Azərbaycan təhsili: yaxın keçmişə, bu günə və gələcəyə bir baxış

Hörmətli oxucular, bu məqalədə Azərbaycanda özəl təhsil müəssisələrinin təşəkkülü, əldə olunan nailiyyətlər, fəaliyyətlərindəki problemlər və onları doğuran səbəblər barədə fikirlərimi sizinlə bölüşməyə çalışacağam.

Müstəqil Azərbaycanın təhsil sistemində beynəlxalq təcrübənin və yeni iqtisadi-siyasi sistemin doğurduğu yeniliklərdən biri də özəl təhsil müəssisələrinin yaranması hesab olunmalıdır. Hazırda texniki-peşə təhsili pilləsi istisna olmaqla, bütün digər təhsil pillələrində dövlət müəssisələri ilə yanaşı, özəl təhsil müəssisələri də fəaliyyət göstərir. Bu müəssisələr içərisində sayına və əhatə dairəsinə görə ümumi orta və ali təhsil müəssələri üstünlük təşkil edirlər.

Dünya təcrübəsi göstərir ki, məhz bazar iqtisadiyyatı şəraitində azad rəqabətə imkan yaratmaqla, dövlət sektoru ilə yanaşı, özəl sektorun formalaşdırılması və onun imkanlarından istifadə etməklə iqtisadi inkişafa, ölkənin tərəqqisinə nail olmaq mümkündür. Elə buna görə də müstəqilliyin ilk illərindən ölkəmizdə digər sahələrlə yanaşı, təhsil sahəsində də özəl sektor yaranmağa başladı. Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan və digər postsovet ölkələri üçün yeni olsa da, dünyada təhsil sektorunda özəl təhsilin payı hissolunacaq dərəcədədir. Şübhəsiz, özəl təhsil müəssisələrinin yaranması bir sıra əhəmiyyətli cəhətləri ilə xarakterizə olunurdu. İlk növbədə ölkəmizdə ali təhsil müəssisələrinin şəbəkəsi genişlənir, insanların ali təhsil almaq və seçim imkanları artırdı. Digər tərəfdən ali təhsil almaq istəyən gənclər üçün açıq rəqabət mühiti yaranırdı. Ali təhsil sahəsində dövlət müəssisələrinin inhisarçılığına son qoyulur, kadr hazırlığı sahəsində onlarla real rəqabət aparacaq müəssisələrin fəaliyyəti üçün imkanlar açılırdı. Eyni zamanda özəl təhsil müəssisələrinin yaranması ilə təcrübəmizə bu vacib sahədə müstəqil idarəetmə üsulları da daxil olurdu.

Azərbaycanda bu ideyanı ilk olaraq həyata keçirənlər hazırda fəaliyyət göstərən "Xəzər", "Azərbaycan" və "Qərb" Universitetləri oldu. O dövrdə Xəzər Universiteti Azərbaycan SSR Nazirlər Soveti yanında Xalq Təsərrüfatını İdarəetmə İnstitutunun nəzdində - "İngilis dilli Azərbaycan Universiteti" (Nazirlər Kabinetinin 18 mart 1991-ci il tarixli, 41 nömrəli qərarı ilə), Qərb Universiteti Azərbaycan Kommunist Gənclər İttifaqının Zaqafqaziya Komsomol Məktəbinin bazasında - "Gənclər İnstitutu", "Azərbaycan Universiteti" Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin nəzdində - "Ali Humanitar Kollec" (Təhsil Nazirliyinin 16 iyul 1991-ci il tarixli əmri ilə) kimi fəaliyyətə başlamışdı.

1992-ci ilin sonunda Azərbaycan Parlamenti tərəfindən qəbul olunan "Təhsil qanunu"nda bu məsələyə xüsusi yer verildi və faktiki olaraq ölkədə özəl təhsil müəssisələrinin fəaliyyətini tənzimləyən hüquqi baza yaradılması istiqamətində ilk addım atıldı. İlk özəl ali təhsil müəssisələrinin meydana çıxması cəmiyyətdə birmənalı qarşılanmasa da, onların yaranması tarixi zərurət idi. İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş əksər ölkələrdə belə təhsil müəssisələri artıq çoxdan fəaliyyət göstərir, dövlət müəssisələri ilə müvəffəqiyyətlə rəqabət aparır, hətta bəzi hallarda öz üstünlüklərini sübüt edirlər.

Azərbaycanda özəl ali təhsil müəssisələrinin on səkkiz illik tarixinə nəzər salsaq, onun inkişaf yolunu şərti olaraq üç mərhələyə bölmək olar:

Birinci mərhələ 1992-1997-ci illəri əhatə edir ki, bu dövr özəl təhsil müəssisələrinin kütləvi şəkildə yaradılması və qeydiyyatdan keçirilməsi mərhələsi kimi xarakterizə olunur. Azərbaycanda fəaliyyət göstərən və gələcəkdə yaradılacaq özəl ali təhsil müəssisələrinin fəaliyyətinin qanuniləşdirilməsi məqsədilə 1993-cü ildə Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə Təhsil Nazirliyinin nəzdində Dövlət Ali Ekspert Komissiyası yaradıldı, onun Əsasnaməsi təsdiq edildi. Komissiyanın əsas məqsədi mövcud özəl təhsil müəssisələrinin fəaliyyətini tənzimləmək və yeni təhsil müəssisələrinin yaradılmasına razılıq verməkdən ibarət idi. Əsasnaməyə görə DAEK-ın verdiyi müsbət rəylər Təhsil Nazirliyi tərəfindən Nazirlər Kabinetinə təqdim edilməli, Nazirlər Kabinetinin müvafiq qərarından sonra təhsil müəssisələri qeydə alınmalı, dövlət reyestrinə daxil edilməli və onlara Təhsil Nazirliyi tərəfindən müvafiq sertifikat verilməli idi.

Lakin bu prosesdə Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü nəticəsində siyasi sabitliyin pozulması, o zamankı ölkə rəhbərliyinin səriştəsizliyi və özəl təhsilin təşkili sahəsində təcrübənin olmaması səbəbindən mövcud Əsasnamənin tələblərinə əməl olunmadı, özəl təhsil müəssisələri qanuni status almadan yalnız komissiyanın müsbət rəyləri əsasında fəaliyyət göstərərək qanunsuz tələbə qəbulu aparmağa başladılar. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, yaradılmış Komissiya da vəzifəsinin öhdəsindən gələ bilmədi, əsaslandırılmamış, formal rəylər verməyə başladı. Elə bunun nəticəsi oldu ki, Komissiyanın 5 aylıq fəaliyyəti müddətində 30-dək özəl təhsil müəssisəsinin yaradılmasına müsbət rəy verildi.

Heç bir maddi-texniki bazası, müvafiq kadr potensialı olmadan, bu sahədəki qanun boşluğundan istifadə edərək bir çoxları qanunsuz özəl ali təhsil müəssisələri "yaratmaqla" yanaşı, həmin universitetlərin ayrı-ayrı bölgələrdə "filiallarının" təsis edilməsi sahəsində sanki yarışa girmişdilər. Həmin özəl ali məktəblər bu mərhələdə müstəqil olaraq "tələbə qəbulu aparır", fəaliyyətlərində təhsil qanunvericiliyinə və ali məktəbin fəaliyyətini tənzimləyən digər normativ-hüquqi sənədlərə əməl etmirdilər.

Ümummilli lider Heydər Əliyevin Azərbaycanda siyasi hakimiyyətə qayıdışından sonra bütün sahələrə olduğu kimi, təhsil sisteminə də diqqət artırıldı, özəl təhsil müəssisələri ilə bağlı bir sıra qərarlar qəbul olundu. Bunlardan birincisi 1993 -cü ilin 29 iyulunda Nazirlər Kabinetinin 413 nömrəli qərarı ilə DAEK-in yenidən təşkil edilməsi oldu. Dövlət təhsil standartlarının və müvafiq əsasnamələrin hazırlanması işləri başa çatdırılana qədər müvəqqəti olaraq yeni təhsil müəssisələrinin yaradılması və qeydiyyata alınması işi dayandırıldı. Komissiyanın Təhsil Nazirliyinin nəzdində fəaliyyət göstərdiyi qısa dövr ərzində müsbət rəy verilmiş 27 özəl təhsil müəssisəsinin fəaliyyəti qeyri-qanuni hesab edildi.

Növbəti qərar isə ölkə Prezidentinin 24 sentyabr 1994-cü il tarixli Fərmanı ilə Nazirlər Kabineti yanında yeni DAEK-in yaradılması oldu. DAEK-in tərkibinə ölkənin nüfuzlu alimləri və müəllimləri daxil edildilər. Bundan sonra Təhsil Nazirliyinin nəzdindəki Ekspert Komissiyasının müsbət rəyini almış özəl ali təhsil müəssisələrinin hamısı təkrarən yeni yaradılan DAEK-ə müraciət etməli oldular. 1995-ci ildə DAEK-in verdiyi rəylər əsasında 7 (Xəzər, Qərb, Asiya, Azərbaycan, Qafqaz, Təfəkkür Universitetləri və San-Marino Beynəlxalq Elmlər Akademiyası Akademik Mərkəzinin Azərbaycan filialı (Mingəçevir şəhəri), 1996-cı ildə 6 (Ali Diplomatiya Kolleci, Ali Pedaqoji Qızlar Seminariyası, Odlar Yurdu, Naxçıvan (2 ünvanda- Bakıda və Naxçıvanda olmaqla), Bakıda Amerika universitetləri, Gəncə Elm-Təhsil Mərkəzi (tərkibində 3 ali məktəb - N.Gəncəvi adına Gəncə Universiteti, Aqroekologiya İnstitutu, Azərbaycan Yeyinti-Sənaye İnstitutu) özəl ali məktəb dövlət qeydiyyatına alındı. Nazirlər Kabinetinin 11 oktyabr 1997-ci il tarixli, 204s nömrəli sərəncamı ilə DAEK-in 1996-cı ildə verdiyi müvafiq rəylər əsasında daha 3 ali təhsil müəssisəsinin (Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti, Bakı Biznes Universiteti, Ali İctimai-Siyasi Kollec) fəaliyyətinə Təhsil Nazirliyi tərəfindən lisenziya verildi.

Özəl təhsil müəssisələrinin fəaliyyətlərində ikinci mərhələ ölkə Prezidentinin 4 oktyabr 1997-ci il tarixli 637 nömrəli "Xüsusi razılıq (lisenziya) tələb olunan fəaliyyət növlərinin siyahısının təsdiq edilməsi haqqında" Fərmanı ilə təhsil müəssisələrinə lisenziya verilməsi səlahiyyətinin Təhsil Nazirliyinə həvalə edilməsi və 11 aprel 1998-ci il tarixli Fərmanı ilə Nazirlər Kabineti yanında Dövlət Ali Ekspert Komissiyasının ləğv edilməsindən 2001-ci ilədək olan dövrü əhatə edir.

Yaxşı xatırlayıram, 1998-ci il martın 25-də ümummilli lider Heydər Əliyev məni qəbul etdi. O zaman Bakı Dövlət Universitetinin rektoru vəzifəsində çalışırdım. Ölkədə təhsilin ayrı-ayrı pillələrinin vəziyyəti, professor-müəllim heyətinin sosial problemləri, xüsusən ali təhsil sahəsində mövcud olan problemlər onu daha çox maraqlandırırdı. Bir saatdan çox davam edən söhbətin sonunda Heydər Əliyev məni ölkənin təhsil naziri vəzifəsinə təyin etmək qərarına gəldiyini bildirdi. Onu da yaxşı xatırlayıram ki, ulu öndər bu vəzifənin məsuliyyətindən, səlahiyyətlərindən və əhatə dairəsinin geniş olmasından ürək yanğısı ilə danışırdı. Söhbətimiz başa çatandan sonra Prezidentin katibliyində mənə dedilər ki, indi Prezident Aparatında Heydər Əliyev Sizi təhsil naziri kimi ölkə rəhbərliyinə təqdim edəcək. Təqdimatda ölkənin baş naziri, Prezidentin İcra Aparatının rəhbəri, baş nazirin müavini, humanitar siyasət məsələləri şöbəsinin müdiri və Prezidentin köməkçiləri iştirak edirdilər. Təqdimat zamanı Heydər Əliyev ölkədə ictimai-siyasi durum, təhsilin vəziyyəti, bu sahədəki problemlər və onların həlli yolları ilə bağlı öz fikirlərini bildirdi və tapşırıqlarını verdi. Bununla yanaşı, Prezident DAEK-in fəaliyyətindən ciddi narazılığını da bildirdi və elan etdi ki, bir neçə gündən sonra təhsillə bağlı iki sənəd imzalayacaq. Onlardan biri ölkədə təhsil sahəsində islahat proqramının hazırlanması ilə əlaqədar Dövlət Komissiyasının yaradılması, digəri isə DAEK-in fəaliyyətinin dayandırılması və bu səlahiyyətlərin Təhsil Nazirliyinə verilməsi ilə əlaqədar qərarlar idi. Heydər Əliyevin həmin təqdimat zamanı çıxışının stenoqramı ən qiymətli bir sənəd kimi mənim arxivimdə bu gün də saxlanılır.

Ölkədə təhsilin inkişafında müstəsna əhəmiyyət kəsb edən bu tarixi qərardan sonra Təhsil Nazirliyi tərəfindən özəl ali təhsil müəssisələrinin lisenziyalaşdırılması mexanizminin icrasına başlanıldı. Bu məqsədlə yaradılmış İşçi qrupu tərəfindən ölkədə qanunsuz fəaliyyət göstərən 40-dan artıq "ali təhsil müəssisə"sinin, o cümlədən özəl təhsil müəssisələrinin bölgələrdə yaratdıqları 18, xarici ölkə ali təhsil müəssisələrinin Azərbaycanda qanunsuz yaradılmış 16 filialı və tədris məntəqələrinin aşkar edilməsi istiqamətində sistemli araşdırmalar aparıldı.

Aparılan araşdırmalar zamanı bəzi özəl təhsil müəssisələri tərəfindən qanunsuz tələbə qəbulu aparıldığı, mövcud qanunvericiliyə zidd olaraq məzunlara ali məktəblər tərəfindən hazırlanmış diplomların verildiyi, zəruri ehtiyac olmadığı halda respublikanın müxtəlif bölgələrində filial və şöbələr yaradıldığı, tələbələrin köçürülməsi və bərpasında, ikinci ali təhsilə tələbə qəbulunda, buraxılış yekun dövlət attestasiyasının keçirilməsində ciddi nöqsanlara yol verildiyi, qanuna zidd olaraq ali məktəblər tərəfindən təsdiq olunmuş tədris planları əsasında kadr hazırlığı aparıldığı aşkarlandı.

Araşdırmalar eyni zamanda elmi-pedaqoji potensialı, maddi-texniki bazası, tədrisin keyfiyyəti zəif olan özəl ali məktəbləri də aşkara çıxardı. Aparılan araşdırmaların nəticələri 1999-cu ilin dekabrında Təhsil Nazirliyinin Kollegiyasında geniş müzakirə olundu. Kollegiyanın qərarına əsasən respublikanın müxtəlif bölgələrində qanunsuz yaradılmış filial və şöbələrin fəaliyyəti dayandırıldı. Belə ki, San-Marino Beynəlxalq Elmlər Akademiyası Akademik Mərkəzinin Azərbaycan filialının Göyçay və Bərdə, N.Gəncəvi adına Gəncə Universitetinin, Biznes, Odlar Yurdu və Azərbaycan Beynəlxalq universitetlərinin Ağcabədi, Gəncə Elm-Təhsil Mərkəzinin Beyləqan, Zaqatala, Təfəkkür Universitetinin Salyan, Əli Bayramlı (hazırda Şirvan), Quba filiallarının (cəmi 18 filial) fəaliyyətinə xitam verildi. Beləliklə, özəl ali məktəblərin qanunsuz fəaliyyət göstərən bütün filialları bağlanıldı, bir çox xarici ölkə ali məktəblərinin ölkəmizdəki filialları və tədris məntəqələrinin fəaliyyətinə xitam verildi. Dövlət qeydiyyatından keçməmiş özəl təhsil müəssisələrinin verdiyi diplomlar etibarsız hesab olundu.

2000-ci ildə təsisçilərin təklifi əsasında Ədliyyə Nazirliyinin qərarı ilə Bakıda Amerika Universitetinin dövlət qeydiyyatı, onun əsasında isə Təhsil Nazirliyi tərəfindən verilən lisenziya ləğv edildi.

Aparılmış təhlillər göstərir ki, fəaliyyəti dayandırılmış özəl ali təhsil müəssisələri haqqında qərarlar vaxtında qəbul edilmişdi. Həmin ali məktəblərin bağlanmasından 9 ildən çox vaxt keçməsinə baxmayaraq, bu təhsil müəssisələri ilə bağlı problemlər bu gün də qalmaqdadır.

Təhsil Nazirliyi tənzimləmə tədbirləri ilə yanaşı, nöqsanların aradan qaldırılması və fəaliyyətlərinin təkmilləşdirilməsi üçün özəl ali təhsil müəssisələri qarşısında bir sıra təxirəsalınmaz tələblər də qoydu. Bu tələblər tədris binası, maddi-texniki baza da daxil olmaqla müvafiq infrastruktur yaratmaq, beynəlxalq əlaqələr qurmaq, fəaliyyətlərini mövcud qanunvericiliyə uyğun təşkil etmək, tədrisin keyfiyyətini yüksəltmək, yüksək ixtisaslı elmi-pedaqoji kadrları işə cəlb etmək, ali məktəbin strukturunu - fakültələri və kafedraları optimal formalaşdırmaqdan ibarət idi.

Bəzi özəl təhsil müəssisələri qısa müddət ərzində tədris prosesinin təşkilində yol verilən nöqsanların aradan qaldırılması istiqamətində müəyyən addımlar atdılar, maddi-texniki bazalarının möhkəmləndirilməsi istiqamətində tədbirlər görməyə başladılar. İlk dövrlərdə ayrı-ayrı təşkilatlara məxsus binalarda fəaliyyət göstərən müəssisələrin bir qismi artıq maddi-texniki bazalarını xeyli yaxşılaşdırmağa, müstəqil tədris korpusları tikib istifadəyə verməyə, zəruri avadanlıqlar almağa, müasir tələblərə cavab verən laboratoriyalar, kompyuter mərkəzləri, kitabxanalar, nəşriyyat-mətbəə bazası yaratmağa müvəffəq oldular. Bakı Biznes, Bakı Asiya, Azərbaycan Beynəlxalq, Odlar Yurdu, Bakı Ali Pedaqoji Qızlar Seminariyası (hazırda Bakı Qızlar Universiteti) universitetləri, Ali Diplomatiya Kolleci (hazırda Bakı Avrasiya Universiteti) yeni tədris binaları inşa etdilər, Azərbaycan, Xəzər, Qərb universitetləri öz maddi-texniki bazalarını xeyli yaxşılaşdırdılar. Təəssüf ki, digər özəl ali təhsil müəssisələri qarşıya qoyulan vəzifələrin yerinə yetirilməsi ilə bağlı ciddi işlər görə bilmədilər. Belə ki, Elm və Təhsil Mərkəzi Təfəkkür Universiteti və Ali İctimai Siyasi Universitetin hələ də tədris binaları yoxdur, hər iki ali məktəb icarəyə götürülən binalarda fəaliyyət göstərir. Hesab edirəm ki, həmin təhsil müəssisələrinin rəhbərləri müvafiq infrastrukturun yaradılması istiqamətində ciddi tədbirlər görməlidirlər.

Özəl təhsil müəssisələrinin fəaliyyətində üçüncü mərhələ 2001-ci ilin sentyabrında Bakıda Müasir Özəl Təhsil Kompleksinin açılışında Ulu öndər Heydər Əliyevin özəl təhsil sisteminin mahiyyəti, vəzifələri, milli təhsil sistemində onun yerinə dair proqram xarakterli çıxışından sonra başlandı. Özəl təhsil müəssisələrinin zamanın tələbi, beynəlxalq təcrübənin diktəsi ilə yarandığını və onu dəstəklədiyini bəyan edən ölkə başçısı, eyni zamanda, bu sahə ilə məşğul olanlara, həmçinin təhsil siyasətini aparanlara belə bir tarixi göstərişi də verdi: "Təhsil biznesə çevrilməməlidir. Bunu hamı bilməlidir. Təəssüflər olsun ki, ötən illərdə ölkəmizdə bu məsələlər hələ tam nizamlanmadığına görə bəzi yerlərdə özəl universitetlər, yaxud özəl məktəblər yaranıbdır. Ancaq araşdıranda görürsən ki, bu, onu yaradanların artıq vəsait əldə etməsi məqsədi daşıyır. Başqa universitetlərə, məktəblərə nisbətən daha da yüksək təhsil vermək məqsədi daşımır. Bu, bizi narahat edir... Əgər özəl universitetlər, özəl məktəblər yaradan şəxslər başqa məqsəd daşıyırlarsa, yəni onlar bundan özləri üçün mənfəət götürmək məsələsinə üstünlük verirlərsə, bəzən də və çox hallarda təhsilin keyfiyyəti bizim dövlət universitetlərindən, dövlət məktəblərindən aşağıdırsa, bu həm xalqa, həm uşaqlara, həm də millətimizə xəyanətdir. Buna qətiyyən yol vermək olmaz... Bu bizim dövlətimizin siyasətidir. Bu siyasət, yəni özəl təhsil müəssisələrinin də keyfiyyətinin yüksək olması ən vacib amildir. Əgər bu olmasa, biz belə özəl təhsil müəssisələrinin yaranmasına imkan verməyəcəyik...".

Özəl təhsil müəssisələrinə dair dövlət siyasətinin konseptual prinsiplərini özündə əks etdirən bu tarixi göstərişi həyata keçirmək məqsədilə Təhsil Nazirliyində hazırlanmış fəaliyyət proqramına uyğun olaraq 2001/2002-ci tədris ilində özəl ali məktəblərin fəaliyyəti kompleks şəkildə araşdırıldı, 2002-ci ildə Təhsil Nazirliyinin kollegiya iclasında geniş müzakirə olundu və müvafiq qərarlar qəbul edildi.

Təhsilin keyfiyyətinə nəzarət artırıldı, tədrisin təşkilindəki ciddi pozuntulara görə 2001-ci ildə 5 ali məktəbin (Naxçıvan Universiteti, Gəncə Elm-Təhsil Mərkəzi tərkibindəki 3 ali məktəblə, San-Marino Beynəlxalq Elmlər Akademiyasının Akademik Mərkəzinin Azərbaycan filialı) fəaliyyəti dayandırıldı, ali məktəblərin qəbul planında əsaslı dəyişikliklər aparıldı, 2002-ci ildən başlayaraq bir neçə özəl ali məktəbə "hüquqşünaslıq", "tibb" istiqamətinə daxil olan ixtisaslar, "gömrük işinin təşkili", "beynəlxalq hüquq", "beynəlxalq münasibətlər" ixtisasları üzrə, Müstəqil Azərbaycan Universitetinə isə ümumiyyətlə tələbə qəbulu dayandırıldı.

Həmin dövrdə həyata keçirilən tədbirlərə baxmayaraq, müəssisə və təşkilatlar tərəfindən özəl ali məktəb məzunlarının təhsil səviyyəsinin, ixtisas üzrə hazırlıqlarının qənaətbəxş olmadığı, onların zəruri peşə tələblərinə cavab vermədikləri barədə Nazirliyə çoxsaylı müraciətlər daxil olurdu. Belə məlumatlar daha çox hüquq və tibb sahəsində kadr hazırlığı ilə bağlı idi. Əksər məzunlarının bilik səviyyəsinin minimum standartlara belə cavab verməməsi ümumilikdə özəl təhsil müəssisələrinin nüfuzuna böyük ziyan vurmaqla ictimaiyyət arasında onlara etimadı azaldırdı.

Bu səbəbdən də 2006-cı ildə ali məktəblərə tələbə qəbuluna dair təkliflər hazırlanarkən ən çox şikayətlər daxil olan "hüquqşünaslıq", "beynəlxalq hüquq" və "tibb" ixtisasları üzrə kadr hazırlığı aparılan özəl ali təhsil müəssisələrində monitorinqlər keçirildi. Monitorinq nəticəsində müəyyən edildi ki, Azərbaycan Beynəlxalq, Xəzər, Bakı Asiya, Azərbaycan, Qərb, Bakı Biznes, Odlar Yurdu, Elm və Təhsil Mərkəzi Təfəkkür, Bakı Diplomatiya (hazırda Bakı Avrasiya), Qafqaz Universitetlərində, Əmək və Sosial Münasibətlər Akademiyasının Bakı filialında (hazırda Azərbaycan Əmək və Sosial Münasibətlər Akademiyası) qeyd edilən ixtisaslar üzrə kadr hazırlamaq üçün maddi-texniki baza zəifdir, kifayət qədər səriştəli və peşəkar müəllimlər yoxdur, tədris planları dövlət təhsil standartlarına uyğun deyildir, tələbələrin istehsalat təcrübəsi formal xarakter daşıyır, ümumilikdə tədris prosesi mövcud normativlərə uyğun təşkil edilmir.

Araşdırmaların nəticələri Nazirliyin kollegiyasının müzakirəsinə çıxarıldı, Kollegiyanın 4 may 2006-cı il tarixli qərarı ilə maddi-texniki baza, ştatda olan elmi-pedaqoji potensial və tədris-metodiki təminat mövcud normativlərə cavab vermədiyinə görə özəl ali təhsil müəssisələrinə "hüquqşünaslıq", "beynəlxalq hüquq" və "tibb" ixtisasları üzrə tələbə qəbulu dayandırıldı.

Özəl ali məktəblərin fəaliyyətində baş verməkdə olan neqativ halların səbəblərindən biri də dövlət ali məktəblərinə tələbə qəbulunun Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyası tərəfindən aparıldığı halda, özəl ali məktəblərdə bu işin Təhsil Qanununun müvafiq bəndinə əsasən öz nizamnamələrinə əsasən aparmaları idi. 2004-cü ilə qədər TQDK-nın keçirdiyi imtahanlarda keçid balından az bal toplayaraq müsabiqəyə buraxılmayan, müsabiqədən keçməyən, hətta TQDK-nın imtahanlarında iştirak etməyən abituriyentlərin özəl ali məktəblərə qəbulu təhsilin keyfiyyətinə mənfi təsir göstərirdi. Məhz bu səbəbdən 1 iyun 2004-cü il tarixdə Milli Məclisin qərarı ilə Təhsil Qanununun 21-ci maddəsinin dördüncü hissəsinə dəyişiklik edildi. Ölkə Prezidentinin "Azərbaycan Respublikasının bəzi qanunlarında dəyişiklik edilməsi barədə" 17 iyun 2004-cü il tarixli 78 nömrəli Fərmanının 2.1 bəndinə əsasən dövlət və özəl ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrinə tələbə qəbulunun aparılması səlahiyyəti Azərbaycan Respublikası Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasına həvalə olundu. Həmin ildən bütün ali və orta ixtisas təhsili müəssisələrinə tələbə qəbulu TQDK tərəfindən aparılmağa başlandı.

Təhsil Qanununda edilən bu dəyişiklikdən sonra TQDK-nın sərəncamı olmadan qanunsuz olaraq kütləvi şəkildə tələbə qəbulu apardığına, fəaliyyətində aşkar olunmuş qanun pozuntuları və ciddi nöqsanlara görə Nazirliyin Lisenziya Komissiyasının 5 may 2006-cı il tarixli qərarı əsasında Müstəqil Azərbaycan Universitetinin fəaliyyətinə verilmiş lisenziyanın vaxtının uzadılması qeyri-mümkün hesab edildi və Universitetin fəaliyyəti dayandırıldı.

Eyni zamanda respublikamızda qanunsuz fəaliyyət göstərən təhsil müəssisələri ilə bağlı yenidən geniş miqyaslı araşdırmalar aparıldı və bunun nəticəsi olaraq Təhsil Nazirliyinin həmin Kollegiya iclasında xarici dövlətlərin ali təhsil müəssisələrinin Azərbaycandakı bütün filiallarının fəaliyyətinin dayandırılması və qanunvericiliklə müəyyən edilmiş qaydada onların ləğv edilməsi haqqında məhkəmə orqanları qarşısında vəsatət qaldırılması barədə qərar qəbul olundu.

Təhsil Nazirliyinin vəsatəti əsasında məhkəmənin müvafiq qərarları ilə Dağıstan Dövlət Universitetinin, Sankt-Peterburq Xarici İqtisadi Əlaqələr, İqtisadiyyat və Hüquq İnstitutunun, Cənubi-Rusiya Humanitar İnstitutunun, Kiyev Reklam İnstitutunun, Moskva Hüquq və İdarəetmə Akademiyasının, Dnepropetrovsk Milli Universitetinin Bakı filiallarının, habelə Rusiya Federasiyası Maymonid adına Dövlət Klassik Akademiyasının Bakı tədris məntəqəsinin fəaliyyətləri dayandırıldı.

Qeyd etməliyəm ki, həyata keçirilmiş çoxsaylı tədbirlər nəticəsində hazırda ölkəmizdə qanunsuz fəaliyyət göstərən heç bir özəl ali təhsil müəssisəsi və ya filiallar mövcud deyildir.

Ölkəmizdə özəl ali təhsil müəssisələrinin yaranması və inkişafı mərhələlərinin təhlili göstərir ki, 1991-1995-ci illərdə qanuni fəaliyyət göstərən təhsil müəssisələrinin sayı kifayət qədər az olmuşdur. Onların sayı 3-4 olsa da, həmin dövrdə, xüsusilə 1993-1995-ci illərdə 40-dək qanunsuz ali təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərmişdir. Sonradan dövlət qeydiyyatına alınan ali təhsil müəssisələrin sayında ciddi artım baş vermişdir ki, bu da əvvəllər qanunsuz fəaliyyət göstərən bir sıra təhsil müəssisələrinin dövlət qeydiyyatına alınması ilə bağlı olmuşdur. 1996-1997-ci tədris ilindən qanuni fəaliyyət göstərən özəl ali təhsil müəssisələrinin sayı 13-dən 19-a yüksəlmiş, 2000-2001-ci tədris ilindən isə daha ciddi tənzimləmə prosesləri nəticəsində onların sayında getdikcə azalma tendensiyası müşahidə olunmuşdur. Hazırda ölkəmizdə 15 özəl ali təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərir.

Bütün bunlarla yanaşı, özəl təhsil müəssisələrinin fəaliyyəti ilə bağlı çox ciddi problemlər bu gün də qalmaqdadır. Həmin problemlərdən biri bu təhsil müəssisələrində qəbul planının dolmaması ilə bağlıdır. Sual oluna bilər, özəl ali təhsil müəssisələrinə o qədər də çox olmayan qəbul planı niyə yerinə yetirilmir? Düşünürəm ki, bunun əsas səbəblərindən biri həmin təhsil müəssisələrində keyfiyyətin aşağı olması, kadr hazırlığının kifayət qədər səmərəli aparılmaması ilə bağlıdır. Etiraf edilməlidir ki, ilk özəl ali təhsil müəssisəsinin yaradılmasından 18 il keçməsinə baxmayaraq, ölkə ictimaiyyətində özəl təhsil müəssisələrinə inam formalaşdıra bilməmişik. Sirr deyil ki, ali məktəblərə sənəd verən abituriyentlər yalnız son sıralarda, dövlət ali məktəblərindən sonra, hər ehtimala qarşı, özəl ali təhsil müəssisələrini qeyd edirlər.

Konkret faktlara nəzər salaq. Cədvəldən görünür ki, özəl ali təhsil müəssisələrinə qəbul planı 1999-cu ildə 969 nəfər, 2000-ci ildə 1823 nəfər, 2001-ci illərdə 1977 nəfər, 2002-ci ildə 2565 nəfər, 2003-cü ildə 1625 nəfər kəsirlə yerinə yetirilmişdir. Ümumilikdə 1999-cu ildə qəbul planı 84, 2000-ci ildə 69, 2001-ci ildə 60, 2002-ci ildə 29, 2003-cü ildə 65 faiz yerinə yetirilmişdir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, qəbul planının dolmaması ilbəil özəl ali təhsil müəssisələrinə qəbul planlarının azalması ilə də müşayiət olunmuşdur.

Hörmətli oxucular, növbəti məqalədə ölkəmizdə özəl təhsil sahəsində mövcud olan çoxsaylı problemlərlə bağlı fikirlərimizi davam etdirəcək, mövcud vəziyyətdən çıxış yolları ilə bağlı təklifləri də diqqətinizə təqdim edəcəyik.

(ardı var)

Misir MƏRDANOV,

Azərbaycan Respublikasının təhsil naziri,

fizika-riyaziyyat elmləri doktoru,

professor

525-ci qəzet.- 2009.- 16 may.- S.10-12.