İstanbulu dinliyorum gözlerim kapalı...
...Pierre Loti İstanbulun
Eyyub səmtində Xəlicə baxan bir təpədi. Turistlər
buranı sıx-sıx ziyarət edərlər və bu nədənlə
də təpədə bulunan kafe və çayxanalar çox
bahalıdı. Pierre Lotidən bir mənzərə
açılır ki, gəl görəsən. Bu adın
hardan qaynaqlandığını xəbər alsanız, deyək
ki, Pierre Loti orientalist fransız yazıçısıdı.
XIX əsrin ortalarında ilk dəfə 26 yaşında
İstanbula gəlib dənizçi kimi. O zamanlar Avropada Şərqə
maraq artdığından böyük axına səbəb
olmuşdu. Təbii ki, gələnlərin içərisində
müxtəlif məqsədlər güdənlər vardı.
Amma hər gələn geriyə qayıdanda özü ilə
Şərq haqqında olumlu-olumsuz, yaxşı, ya da pis bir
xatirə aparırdı. Jülyen Vio adlı dənizçi ilk olaraq Pierre Loti təxəllüsü
ilə yazmağa başlayanda Osmanlı həyat tərzi,
İstanbul haqqında həqiqətləri təsvir edib. Bu
şəhərə böyük sevgi ilə yazıb. Deyilənlərə
görə, Aziyadə adlı evli bir Osmanlı xanıma
aşiq olub, ilk romanı da "Aziyadə" adlanır. Mənə elə gəlir ki, Pierre Lotinin tam bir
İstanbul aşiqi, türk dostu olması yazıçı
kimi onun xeyirinə işləyib. İndi Fransada həmin adda
bir yazarın xatırlanması böyük sual işarəsidi,
amma İstanbulda Pierre Lotinin adına küçə, təpə,
kafe var. Vaxtilə yaşadığı ev qorunub
saxlanılır. Oxuyanların sözlərinə görə,
Loti realist qələmlə İstanbulun, Osmanlının
gerçək mənzərələrini verə bilib. Və təsadüf
sayılmasın ki, binası qoyulduğu gündən kosmopolit
şəhər sayılan İstanbulda sevdiyi, tez-tez ziyarət
elədiyi məkan kimi Eyyubu seçib. Eyyubun etnoqrafik
yapısı tamamilə türk ünsüründən ibarətdir,
günü bu gün də. Yazdıqlarına görə,
Avropada məşhurlaşan orientalist yazar Sultan II Əbdülhəmidin
də, Sultan Rəşadın da qonağı olub.
... Təpədəki mənzərədən
aralanıb aşağıdan qübbəsi görünən
Eyyub sultan cameyə üz tuturuq. Cameyə getmək üçün
diki enib məzarlıqdan keçmək lazım gələcək.
Onu da deyim ki, İstanbulda məzarlıqlar çox səliqəlidi,
dəbdəbə və təmtəraqdan uzaq məkanlardı.
Üzümü sağa-sola tutub burda yatanlara rəhmət
oxuyuram. Dədə Əfəndinin qəbri də burdadı.
Bu şəxs XIX əsrin sonunda türk musiqisinə
böyük xidmət vermiş sənətkardı.
... Eyyub sultan camesini Fateh Sultan Mehmet inşa etdirib.
Rəvayətə görə, 671-ci ildə
xilafət ordusu Konstantinopolu mühasirə edəndə burda Həzrəti
Məhəmmədin yaxın silahdaşı Eyyub Əl-Ənsari
şəhid olub. Eyyub Əl-Ənsari Məkkədə
İslamı qəbul etmiş ilk müsəlmanlardan
sayılır. Həzrəti Peyğəmbər
Məkkədən hicrət etdiyi zaman onu daşıyan dəvə
Eyyub sultanın evinin qarşısında yerə
çöküb və bu işarət üzərinə
Peyğəmbər onun evində qonaq olub.
Övliya Çələbinin
yazdıqlarına görə, Əbu Eyyub iki dəfə
Konstantinopol yürüşündə iştirak edib. İkinci
səfərində şəhid olub. 1453-cü ildə
İstanbul fəth olunanda Sultan Məhmətin üləmalarından
olan Akşəmsəddin onun məzarının yerini bulur və
Fatih savaba orda bir came tikdirir. Və bundan sonra Fatihdən başlayaraq
bütün sultanlar taxta keçdiklərində Sinan Paşa
köşkündən qayıqla bura gəlirlərmiş,
camedə iki rükət namaz qılırlarmış,
Şeyxülislam da şahlıq qılıncını bellərinə
bağlayırmış. Sərv ağacları və məzarlıqlarla
çevrələnmiş
came qiymətli memarlıq abidəsi sayılır. Osmanlı
tarixinin bir çox önəmli isimləri bu məzarlıqda
yatır.
... Tuncay dua etmək
üçün içəri keçir. Mən içə
camenin həyətindəki qocaman çinar ağacına
söykənib gələn turistlərə tamaşa edirəm.
Hərə bir dildə danışır - amma fərqi nədi,
yuxarıdakı o gözə görünməz qüvvə
hamımızı anlayır. Kömək ol, Böyük
Yaradan!
İstanbul çox təzadlı
bir yerdi. Və hər səmtin
də özünəməxsus zümrəsi var. Eyyubun
küçələri ilə sahilə doğru irəliləyəndə
saqqalı, əbalı kişilərlə, gözünə qədər
çarşablanmış qadınlarla sıx-sıx
rastlaşırsan. Dindar kəsim burda çoxluq təşkil
edir. Bizim müsafir olduğumuz Sarıyerdən çox fərqlidi
buralar.
Taksi ilə tramvay
durağına tərəf gedirik. Mürəkkəb yol
qovşağından baş çıxara bilmədiyimizə
görə Tuncay körpünü piyada keçməyə məcbur
edir. "Bax, iki addım yoldu, gəl özümüz gedək"-
deyir. İstanbulun iki addımı başqa yerin
addımlarından çox uzundu axı, yoruluram. Bu
günlük bəsdi gəzdiyim. Gedib otelin önündəki
sevimli skamyamda oturub Boğazı seyr edəcəm. Və ...
İSTANBULU DİNLİYORUM,
GÖZLERİM
KAPALI
BİR
KUŞ ÇIRPINIYOR
ETEKLERİNDE;
ALNIN
SICAKMI, DEYİLMİ,
BİLİYORUM
DUDAKLARIN
İSLAKMI,
DEYİLMİ,
BİLİYORUM
BEYAZ
BİR AY DOĞUYOR
FISTIKLARIN
ARKASINDAN
KALBİNİN
VURUŞUNDAN
ANLIYORUM
İSTANBULU
DİNLİYORUM...
Dumanlı, çiskinli
bir gündə sahildən yuxarı qalxırsan. Zamanında
sultanların gəzdiyi bu məkanların yeni sahibləri ticarətçilərdi.
Səs-küylü, hərəkətli məkanlardı. Bu
hay-huyun içində özəl duyğularla
baş-başasan. Möhtəşəm Süleymanın
hüzuruna tələsirsən. Divarlara vurulmuş lövhələr
sənə yol göstərir. Nəfəsin təngiyə-təngiyə
diki qalxırsan və birdən... ətrafındakı hər
şeyi unudursan.
Ey iki dünyanın
hökmdarı Sultan, ey iki oğlunun qətlinə fərman
verən Ata, ey başqa saraylardakı qovğaları həll
edib də öz sarayında sakitlik yarada bilməyən Ər,
ey atları ilə dünyanı lərzəyə salan,
ordusunun başında torpaqlar fəth edən, ey vətəndən
kənarda döyüşü seyr edə-edə gözlərini
yuman Padşah! Xəbərin varmı 500 il əvvəlki səhvlərin
acısını yaşayırıq?!
Kanuni Sultan Süleymana
avropalılar "Möhtəşəm"
ünvanını veriblər. Osmanlının onuncu
padşahı, İstanbulun fəthindən sonra
dördüncü padşahı. İndi mən İstanbulun ən
hündür təpəsində - Xəlici, Mərmərəni,
Boğazı, Topqapını görən təpəsində
Möhtəşəm Süleymanla üzbəüz
dayanmışam. Süleymaniyyə külliyyəsi bir vaxtlar
şəhər içində şəhər
sayılırmış. Kitabxanası, xəstəxanası, mədrəsəsi,
karvansarayı, su anbarı ilə. Came olsa da karvansarayda xristian
qonaqları da qəbul edib üç gün pulsuz yeməklə
təmin edərlərmiş. Camenin binəsi qoyulan vaxt Parisdə
fransız kralı Fransisk Luvr sarayının inşasına
başlamışdı. Az keçmiş kraliça Yekaterina
Mediçi Tüilri sarayını sifariş vermişdi.
Vatikanda isə Mikelancelo Müqəddəs Pyotr kilsəsinin
tikintisi ilə məşğul idi. Ancaq sultanın arzusuna
görə bu came bütün şəhər əhalisinin
istifadəsinə təmənnasız verilmişdi. Elə indi
də o zamanlar olduğu kimi içəri girib rəngbərəng
mərmərlərdən düzəlmiş dörd nəhəng
sütunun, böyük qübbənin, vitrajlardan axıb gələn
işıq selinin altında insan ömrünün nə qədər
boş, həyatın nə qədər fani olduğunu
düşünməli olursan.
Ey Möhtəşəm
Süleyman, ey ürəyi dağlı ata, böyük
arzularla yaşadın. İki dünyanı birləşdirmək
istədin. Ömrünün sonuna acı xatirələrin
qaldı. Möhtəşəm olsan da, Sultan olsan da enində-sonunda
insan idin.
...Yağış deyəsən ara verir, amma sis-duman var. Elə qəlbimdə də. Bu məkandan aralanıram.
ARZULAR BAŞKA ŞEY,
HATIRALAR BAŞKA.
GÜNEŞİ GÖRMEYEN ŞEHİRDE
SÖYLE, NASIL YAŞANIR?
Bebekdə bir kafede oturmuşuq. Burası Boğazda sosyetenin, ulduzların takıldığı bir mekan. Menyüya baxıb Adil Polatın təklifi ilə dadını bilmədiyim sahlab sifariş verirəm. Düyü unundan hazırlanmış, üstünə də darçın səpilmiş, bir növ bizim firniyə bənzər, amma duru bir içkidi. Soyuq havalarda insanın canını isidəcək bir şey. Xoşuma gəlmir, amma çox bəyəndiyimi deyirəm.
Hər gün Bebeyin içindən dar yollarla keçib getsək də, ancaq indi diqqətlə ətrafıma göz ata bilirəm. Əksəriyyəti taxtadan tikilmiş əsrlik evlər yolboyu düzülüb. Evlərin qiymətini soruşuram Adil Polatdan:
- Abla, burda elə evlər var ki, paha biçiləməz- deyir.
Düz dənizin qırağında Beşiktaş Valide Sultan cameyinə bənzəyən bir tikili var. Nə vaxta aid olduğunu soruşuram.
- Altı yüz sənə kadar olar.
- Olamaz- deyirəm.
- Nədən?
- İstanbulun fəthi nə zaman, 1453. Dahası var. Camenin mimari yapısı da son dönəmləri göstəriyor.
- Üzerindeki levhaya bakalım, abla.
Lövhəyə baxırıq... mən haqlıyam. İstanbulun Avropa yakasındakı çox məkanlar kimi Bebek də tarixlə müasirliyin qəribə sintezini yaşayır. Son günlərin məşhur mahnısını xatırlayıram:
Sevgilimi koluma takarım,
Bebekde üç-beş tur atarım...
İstanbula gələsən də, alış-verişə çıxmayasan? Olurmu böyle şey? Tamam, hadi bakalım.
... Burası "İstinye park" - neçə qatlı böyük ticarət mərkəzidi. İynədən, düymədən tutmuş hər şey satılır. Satılmağına satılır da, amma mən yazıq öz ölçümdə bəyəndiyim bir şey bulamam ki... Ancaq burda gəzməyin özü əsəbləri sakitləşdirir. Yəqin bilirsiniz də şopinq-terapiya deyilən bir müalicə üsulu var qadınlar üçün. Bir məsələ də var ki, qadınların şopinq-terapiyasından sonra evdəki erkeklərin şokinq-terapiyası başlayır. Eybi yox, həmişə qadınlar əziyyət çəkməli deyil ki?..
Gördüyüm qədəri haqqında bol-bol danışılan ekonomik kriz alış-veriş mərkəzlərinə bir elə toxunmayıb. Alan-alır, satan-satır. Bizimkilərlə də sıx-sıx rastlaşırıq. Heç ağızlarını açmamış üz-göz ifadələrindən, bir də makiyajlarından tanınırlar. Vaxtım və yorğun ayaqlarım imkan verdiyi qədər gəzirəm, evdəkilərə bir-iki hədiyyə alıram...
İndi bu sətirləri yaza-yaza fikirləşirəm ki, İstanbulu gəzib-tozub, vəsf eləmək üçün nə bir həftə, nə bir ay, nə də bir sənə bəs eləməz. Həm də yazdıqlarıma baxıb tarixi xronologiyanı pozduğumu görürəm. Martın sonlarında gəldim buralara. Nisan və mayıs aylarında yazını yazdım. Təsvir edəcəyim Rumelihisarının təməli aprel ayında qoyulub. İstanbul isə bir il sonra mayda fəth olub. Nə fərqi, harda başladın, harda bitirdin? Amma qəribədi, gəzintimə İstanbulun başlanğıc tarixində son verirəm.
Rumelihisarı Konstantinopolu İstanbula dönüşdürən zamanın əvvəlidi. İlk öncə Ayasofyadan, Sultan Əhməddən, Dolmabaxça sarayından, Pierre Lotidən, Eyyub Sultan cameyindən yazmışdım. Amma bu qarışıqlığın özündə də bir bağlantı var.
Ən hündür qüllədən Boğaz,
qarşı tərəfdə Anadolu yakası və Anadolu
hisarı görünür. Anadolu
hisarını 1396-cı ildə Yıldırım Bəyazid
inşa etdirib. 1402-ci ildə Əmir
Teymurla savaş olmasaydı İstanbul o zaman fəth ediləcəkdi.
Olmadı. Hələ ki, II
Mehmet adı ilə taxta çıxmış gənc sultan
1452-ci ildə Boğazın ən dar yerində yeni bir
inşaata başlayır - Rumelihisarının. Bu qalanın tikilişi ilə Konstantinopol mühasirəyə
alınır. Çünki Qara dənizdən
gələn gəmilər şəhərə ərzaq gətirə
bilmirlər. Bu nəhəng tikili cəmi
dörd aya başa gəlir. Bütün əyalətlərdən
toplanmış bənnaların zəhmətiylə.
Tikinti bitən kimi Boğazdan keçən gəmilər nəzarətə
alınır, tabe olmayan gəmiləri batırır, heyətini
isə
Hisarın qüllələrinin tikintisinə nəzarət II Mehmetin sərkərdələrinə tapşırılır. Dəniz tərəfinə düşən qismiyləsə sultanın şəxsən özü ilgilənir. Elə indi də bu qüllələr tikintini aparmış paşaların ismini daşıyır. Hisarın böyük qüllələrini birləşdirən divarın uzunluğu şimaldan cənuba 250 metr, şərqdən qərbə isə 125 metrdir. Bəzi yerlərdə divar qalınlığı 7 metr, hündürlüyü isə 45 metrə çatır.
Rumelihisarı bu gün muzeydi. Bir vaxtlar üstündən quş uça bilməyən yerdən çox rahatca içəri keçirik. Hərə öz yaşına uyğun cəldliklə - mən də, Tuncay da qüllələrə dırmaşırıq. Bürclərdən bax ki baxasan. Qarşıdan Anadolu hisarının üstündə dalğalanan qırmızı Türk bayrağı görünür. Və birdən Tuncayın sözləri məni təsirləndirir:
- Bu şəhəri hər yaşda bir başqa cür qavrayırsan, - deyir.
Demək bu günün türkləri hələ də var, var olacaqlar. Müharibə qalasının içində konsert meydançası düzəltsələr də, bu günün türklərini oynadıb-oxutsalar da, başlarını qarışdırsalar da var...
Bir az irəlidə Rumelihisarı məzarlığının daşları görünür. Orxan Vəli burda yatır. Şairim, ustadım, yatdığın yer güzel də, gözlerin kapalı da, hala İstanbulu dinliyormusun?
BU
Adil Polat xanımı ilə hava alanında bizi uğurlamağa gəlib. Vaxta hələ var, kafedə çay içirik:
- Günler elə bil uçdu - deyirəm.
- Nasıl, abla, anlayamadım- deyir Adil Polat və xanımı tez-tələsik düzəliş verir:
- Günler çabuk geçdi diyor.
Tuncay:
- Vay bə, Filiz azericeyi söküyor.
- Tamam, nasılsa bir gün öyrenecek- deyirəm. Və özlüyümdə düşünürəm ki, Türkiyənin də, Azərbaycanın da gələcəyi bu gənclərdən asılıdır. Allaha əmanət olun!
...Uçaqdakı yerimdə oturub gözlərimi yumuram, beynimdə isə bu misralar fırlanır:
İSTANBULDA
BOĞAZ İÇİNDEYDİM
BİR QARİP
İRADƏ TUNCAY...
Bakı-İstanbul
Mart-may
İradə TUNCAY
525-ci qəzet.-
2009.- 16 may.- S.21.