Təəssüratlar qalereyasıa

Təəssüratlar qalereyası

Yazıçı var təhkiyəsi, yazıçı var yaratdığı xarakterlər (biri və ya toplusu), yazıçı da var ki, bircə əsəri ilə yadda qalır. Amma əsərləri oxunduqdan sonra yaratdığı qəribə hisslərlə - həyəcanla, kədərlə, nifrətlə, sevinclə, təəssüflə, maraqla, hansısa qəhrəmanın düşdüyü situasiyanı yaşamaq arzusu ilə, hansınınsa yerində ola bilmək qorxusu ilə... yadda qalan yazıçılar da var. Ümumi şəkildə desək, təəssüratla... Hər şey məhz o ümumi təəssüratın fonunda qalır. Məsələn, bərk incidilərsən, səbəb yaddan çıxar, amma ağrı qalar - bunun kimi. Bərk sevinərsən, səbəb unudular, amma xoşbəxtlik hissi qalar - bunun kimi... Və bu, inandırıram ki, xarakterdən də, təhkiyədən də, bir əsərin qoyduğu izdən də daha uzunömürlü olur...

1-ci təəssürat

"Məndən əvvəl Sükut gəlir... Məndən sonra? - Yenə də Süküt..."

"Məndən əvvəl Yoxluq vardı... Məndən sonra? - Yenə də Yoxluq..."

"Məndən əvvəl Heçlik olub... Bəs, Məndən sonra? - Yenə də Heçlik"

Özündən əvvəlki mövcudluq haqqında nə qədər informasiyan olsa da, təxəyyülünün gücünü işə salaraq özündən sonra baş verəcəkləri nə qədər təsəvvüründə canlandırsan da, bu, insan yaşamının, insan varlığının modelidir. Bu - yəni iki boşluq, iki sükut, iki heçlik arasında yaşanan ömür. Bir anmı çəkər, yüz ilmi? Fərq etməz. Əsas olan bu deyil. Əsas olan bu iki yoxluq arasında yaşananlardır...

Onun əsərlərində də ilk hiss etdiyim, ilk duyduğum bu modelin bədii ədəbiyyata, sözə, nəsrə tətbiqi idi. Hər şey (oxu: nəqletmə) hansısa bir yarımçıq məqamdan (əvvəli olan, olduğu mütləq duyulan bir məqamdan) başlayır və sonunun mövcudluğu şəkk-şübhə doğurmayan (nöqtəsi qoyulsa da, sonrası oxucunun beynində davam edən) məqamda isə yekunlaşdırılır. Bitir yox - sadəcə, bu məqamlıq, bu anlıq yekunlaşdırılır... Və nəqletmə, təsviretmə elə bir səviyyədə baş tutur ki, elə bir şəkildə həyata keçirilir ki, onun (təsvir edilən, yaradılan hadisənin) nəyinsə davamı, nəyinsə başlanğıcı olduğu təəssüratı açıq-aydın duyulsun.

2-ci təəssürat

Əsl yaradıcı insanın, daha doğrusu, özünə tənqidi yanaşmaq bacarığı olan yaradıcı insanın (bu məqamda oxu: yazıçının, başqa məqamlarda şair də ola bilər, aktyor da, rəssam da...) məncə, ən böyük qorxusu özü-özünü təkrarlamaqdır. Çatdığı məqamdan, fəth etdiyi mövqedən, enə bildiyi dərinlikdən (istər mənəvi-psixoloji, istər estetik-sənətkarlıq), deməli, həm də özündən irəli gedə bilməməkdir. Və bu, əsl yaradıcının - deməli, istedadın Qətli, İntiharı, Ölümə Məhkumluğu (bunlar bir-birindən fərqli şeylər olsa da, Ölüm elə Ölümdür) ilə nəticələnir. Çünki Təkrar nəyinsə tükəndiyinin sübutu olmasa da, onun başlanğıcından xəbər verir. Bunu hiss etmək isə... yalnız dəhşət hissi yaşada bilər (söhbətin əsl yaradıcı insana aid olduğunu unutmayaq!)

Özü özündən, öz üslubundan, öz yazı manerasından kənara çıxa bilmək, uzağa getmək, hər dəfə fərqli nələrəsə nail olmaq (istər mövzu, istər problem, istər sənətkarlıq baxımından), sonra yenidən geri qayıtmaq... Bu, yazıçının yaradıcılığını fərqli edən xüsusiyyətdir. Hər yazıçının da bacarmadığı bir şey. Haradasa bəzi detallar, haradasa yazıçını düşündürən suallara bir daha və bir daha qayıdış ("İnsanlar öləndən sonra onların ruhu qalır, bəs çiçəklərin, güllərin?" ("Qırmızı qərənfil gülləri "Pera Palas" otelində qaldı") və ya "Mikroblar da canlıdı də, onların da ruhu var"... Kəpənək zərifliyi ilə pəncərənin qabağında dayanmış o penuarlı qız o zaman ruhlar dünyasının sorağında idi..." ("Araba") və s.) haradasa bir obraza, bir xarakterə, bir taleyə təkrar dönüş ("Qarabağ şikəstəsi" və "Bayraqdar"da olduğu kimi, və ya Baladadaş kimi...) olsa da... Amma bunlarla yanaşı və bunların arxasında çox fərqli təəssüratlar ansamblı, yazıçının obrazını gizlədən, itirən çox fərqli problemlərə, mövzulara müraciət ("Ölüm hökmü" hara, "Mahmud və Məryəm" hara... "Sarı gəlin" hara, "Qatil" hara... "Araba" hara, "Qarabağ şikəstəsi" və "Bayraqdar" hara, "Qırmızı qərənfil gülləri Pera Palas otelində qaldı" hara, "Canavarlar" hara?!) durur. Yazıçını tanımaq olmur. Yazıçını tapmaq olmur. Və bu, yaddaşımda qalan ikinci təəssürat sayıla bilər - dəyişkənlik! Məhz bu yazıçı ilə bağlı təəssürat! Onu fərqləndirən, onu O edən təəssürat!

Və bu məqamda söhbət təkcə seçilən problemlərin, əsərin mərkəzinə çəkilən talelərin, mövzuların, zamanların, faciələrin fərqliliyindən getmir, xarakterlərin, onların salındıqları situasiyalarda yaşadıqları sarsıntılara verdiyi reaksiyaların, mənəvi-psixoloji yaşantılarının və təbii ki, bir də bütün bunların təsvirinin fərqliliyindən gedir.

3-cü təəssürat:

Bu yazıçıda insanın (yaratdığı qəhrəmanın) daxilinə, mənəvi dünyasının dərinliklərinə varmaq bacarığı çox güclüdür. Və yaddaşlara hopan əsas təəssüratlardan biri də əsərlərdə təsvir olunan mənəvi-psixoloji dünyalardakı dəyişmələrlə, enmələr və qalxmalarla və bütün bunlara çox fərqli, çox maraqlı bir baxış bucağından yanaşmalarla bağlıdır. Onun qəhrəmanlarının əksəriyyətində gözlənilməzlik var (yazıçının özü kimi). Yaratdığı situasiyalarda da həmçinin. Və bu gözlənilməzlik əslində, çaşdırıcı da ola bilərdi. Dərk etməyə maneçilik də yarada bilərdi. Amma əksinə.

Xarakterlərə, talelərə bu cür yanaşma insanın nə dərədəcə anlaşılmaz ola biləcəyinə, nə dərəcədə gözlənilməz hərəkətlərə və nə qədər fərqli davranışlara (və həm də dünyaya!) sahib ola biləcəyinə sübutdur.

4-cü təəssürat:

Ölkələrin, mədəniyyətlərin, koloritlərin bir-birinə yaxınlaşması... Fərqli dinlərə, fərqli xalqlara, fərqli ölkələrə məxsus insan təfəkkülərinin, dünyagörüşlərinin bir araya gətirilməsi, paralel təsviri, qarşılaşdırılması və... Qovuşması... Məsələn, bu yarıdıcılıq haqqında danışanda

Bakı və Bakıətrafı kəndlərində ("Baladadaşın ilk məhəbbəti", "Baladadaşın toy hamamı"nda, "Sarı gəlin"), Qarabağda ("Qarabağ şikəstəsi", "Bayraqdar")... və ümumən Azərbaycanda yaşayan insanların yaşam tərzini də, təfəkkürünü də, dilini də, xarakterini də, əxlaqını da, çatışmazlığını da, nədən sevindiyini, nədən dərdləndiyini də görmək olur... Amma bütün bunlarla bir müstəvidə, fərqli məkanlarda olsa da, bir zamanda başqa "dünyaların" insanlarının müdaxiləsi, arada-bərədə boy verməsi, o "dünyaların" varlığını xatırlatması baş verir. Və bu ani, ilk baxışdan təsadüfi olan boyvermələr, əslində, birbaşa Azərbaycanla bağlı olur... Daha doğrusu, onun o Böyüyün, o Tamın, o Bütövün bir parçası olduğunu unutmağa, yaddan çıxarmağa imkan vermir... Özünlüyü ilə bərabər onun hissəsi olduğunu xatırladır. Məsələn, haradansa əsərə gətirilən yəhudi İzabel Xanukoff, Norveçli Martinius Asbyornsen, missis və mister Blyumentallar... Dünyanın fərqli-fərqli yerlərində yaşayan, amma bir məkanla, bir situasiya ilə bağlılıq yaradılmasına xidmət edən ştrixlər kimi yadda qalırlar...

5-ci təəssürat:

Sözü gözəl duymaq hələ gözəl söz yaza bilmək deyil. Şeiri çox gözəl duyanlar var ki (xüsusilə tənqidçilər içində), bir misra belə gözəl söz yaza bilməzlər. İstəsələr də (baxmayaraq ki, bu cəhdlərin varlığı və tez-tez təkrarlanması istehzalı bir təbəssümə səbəb olur). Nəsri gözəl duyan, hiss edənlər var ki, bir misralıq belə əsl nəsr nümunəsi yaratmağı bacarmazlar! İstəsələr də! Və ya əksinə, çox gözəl yazıçı, şair olmaq, gözəl şeir yazmaq, hələ onu duymaq, yazdığının nə olduğunu dərk etmək demək deyil. İnstinktlə, hansısa qüvvənin təsiri (istedadın) ilə yazdığına kənar gözlə yanaşmaq, orada nəyin yerli, nəyin yersiz olduğunu anlamaq... Bu da tamam fərqli bir şeydir və hər kəsin gücü və istedadı daxilində deyil...

Amma onun yaradıcılığında, bu məqamda da ilişdim... Yazıçını tənqidçidən, tənqidçini yazıçıdan ayıran məqamın yoxluğunda...Bu sərhəddin qovuşmasında... Yazıçı və tənqidçi professionallığının bir səviyyədə bərabərləşməsində...

6-cı təəssürat

Bu yazıçının dilində qəribə bir ritm, qəribə bir takt və musiqi var. Əlbəttə, ilk növbədə bəlkə də poetiklikdən, poeziyanın nəsrə (bir çox məqamlarda!) gətirilməsindən danışmalı idik. Maraqlı görünən "bir loxma qəhər onun boğazında tıxılıb qalırdı" ("Bayraqdar"), "elə bil içində səssiz-səmirsiz, yumşaq bir şimşək çaxdı" ("Bayraqdar"), "Elə bil... o təbəssümə başqa bir dünyanın kölgəsi çökmüşdü" ("Araba") "Müstəqillik bunlara necə hamilə olmuşdu ki, birdən-birə bu qədər doğdu bunları" ("Sarı gəlin") kimi ifadələrin yaratdığı təəssüratdan söz aça bilərdik. Bəzən hətta bu təhkiyə elə bir səviyyəyə çatdırılır ki, nəsrdən çox poeziyaya bənzəyir: " ...Ürəyindən belə bir ağrı da keçdi ki, bayraq - bu gözəl bayraq, bu gözəl üçrəngli bayraq qocalıb..." ("Bayraqdar")

Amma... Amma tez-tez üz-üzə gəldiyim(iz) ritm, musiqi, çoxsəsli akkordlar kimi səslənən ifadələr daha çox diqqətimizi dayandırdı.

"İllər uçdu.

Uçdu...

Uçdu..." ("Araba")

Əlbəttə, bu sadəcə, sitatlar kimi göstərilə, təhlildən kənar qala bilməz. "İdeya hətta uğurla seçilmiş sitatlarda ifadə olunmur, bütün bədii strukturda özünü göstərir" (Lotman). Ona görə də qısa bir təhlilə varaq.

Məsələn, "Araba"da bir şairin son günlərindən, yazılmamış şeirlərindən, içindəki uşaqlıq - araba xatirəsindən (o araba onun uşaqlığının izi, geri qayıtması mümkün olmayan arzusu idi), Ölümün hökmü altında olduğu vaxt ətrafına yönəlmiş laqeyd baxışlarından və son istəyindən "Araba istəyirəm!" nidasından bəhs edir. Deməli, həm də bir yaradıcı insanın iç dünyasının əslində, başqalarına (övladı, Qudası, qızı olsa belə) nə dərəcədə uzaq, yad, fərqli ola bilməsi təsvir edilir. Və bu təəssüratların çatdırılması üçün istifadə edilən akkord tam yerinə düşür:

"Sonra qızına baxdı: yad...yad... yaddd adamlar...

Yad idi...

Hamı və hər şey yad idi...

Və həmişə də belə olmuşdu... ("Araba")

Bu təəssüratı möhkəmlətmək, dərinlətmək üçün daha dərinlərə gedilir:

"Olduqca...

Həddən artıq...

Uy-y-y.

Çox...

Çox uzaqlarda idi...

Akkordlar vurulur, vurulur, sonra yenə də (polifoniya!) həzin bir musiqiyə keçir... Ritm əvvəl tez, daha tez, yavaş, sonra isə tam mülayim... Ümumiyyətlə, bu yazıçının tez-tez müraciət etdiyi vasitədir. Sanki bu vasitə ilə həm diqqət cəlb olunur, həm də insanın psixoloji durumu (öz-özünə sözü təkrarlamağın hansı psixoloji durumda tez-tez rast gəldiyini təkcə psixoloqlar deyil, hər kəs bilir...) çatdırılır.

7-ci təəssürat

"Azərbaycanda böyük əsər yazmayıb, "böyük yazıçı" ola bilərsən, hətta heç nə yazmayıb, "yazıçı" ola bilərsən" (Elçin)

Bəli, yaşanan ən böyük təəssüratlardan biri də tez-tez mübahisə doğuran fikirlərlə qarşılaşmaqdır. Nəsrdə, tənqiddə, publisistikada... və həyatda... Mübahisə üçün zəmin yaratmaq, düşüncələrdə, ürəklərdə mübahisə doğurmaq isə var olmaq deməkdir. Sadəcə, VAR OLMAQ...

P.S. Məqalədə söhbət xalq yazıçısı ELÇİNin yaradıcılığından gedirdi.

"Əsərdə təsadüfi heç nə yoxdur"

Lotman

Nərgiz CABBARLI

525-ci qəzet.- 2009.- 13 may.- S.7.