Şərq və Qərb: düşüncə ziddiyyətləri

Qərb və Şərq arasındakı qarşılıqlı münasibətlərin qədim tarixi var. Zaman-zaman dağıdıcı müharibələr, xaç yürüşləri, ərəb istilaları baş verib, eləcə də nisbətən sakitlik də hökm sürüb. Bununla belə, onlar arasındakı elm və bilik telləri köklü dəyişikliklərə məruz qalmayıb. Belə münasibətlər indi də mövcuddur. Təəssüflə qeyd etməliyik ki, hazırda Qərb və Şərq əlaqələrinin müasir inkişaf səviyyəsi dərin tənəzzül mərhələsindədir. Siyasi-iqtisadi maraqların, xarakterlərin, milli xüsusiyyətlərin müxtəlifliyi Şərqi seçim qarşısında qoyur: qərb standartlarını, elmi nailiyyətlərini qəbul etmək, yaxud özünün tarixi ənənələrinə, dininə istinad edərək, mürəkkəb və gərgin inkişaf prosesini davam etdirmək?

2001-ci ilin iyun ayından 2006-cı ilin iyun ayınadək dövlət strukturunda işləyərkən əsas vəzifələri icra etməklə yanaşı, tez-tez dövlətin dinə dair siyasətini aydınlaşdırmaq məcburiyyətində qalırdım. Həmsöhbətlərim arasında avropalı diplomatlar, siyasətçilər, həm də ictimai təşkilatların nümayəndələri var idi. Bəzən söhbət əsnasında Avropa standartlarının yaranma və formalaşması ilə bağlı məsələlərə də toxunurduq. Deyə bilərəm ki, həmsöhbətlərimin çoxu bizə məlum olan və ümumiləşdirilmiş şəkildə Avropa standartları adlandırdığımız məfhumun mahiyyətini izah etməyə hazır deyildi. Bir məsələdə tam razılıq var idi: Birləşmiş Avropa strukturları öz xalqları və dövlətlərinin həyatında çox müsbət rol oynayır, həmin ölkələrin vətəndaşlarını maraqlandıran məsələlər barədə müzakirələrin aparılması və mühüm qərarların qəbul edilməsi üçün çox münasib məkandır, Avropa Şurasının üzvləri arasında lokal münaqişələrin baş verməyəcəyinə dair bir növ zəmanət verir. Bu beynəlxalq əməkdaşlıq orqanının birləşdirici rolunu heç kim şübhə altına qoya bilməz. Bununla belə, həmsöhbətlərimin bir qrupu düşünürdü ki, Avropa Parlamenti öz gərəkliliyini, bəzən isə "mütərəqqi" düşüncə tərzini nümayiş etdirmək üçün başqa ölkələrin xalqlarının tam şəkildə anlamadığı qərarlar qəbul edir. Nəticədə, Avropa ölkələrinin adi sakinləri seçdikləri nümayəndələrin bu cür hərəkətlərinin nəticələrindən daha çox əziyyət çəkirlər. Avropalılara münasibət bu qrupların qəbul etdiyi qərarlar prizmasından keçirilərək formalaşır. Hamı bilir ki, istənilən standart məcburi çərçivə, məhdudiyyət, kobud şəkildə desək, hüdudlarından kənara çıxmaq mümkün olmayan çəpərdir, yəni əvvəlcədən müəyyənləşdirilmiş qapalı sahənin perimetri çərçivəsində yaşamaq, yaratmaq və üzr istəyirəm, nəsil artırmaq lazımdır. Yəqin ki, amerikalı "iş adamı", milyarder Corc Sorosun dili ilə desək, "Açıq cəmiyyətin" (o bizim Şərq cəmiyyətini nəzərdə tuturdu) geniş məkanı "standart" həvəskarlarına çox mane olur. Onlar dərk edə bilmirlər ki, Şərq mentalitetinin, xarakterinin genişliyi Avropa təfəkküründə özünə yer tapa bilmir. Əlbəttə, mən yalnız hər cəhətdən, o cümlədən maddi cəhətdən firavan yaşayaraq, Şərq xalqlarının hüquqlarını azaltmaq niyyətində olan avropalıları nəzərdə tuturam.

"Əgər Qərbdə hazır olanı sadəcə mənimsəyib istifadə etmək mümkündürsə, yeni nə isə yaratmaq iqtisadi cəhətdən inkişaf etməmiş Şərqin nəyinə gərəkdir?" fikrini tez-tez eşitmək olar. Yəqin ki, bu, həqiqətən də daha rahat olardı. Hər kəs öz yerli vəsaitlərinə qənaət edər, Qərbdən müxtəlif növ kredit və ya başqa yardım istəməz, onun elmi və texniki inkişafına mane olmazdı. Əgər "Bizim ağlımız - Sizin əməyiniz və kapitalınız" formuluna uyğun şəkildə razılığa gəlinsə, o zaman çox ehtimal ki, Şərqə Avropa standartlarını maneəsiz şəkildə qəbul etdirmək mümkündür. Belə olduğu halda tərəflərin birgə müəyyənləşdirdiyi sərhədlər daxilində şərq həyat tərzi ilə yaşayanlara öz yerlərini inamla göstərmək olardı.

Yəqin ki, bütövlükdə məsələ Qərb və Şərqin qarşılıqlı münasibətlərindəki mürəkkəb problemlərə bu cür sadələşdirilmiş, aydın və praqmatik qərb yanaşmasındadır. Şərq bu gün həqiqətən də həm mənəvi, həm də fiziki cəhətdən zəifdir. Lakin Qərb də bəzən göründüyü kimi, yaxud da özünü göstərməyə çalışdığı kimi güclü deyil. Onun öz problemləri kifayət qədərdir. Bugünkü dünya miqyaslı reallıqların sonuncu əyani nümunəsi iqtisadi-maliyyə böhranıdır ki, onun səbəbkarı da məhz Qərb, ilk növbədə artıq bir dəfə uzun müddət davam edən "böyük tənəzzülə" məruz qalmış dövlət, "dünya kapitalizminin istinadgahı" kimi çıxış edən ABŞ oldu. Sadəcə, Qərb liderləri məharətlə qorxutmağı öyrəniblər. Lakin tarixdə qorxudanın özünün daima xofun təsiri altında olması fikrini təsdiq edən çoxlu sayda fakt məlumdur. Qeyri-məqbul hərəkətlərin, bəzən isə həm də sona qədər düşünülməmiş qərarların, hətta müharibələrin səbəbi güc deyil, qorxu olub. Qərb ilə Şərq arasında bu kimi ziddiyyətlər artıq əsrlərdir ki, mövcuddur və yəqin, hələ yaxın gələcəkdə də qalacaq. Bütün bunları əsaslı şəkildə dəyişmək hələ ki mümkün olmur. Lakin bununla belə, "tunelin sonunda" zəif işıq görünür: bu barədə 2009-cu ilin aprel ayının əvvəlində keçirilmiş "Böyük İyirmilik"in London sammitinə əsasən fikir söyləmək olar. Orada məhz Şərqin ən böyük və qabaqcıl ölkələrinin - Çin, Türkiyə, Ərəb dünyası, Rusiya, Yaponiya, Cənubi Koreya və Hindistanın səsi dəqiq və ucadan eşidildi. Bu səbəbdən də zənnimcə və artıq keçmişdə dəfələrlə baş verdiyi kimi, tarix özü hər kəsə öz yerini göstərəcək. Belə daha yaxşı olardı, heç kimə lazım olmayan itkilərsiz.

Bununla əlaqədar olaraq oxucuların diqqətini olduqca mühüm bir məsələyə yönəltmək istərdim. Lovğalıq Şərqdə naqis hərəkət hesab olunur. Düz danışmaq müqəddəs işdir. Beləliklə, tarixi həqiqət ondan ibarətdir ki, Şərq əvvəllər dünyanın digər ölkələrindən daha mütərəqqi və yüksək inkişaf etmiş olub. Ciddi tədqiqatçılar, o cümlədən Qərbdə, buna dəfələrlə diqqət yetiriblər və bu, indi də onların nəzərlərindən yayınmır.

Lakin mən bu barədə danışmıram, baxmayaraq ki, bugünkü reallıqlar da təsdiq edir ki, Şərq məhz bu cür olub. Bununla belə, qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Qərb Şərqi öz hərbi gəmilərinin top gurultuları altında "kəşf edib", xristianlıq isə burada heç də könüllü surətdə yayılmayıb. Faktiki olaraq, Qərb aldığının əvəzində Şərqə, onun əhalisinə çox az şey verib. Əsrlər boyunca Şərqin sərvəti Qərb tərəfə yönəldilib. XX yüzilliyin ortalarına kimi Şərq ölkələrinin böyük hissəsi müstəmləkə vəziyyətində qalaraq, hətta nisbi müstəqilliyə də malik olmayıb. Bütün bunlara baxmayaraq, Şərq Qərbə, mən deyərdim, hətta bütün bəşəriyyətə kompas və barıt, ipək və ətir, çay və kağız, ksiloqrafiya və bir çox bu kimi dünya əhəmiyyətli ixtiralar bəxş edib. Qərb əhalisi könüllü surətdə və bilərəkdən buddizmin müxtəlif formalarını, Şərq döyüş növlərini, hətta məişətdə davranış və ünsiyyət qaydalarını da qəbul edib və hələ də qəbul edir. Deyəcəksiniz ki, deyilənlərin hamısı keçmişdə qalıb, biz bu gün başqa şəraitdə yaşayırıq və yeni əxlaq normalarına, o cümlədən yeni siyasi meyarlara istinad edirik. Razıyam. Bütün bunlar həqiqətdir. Lakin bu gün də mən Şərqə qarşı belə etinasız münasibət üçün ciddi bir səbəb görmürəm. Şərq heç də mücərrəd coğrafi məkan deyil. Orada dünya əhalisinin yarıdan çoxu yaşayır və bununla hesablaşmaq lazımdır. Qərb bizim və özünün keçmişinə laqeyd münasibət göstərə, bu gün Şərqin maraqlarını nəzərə almaya bilər, lakin dünyanın gələcəyini şübhə altına qoya bilməz, çünki bu, Qərb və Şərqin qarşılıqlı münasibətlərinin hansı şəkildə inkişaf edəcəyindən asılıdır. Beynəlxalq münasibətlərin formalaşmasında bu mühüm məsələsini gündəlikdən çıxarmaq, sadəcə, mümkün deyil. Bu özünü məhz dünya iqtisadi-maliyyə böhranının başlamasından sonra bir daha biruzə verdi. Bəşəriyyətin böhran bəlası təkcə Şərq və Qərbi bu dünya böhranı ilə mübarizədə öz səylərini birləşdirməyə çalışmağa deyil, mövcud olan bütün ziddiyyətləri də kənara qoymağa vadar etdi. Deməli, bütün məsələ tədricən tragikomediyaya çevrilən dünya iqtisadi-maliyyə "tamaşasının" bütün iştirakçılarının maraqlarını başa düşüb, onlara hörmətlə yanaşmaq istəyindədir.

Bu cür uzun söhbətdən sonra, gəlin, sadə bir sual verək: Şərq Qərbdən nələri əxz edib? Mən öz cavabımı səsləndirməyəcəyəm. O, demək olar ki, Sizin fikrinizlə eyniyyət təşkil edə bilər. Bütün qarşılıqlı münasibətlərimizi, bu gün dəbdə olan şəkildə desək, təmiz səhifədən başlamaq, proqramı "yenidən yükləmək", bir-birimizə öz dəyərlərimizi, standartlarımızı məcburən qəbul etdirmədən, normal, layiqli ünsiyyət səviyyəsinə çıxmaq Qərb və Şərq üçün daha yaxşı və rahat olardı. Tarix göstərir ki, hər bir təsir əks təsirlərə səbəb olur və bu, heç də hər zaman yaxşı nəticələnmir. Dəyərləri ən yeni texnologiyalarla birləşdirmək və birgə səylə hamı üçün münasib olan universal oyun qaydalarını formalaşdırmaq mümkündür.

Rafiq ƏLİYEV

fəlsəfə elmləri doktoru,

Professor

525-ci qəzet.- 2009.- 8 may.- S.5.