Şəhərmi maraqlıdır, yoxsa insanlar?..

2003-cü ildə ilk İstanbul səfərindən qayıdanda uzun illər həsrətində olduğum bu şəhər, bu məmləkət haqqında yazmamağımın, bəlkə yaza bilməməyimin səbəbi bu doğma ölkəni çox gec görməyimlə bağlı idi. Hələ sovet dönəmində yolların, bənd-bərələrin qəddarcasına çəpərləndiyi, sərhədlərin quşkeçməz, Türkiyə və türklər haqqında yazmağın yasaq olduğu vaxtlarda ilk dəfə Mehdi Hüseynin, sonralar Anarın, Elçinin, Zaur Qədimbəyovun, Aqşin Babayevin, daha sonra Məmməd Aslanın, Əsgər Rəsulovun, Tofiq Abdinin və indi yadıma sala bilmədiyim başqalarının çox maraqlı, əhatəli və zəngin oçerk, esse,elmi məqalələrindən sonra nəsə yazmaq mənə görə sovulmuş bostana girib peşəri-ura axtarmaq kimi bir şey idi. Beş günlük İstanbul səfərindən qayıdanda belə düşünürdüm. Elə o vaxt da qərara aldım ki, İstanbul təəssüratlarımı isti-isti deyil, bir neçə aydan sonra yazım. Və bu bir neçə ay altı il çəkdi.

Bakıda olduğu kimi İstanbul hava limanında da yoxlamadan keçmədən Azərbaycanın İstanbuldakı konsulluğundan bizi qarşılamağa gəlmiş mikroavtobusla şəhərə üz tutduq. "Yeşil köy" hava limanından bir qədər aralandıqdan sonra Anar bəy sükutu pozaraq yolun soluna işarəylə "Azər, ora "Surlar qala divarı" adlanır" dedi. Bir an mənə elə gəldi ki, Anar bəy bu yaşımda İstanbula birinci, həm də gec gəlməyimə eyhamla mənimlə zarafat eləyir. On beş yaşımda ilk dəfə İrəvan şəhərinə gedərkən qatarda həmyerlilərimizdən birinin mənə "Ağzında sümük yoxdu deyə səni şəhərə buraxmayacaqlar" deməsini xatırladım. Bir an keçməmiş Anar bəyin eyni tonla "Bizans dövründən qalmadır" əlavəsindən sonra düşündüm ki, yox, bu həssas insan heç vaxt nəinki mənim, heç kimin qəlbinə toxunmağı özünə rəva bilməz. Az sonra onun yenə onun doğma səsini eşitdim. "Bu da Rum eli hisarıdı".

Yol boyu Anar bəyin "Anadolu hisarı..." və indi unutduğum bir neçə möhtəşəm abidənin adını sadalamasından başqa tədbir günlərində bəzən yan-yana oturduğumuz, bəzən məndən bir sıra öndə olanda arxaya dönərək İstanbulda yanından -yaxınlığından ötdüyümüz "Sultan Əhməd Camesi"ni, "Top qapı Sarayı"nı, neçə-neçə başqa məşhur yerləri göstərməkdən yorulmadığını görəndə onun qayğıkeş və həssaslığının bir daha şahidi olur, onu özümə bir dost, doğmaca qardaş sanırdım. Anar bəydən söz düşmüşkən, onun İstanbul axşamlarından birində "Boğaziçi" deyilən yerin, yəni Mərmərənin qırağında Moskvadan gəlmiş tanınmış türkoloq, professor Tofiq Məlikliyə, Ramiz Rövşənə və bəndənizə verdiyi qonaqlıq zamanı ləziz yeməklər, ədəbiyyat, incəsənət, din, mənəviyyat, əxlaq barəsində edilən söhbətlərdən yadımda çox şey qalıb. Ən canlı və diri xatirə isə İstanbulun Avropa və Asiya deyilən hissəsini birləşdirən çox uzun və əzəmətli asma körpünün üstüylə qaranlıqda şütüyən maşınların işıldaquşa bənzəməsi yeniyetmə çağlarımda çoxdan unutduğum yaylağımızın yay gecələrini mənə xatırlatması idi.

Bizi növbəti tədbirlərdən birinə aparacaq avtobus gecikdiyindən hamımızın darıxdığı vaxt Anar bəyin "Azər, sənnən gözləməzdim, niyə qrafikdən çıxa bilmirsən, nə əcəb gedib şəhərin görməli yerləriylə tanış olmursan?" sorğusuna dəstədən ayrıla bilməməyimin bir neçə səbəbindən birini də deyə bilmədim, sadəcə "Anar müəllim, heç özüm də bilmirəm" cavabını verdim.

Bu səbəbin biri Ramiz Rövşənlə tapışmağım idi. Bir şəhərdə yaşasaq da ildə bir-iki dəfə hansısa tədbirdə, toyda, yaxud yasda görüşür, atüstü "nə var, nə yox"dan başqa söhbətimiz olmurdu, bəzənsə uzaqdan-uzağa təbəssümlə, başımızı tərpədərək salamlaşmaqla kifayətlənməli olurduq. Qaldığımız oteldə otaqlarımız yanaşı idi. Bir axşam çağı Ramizlə "İstiqlal" caddəsində "İstiqlal" abidəsinin başına dolanarkən ondan şeirlərindən birini söyləməsini istədim. O, iki şeirini özünəməxsus çılğınlıqla dedi. İkinci şeirini deyib qurtaranda "Bu şeir yarımçıqdı, bitirə bilməmişəm" dedi. Şeirlərinin ikisini də bəyəndiyimi bildirdim. "Sən deməsəydin, yarımçıqlığını, bitmədiyini hiss eləməzdim. Məncə, şeirin bitib-bitmədiyi şərtidir. Bunu oxucu yox, ancaq şair bilir. Hətta bitmiş hesab edilən şeirə də bir bənd artırmaq olar".

Ramiz mənimlə razılaşmır, çoxlu misallar, dəlillər gətirirdi. Nədənsə, mən onunla bu məsələdə razılığa gələ bilmirdim.

İstanbul səfərimizdə "Yerəbatan" deyilən yerdə şeir bayramında iştirak edirdik. Bizans dövründən qalma həmin möhtəşəm abidəni görmək üçün təxminən on beş, iyirmi metr yerin təkinə endik. Türkiyədən və dünyanın bir çox yerindən gəlmiş türk şairləri burada şeirlərini oxumalıydılar. Şairlərin arasında həsəd apardığım yeganə şair Ramiz Rövşən idi. Birincisi, gözəl şair olduğuna, ikincisi, şeirlərini çox gözəl, özünəxas, sinədən söyləməsinə, İstanbulda tanınıb-sevilməsinə görə onun daha sürəkli alqışlarla qarşılanacağını duyduğumdan çıxış üçün ondan öncə mənə söz verilməsini arzulayırdım. Azərbaycandan ilkin olaraq mənim adım çəkilsə də narahatlığım azalmadı, çünki şeirimi vərəqdən oxumağım bir yana, eynək də taxmalıydım. Həmişə mənə elə gəlib ki, eynək taxıb vərəqdən, yaxud kitabdan şeir oxuyan şairin şeirlərinin təsiri, gücü, effekti xeyli azalır. Qaydaya görə bu toplantıda hər şair bir şeir oxumalıydı. İstanbula həsr etdiyim şeirimi oxuyandan sonra, üzlülük edib ikinci, "Anam, sən məni belə doğmamışdın" şeirimi də oxudum. Anar bəyin yanından ötəndə o, ikinci şeirimə işarəylə dedi: (bu şeirimdə əsəbilik notları aydınca duyulurdu) "Bilirdim, Azər yenə bir oyun çıxaracaq". Yerimə oturanda yanımda Azərbaycan ədəbiyyatının gözəl bilicisi olan bir ədəbiyyatşünas (heyif, adını xatırlaya bilmirəm, amma bir neçə toplantıda iştirak etdiyimizdən artıq bir-birimizi tanıyırdıq), İstanbula həsr etdiyim şeirimin əlyazmasını ona verməyimi xahiş edəndə, qəlbimi sevinc hissi bürüdü.

Rəsmi toplantılardan ayrılmamağımın bir səbəbi də Çingiz Aytmatovun bu ədəbiyyat günlərində iştirak etməsiydi. Həmin il görkəmli yazıçının yetmiş beş yaşı qeyd olunurdu. Onunla bircə dəqiqə söhbət etmək, heç olmasa ona bircə sual vermək ürəyimdən keçsə də, ətrafında insan selini görəndə istəyimin baş tutacağına inanmadığımdan yaxınlaşmırdım. Tədbir günlərindən Çingiz Aytmatovun çıxış etdiyi salon böyük olmadığından dinləyicilərin bir hissəsi, o cümlədən də mən ayaqüstə dayanmışdıq. Tanımadığım bir gənc ayağa qalxıb stolunu mənə sarı sürüşdürdü. Çingiz Aytmatov toplantıda rusca gərək ki, çağdaş dünya ədəbiyyatında gedən proseslərdən danışırdı. Çıxışının sonunda ona verəcəyim sual barəsində düşündüyümdən onun danışığına diqqətimi yönəldə bilmirdim. Oxuduğum "Əlvida, Gülsarı", "Cəmilə", "Ağ gəmi", "Əsrə bərabər gün", "Dəniz kənarıyla qaçan alabaş" roman və povestlərini xatırlayaraq, maraqlı bir sual haqqında düşünürdüm. Bu məqamda Anar bəyin stəkana su töküb içməyi gözümdən qaçmadı. Bütün toplantı və görüşlərdə dinləyicilərin qarşısında- sədarətdə protokol qaydalarına əsasən Çingiz Aytmatovla həmişə yanaşı əyləşən Anar bəyi görəndə bir azərbaycanlı kimi qürur hissi keçirirdim.

O axşamdan yadımda qalan başqa bir məqamsa İstanbulda yaşayan bir gənc şairin, bəlkə də şeir həvəskarının bizim oturduğumuz yerə (sağımda Ramiz bəy, solumdasa "Yerəbatan"da məndən şeirimin əlyazmasını alan həmin ədəbiyyatşünas əyləşmişdi) yaxınlaşaraq sıranın sonunda əyləşən gəncləri göstərib "Ramiz bəy, son axşam gənclər sizi öz aralarında görmək istəyir" deməsi idi.

O gecəki qonaqlıqda masa bəyinin və ayrı-ayrı adamların çıxışlarını dinləməyən, ana arı missiyasında görünən Ramiz Rövşənlə bir qrup gənc, pətəkdən beçə verib ayrılmış müstəqil arı ailəsinə bənzəyirdi. (Bu yazımı Tofiq Abdin oxusa, mənimlə görüşəndə, yaxud telefonla zəng edərək ucadan, bir az da əsəbi-əsəbi deyəcək: "Ə, sən yenə Ramizi sevməkdəsən!? Ramizşünas olub getmisən, vallah")

Beş günlük İstanbul səfəri zamanı, mənim üçün ən maraqlı və yadda qalan daha iki məqam, qaldığımız otelin yeməkxanasında baş verdi: Ədəbiyyat günlərinin bitməsinə bir gün qalmış nahar etmək üçün Ramiz Rövşənlə yeməkxanaya düşəndə, gecikdiyimizdən orada masa arxasında əyləşmiş bir nəfərdən başqa kimsəni görmədik. Yeməkləri siniyə yığıb piştaxtadan aralananda "Ramiz bəy, sən Allah, gedək onun yanında oturaq, bir az söhbətə tutaq" deyib Ramizin razılığını almadan qabağa düşərək tənha qocaya yaxınlaşıb "İyi sabahlar" dedim. O, salamımı alanda "Sizinlə birgə nahar etmək olarmı?" soruşdum. Bəlkə dediyimi başa düşmədiyindən, yaxud yaxşı eşitmədiyindən mənə baxaraq "anlamadım" dedi. "Burda oturmaq olarmı?" soruşanda o, "buyurun" dedi. Bütün toplantılarda həmişə əlində kepka olan bu qocaman şairin kiminləsə söhbət etdiyini görməmişdim. Yaşı səksəni ötmüş, Türkiyədə modernist şair kimi tanınmış İlhan Berk ağır eşitdiyindən söhbətimiz yaxşı alınmırdı. Mən onun Nazım Hikmətə, onun şeirlərinə münasibətini öyrənmək istədim. Sualımı təkrar etməli oldum. O, başını qaldırmadan "O, mənim üçün keçilmiş mərhələ" dedi. Mən övladları barədə soruşanda bir oğlu olduğunu, Amerikada yaşadığını bildirdi. "Əlaqəniz varmı, sizi arayırmı, telefon açırmı?" soruşanda sualımın cavabının gecikdiyini görəndə, sorğumun mənasız, yersiz səslənməsinə qınayıcı bir tərzdə Ramiz " Bu nə deməkdi, övladı, oğlu atasıyla maraqlanmaya bilərmi" dedi. Ədəbiyyat və bir çox mübahisəli məsələlərdə çox vaxt son sözü deyib nöqtə qoyan və ətrafındakıları da buna inandırmağa çalışan, çox vaxt da buna nail olan Ramizin sanki "zəif yerini" tutduğumdan, insan münasibətlərində bu məqamı dərindən bilmədiyinə "sevinərək", İlhan Berkin də yaxşı eşitməsi niyyətiylə ucadan dedim: "Niyə sözümü qəribçiliyə salırsan. Oğulların hamısımı eyni cür olur?! Bizim köydə (İlhan Berk üçün bəzi sözləri Türkiyə ləhcəsində işlədirdim) bir ananın bircə oğlu Rusiyaya getmişdi. İllər ötsə də o, geri dönmür, ancaq üç-dörd ildən bir quruca məktubu gəlirdi. O gedəndən iyirmi altı il sonra anası dünyasını dəyişdi. Ölüm xəbərini teleqramla oğluna bildirəndə, bir gündən sonra "poxoronite ne medlenno" cavabı gəldi" deyib, qaliblər kimi Ramizə baxdım. "Necədi sənin üçün, belə oğullar da var" dedim, sonra teleqramın türkcəsini İlhan Berkə bəyan edəndə o, ağır-ağır başını tərpədərək "Olur, olur" söylədi və öz oğluyla normal münasibətdə olduğunu bildirdi.

Sonuncu gün yola düşməmiş otelimizin yeməkxanasına endim. Qonaqların çoxu dünəndən vətənlərinə döndüyündən yeməkxanada kimsəni görmədim. Piştaxtadan yeməklərimizi götürüb qapıya yaxın masada əyləşdim, birdən bir nəfərin tək yeməkxanaya girdiyini, piştaxta boyu addımlayaraq yeməkləri tələsik gözdən keçirdiyini istədiyini əlindəki siniyə yığdığını görcək diksindim. Bu, Çingiz Aytmatov idi. Metlax döşəmədə səs salmamaq üçün dabanımı yerə basmadan yazıçıya yan aldım. "Gün aydın, Çingiz bəy!" - dedim.O, bir an başını qaldırıb gülümsəyərək "İyi sabahlar" deyib ərik və incir qurularından götürüb boşqaba qoydu. Bu dəfə ona "Çingiz ağa" kimi müraciət edərək "Hansı meyvəni daha çox bəyənirsiz?" - soruşanda nə dediyimi anlamadığını bildirdi. Mən rusca "İki türk bir-birini başa düşmür, bu, faciə deyilmi" söyləyəndə o, yenə gülümsəyərək başını qaldırmadan "Bütün insanlar, milliyyətindən asılı olmayaraq sevgi dilini gözəl anlayırlar" -dedi, yenidən bir an mənə baxıb gülümsündü: "Eto ne dostatoçno?". Çingiz Aytmatovun "sevgi dili" ifadəsi bir şimşək kimi mənim yaddaşımı işıqlandırdı. Böyük yazıçıyla söhbət eləmək üçün Ulu Tanrı köməyimə gəldi. "Əsrə bərabər gün" romanındakı Rəhimalı əhvalatı yadıma düşdü. "Axı Sizin romanınızda özündən çox-çox balaca qızı dəlicəsinə sevən Rəhimalını başqaları bir yana, heç doğma qardaşı da başa düşmür". Görünür, fikrimi aydın deyə bilmədiyimdən sözlərim onu o qədər də maraqlandırmırdı. "Çingiz ağa, romanınızdakı Rəhimalı obrazının prototipi varmı? Yoxsa, sadəcə rəvayətdi?.." Onun susduğunu görəndə davam elədim: "Nabokovun "Lolita"sında yaşlı kişinin yeniyetmə qıza vurulması bir cürdü, Sizin əsərinizdəki tamam başqa cür... Bəlkə..."

Mən "Rəhimalı bəlkə Siz özünüzsünüz?" demək istədim, ancaq cürətim çatmadı. Deyəsən, bu duyğulu sənətkar ürəyimdən keçəni gözümdən oxumuşdu...

"Aaa...Raymanalı! Yadıma düşdü" dedi. İndi o, mənimlə üzbəüz dayanmışdı. "Hər bir obrazda yaratdığı surətdə azmı, çoxmu yazıçının özündən də nəsə olur..."

Onu əlində sini ayaq üstə saxladığıma görə narahat idim. O, sanki tələsdiyini gizlədərək "Bilirsiniz, hər şey zamandan, məqamdan asılıdı. Bəzən bir situasiyada məhəbbət qalib gəlir, bəzənsə adət-ənənə sevgiyə qalib gəlir..." deyib məndən aralandı və gedib boş masalardan birinin arxasında əyləşdi.

... Nədənsə, bu gün mənə elə gəlir ki, Türkiyə səfərim məhz həmin məqamda başa çatdı. Sonra geri necə qayıtmağımızı demək olar ki, xatırlamıram. Elə bil məhz həmin məqamda yaddaşımın lenti qırılır. Və mən sonra nəyisə nə görə, nə də eşidə bilirəm. Deyəsən, mənim üçün insanlar şəhərlərdən daha maraqlıdır, şəhərlər isə məhz insanlarına görə maraqlıdır. Ola bilsin mənim nə vaxtsa bir də İstanbula yolum düşdü. Amma bu şəhərdə bu insanları bir də görə biləcəyəmmi?

Azər Abdulla

525-ci qəzet.- 2009.- 9 may.- S.24.