Azerbaydjana" qəzetinin sabiq əməkdaşı Aliyə
xanım mənə ürək ağrısı ilə bir
hadisə danışdı: "Şuşa işğal olunan
gün uzun illərdən bəri Brüsseldə yaşayan
ahıl bir soydaşımız erməni taciri Avakyanın
qapısına gedərək onu bayıra
çağırıb. Nifrət dolu baxışlarla süzən
gəncəli erməniyə belə deyib:
- Şuşanı
aldınız, Avakyan? Ancaq onu əlinizdə saxlaya bilməzsiniz.
Çünki o bizim ürəyimizdir.
Erməninin əlini gəncəlinin
əlindən polislər zorla qoparmışlar".
Səyyad AĞBABALI,
"Arena" qəzetinin
baş redaktoru
525-ci qəzet.- 2009.- 8 may.- S.4.