"Zamanın ruhlara
hökm edən şairi"
Azərbaycan ədəbiyyatı
tarixində istiqlal şairi mövqeyini qazanmaq məhz ona nəsib
oldu. Və bu mövqeyə yüksəlmək
üçün Əhməd Cavad şərəfli mücadilə
yolu keçdi. Bütün Şərqdə və Türk
dünyasında ilk demokratik dövləti - Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətini o, böyük sevgi və vətən məhəbbəti
ilə tərənnüm etdi. Yazdığı şeirlər,
himnlər insanların qəlbinə hakim kəsildi. Təsadüfi
deyil ki, Azərbaycanın görkəmli dövlət xadimi M.Ə.Rəsulzadə
onun haqqında belə yazırdı: "Zamanın ruhlara
hökm edən şairi".
Böyük istiqlal
şairi Əhməd Cavad 1892-ci il may ayının 5-də Gəncə
qəzası Şəmkir nahiyyəsinin Seyfəli kəndində
anadan olub. 8 yaşında olarkən atasını itirib.
İlk təhsilini molla yanında alıb, ərəb-fars dillərini
öyrənib. Sonradan isə "Cəmiyyəti-xeyriyyə"ni Gəncədə açdığı
Yelizavetpol (Gəncə)
Müsəlman Ruhani Seminariyasında təhsil alıb. Onun buradakı təhsili
1906-1912-ci illəri əhatə
edib. Seminariyada oxuduğu illərdə
Hüseyn Cavid, Abdulla Sur, İdris
Axundzadə, Türkiyədən
Gəncəyə gəlmiş
Cavad kimi müəllimlərdən dərs
alıb. Əhməd Cavadın ilk şeiri məhz həmin dövrdə -
1911-ci ildə nəşr
edilib. 1914-cü ildə
o, Türkiyəyə
gedir. Bir müddət burada yaşadıqdan sonra yenidən Gəncəyə
qayıdır.
Elə orada dostları
onu "Əhməd Cavad" kimi
çağırdıqlarından Gəncəyə
qayıtdıqdan sonra da həmin imza ilə
yazılarını nəşr etdirir...
Qeyd edək Əhməd
Cavad gənc yaşlarından böyük nüfuz qazanıb. Belə
ki, "Cəmiyyəti-Xeyriyyə"nin işinə maddi cəhətdən
böyük yardım edən məşhur milyonçu
H.Z.Tağıyev Ə.Cavada dərin inam göstərirdi. Yaxın
adamlarına belə pul kağızlarına qol çəkdirən
H.Z.Tağıyev Ə.Cavada imza atdırmadan "Cəmiyyət"
fəaliyyəti üçün pul verirmiş.
Əhməd Cavad bir
müddət məktəblərdə pedaqoji fəaliyyətlə
də məşğul olub. Sonradan onun həbsinə qərar
verən - Mir Cəfər Bağırovla bir məktəbdə
çalışdığını da söyləyirlər.
1915-1916-cı illərdə
"Cəmiyyəti-Xeyriyyə"nin
tapşırığı ilə Əhməd Cavad
Acarıstana-Batuma gedir. Batumda Süleyman bəyin qızı
Şükriyyə xanımla tanış olub ailə həyatı
qurur...
Qeyd edək ki, Əhməd
Cavadın istiqlal, azadlıq, türklük ruhu ilə dolu,
şeirlərinin hamısı maraqlıdır,
oxunaqlıdır. Bu mövzuda onun yazdıqları əsasən
cümhuriyyət dövrünə təsadüf edir. Lakin onun
1914-cü ilin dekabrında yazdığı, böyük bəstəkar
Ü.Hacıbəylinin sonradan musiqi bəstələdiyi
"Çırpınırdı Qara Dəniz!" şeiri təkrarsızdır.
Bu şeir hazırda bütün Türk dünyasının
ortaq himnidir. Bu şeirin hər misrası bir
çağırışdır, azadlığa, hürriyyətə
səslənişdir. Diqqət edək:
Çırpınırdın
Qara dəniz
Baxıb
Türkün bayrağına!
"Ah!"
deyərdin, heç ölməzdin
Düşə
bilsən ayağına!...
Dost elindən
əsən yellər,
Bana şeir, salam söylər!
Olsun bizim bütün ellər
Qurban Türkün bayrağına!
Yol ver Türkün
bayrağına!
Əhməd Cavadın
bu şeiri bütün Türkiyədə məşhur idi.
1918-ci ilin 28 mayında Azərbaycan İstiqlalı elan edildi. Cümhuriyyətin elanından az sonra mövcud hökumət Gəncəyə köçdü. Səbəbi isə Bakının erməni-daşnak-rus qüvvələrinin nəzarəti altında olması idi. Belə bir zamanda Gəncə şəhərində müstəqillik rəmzimiz olan ilk qırmızı bayrağımız dalğalanmağa başladı (Məlum olduğu kimi ilk bayrağımız qırmızı rəngdə, ağ aypara və səkkiz guşəli ulduzun təsviri formasında olub. Üçrəngli bayrağımız haqqında olan ikinci qərar isə 1918-ci ilin noyabrın 9-da verilib). Əhməd Cavad bu münasibətlə yazırdı:
Təmiz
alnındakı tozu, torpağı,
Haqq
üçün açdığın əllərinlə
sil!
Qalxıb,
bir də enməz elin bayrağı,
O sənin,
o mənim əlimdədir, bil!
Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin elanından sonra ikinci baş verən
tarixi hadisə Bakının Qurtuluşu idi. Bakını azad
etmədən istiqlalın reallaşması da
qeyri-mümkün idi. AXC qurucularının vətənpərvər
ziyalılarının apardığı uğurlu diplomatik
iş öz bəhrəsini verirdi. 1918-ci ilini iyununda Azərbaycan
dövləti ilə Osmanlı Türkiyəsi arasında ilk rəsmi
müqavilə imzalandı. Həmin müqavilənin 4-cü
maddəsində göstərilirdi ki, Azərbaycan dövləti
Türkiyədən hərbi kömək istəmək
haqqına malikdir.
General Nuri Paşanın
başçılığı altında Qafqaz İslam
Ordusunun Azərbaycana dəstək və Bakının Qurtuluşu
savaşına başlaması bütün insanlarınızda
coşqun hisslər yaratmışdı. Şair Əhməd
Cavad isə öz duyğularını və qəhrəman
türk əsgərinin xilasa yetdiyini belə ifadə edirdi:
Ey
Bakı, sən qorxma, gəldik, gələli,
Səninçün
atıldıq daim irəli!
Sağ qalanlar
annələrə təsəlli,
Şəhidlərin
ruhu gülər, bismillah!
Əhməd Cavad
Bakının Qurtuluşu savaşında erməni-daşnak xəyanətkar
qüvvələrinə kömək edən ingilislərə
üz tutub deyirdi:
Bakıya gəlmisiniz
salam verməyə,
Ey Xan
sarayını tutan ingilis!
Gedirkən Kəbəyə
hacı karvanı,
Hacılar
yoluna çıxan ingilis!
Əhməd Cavad Qafqaz
İslam Ordusunun hər bir uğuruna sevinir, ilhama gəlir,
onları böyük qələbələrə səsləyirdi:
Bu
qarşıdakı duman çıxan bacadan,
Sən gəlmədən
iniltilər çıxardı!
Geciksəydin,
məzlumların fəryadı
Yeri,
göyü, kainatı yıxardı!
Yürü,
yürü batan günün izinə,
Gülümsəyir
doğan Günəş yüzünə!
Əhməd Cavad bu
şeirini Bakını mühasirəyə almış, xilasa
çalışan Qafqaz İlsam Ordusu Güzdəkdə olarkən
yazmışdı.
Əhməd Cavadın qəhrəman
Türk ordusuna sevgisi bitib tükənmir. Qurulmuş müstəqil
Cümhuriyyətin mövcudluğunu bu ordunun zəfərində
görür.
Ey şanlı
ölkənin şanlı ordusu,
Unutma Qafqaza
girdiyin günü!
Gəlirkən
qovmağa Turandan Urusu,
Ayağını
Qara dəniz öpdümü?!
1918-ci ilin sentyabrın
15-günü, Bakının Qurtuluşu Günü Azərbaycan
Cümhuriyyəti tarixinin önəmli bir hadisəsi oldu. Bakı
düşmənlərdən azad edildi. Ölkədə
geniş dövlət quruculuğu prosesi başlandı. Hüquqi
və demokratik dövlətçiliyin əsası qoyuldu. Tez
bir zamanda ölkədə azad və demokratik seçkilər əsasında
ilk Azərbaycan Parlamenti formalaşdı. Bu böyük hadisəyə
Əhməd Cavad da öz töhfəsini verirdi. Onun yenə də
vətən duyğulu, Vətən ruhlu, bayraq sevgili şeirləri
adamları riqqətə gətirirdi:
Əhməd Cavad bir
şeirində azad bir dövlətin müstəqil vətəndaşı
olduğunu böyük qürur hiss ilə belə
çatdırdı:
Soranlara, bən
bu yurdun
Anlatayım
nəsiyəm.
Mən
çeynənən bir ölkənin
"Haqq!"
bağıran səsiyəm!
Əhməd Cavadın
üçrəngli bayrağımıza sevgisi idi. O, bu
bayrağa bütün varlığı ilə
bağlıdır:
Gül rəngində bir yarpağın
Ortasında bir hilal!
Ey Al Bayraq, sənin
rəngin
Söylə neyçün böylə al!?
1919-cu ildə isə Əhməd Cavad "Şəhidlərə" şeirini yazdı. Bakını azad edərkən canını qurban vermiş türk şəhidlərinə böyük ehtiramını bildirdi. Azərbaycanın çox bölgələrində məzarlıqlarda uyuyan bu şəhidlər əsl qəhrəmanlıq göstərib vətənimizi düşmənlərdən azad etdilər. Həmin şeir necə təsirli və mənalıdır?!
Qalx, qalx
sarmaşıqlı məzar altından.
Gəlmiş,
ziyarətə qızlar, gəlinlər!
Ey karvan
keçidi, yollar üstündə
Hər gələn
yolçuya yol soran əsgər!
1919-cu ildə Bakı
hökumət mətbəəsində "Dalğa"
adlı ayrıca bir şeirlər kitabı da çap edildi. Bu
kitab ona böyük şöhrət gətirdi və Əhməd
Cavadı İstiqlal şairi kimi məşhur etdi.
Əhməd Cavadın
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Gəncədə
yazdığı və "Gənclər yurdu"nda
çap edilən bir marşı da çox maraqlıdır:
Bayrağıma
xain baxan
Xain
gözə mən tikanam.
Burulursam
kölgəsində
Halal olsun
ona qanım!
Əhməd Cavadın
yazdığı milli marş isə Azərbaycana sonsuz bir
sevginin, bağlılığın təzahürü idi:
Azərbaycan,
Azərbaycan!
Ey qəhrəman
övladın
Şanlı
Vətəni!
Səndən
ötrü can verməyə,
Cümlə
hazırız!
Səndən
ötrü qan tökməyə
Cümlə
qadiriz!
Üç
rəngli bayrağınla
Məsud
yaşa!
İstiqlal şairinin
"Azərbaycan, Azərbaycan" şeiri isə vətən
sevgisi ilə, torpağa məhəbbət ruhu ilə doludur:
Durna
gözlü bulaqların
Cənnət
kimi yaylaqların!
Geniş-geniş
oylaqların,
Azərbaycan,
Azərbaycan!
1920-ci ilin 27 apreli
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin son günü
oldu. Azərbaycan bolşeviklər tərəfindən işğal
edildi. Həbslər,
sürgünlər, ölümlər...
Azərbaycanda qanlı rejim
tətbiq edildi. Və təbii ki, belə bir quruluşda,
ideoloji cəmiyyətdə
yaşamaq Əhməd
Cavad üçün
də qeyri-mümkün
idi.
İlk dəfə onu
1923-cü ildə həbs etdilər. 1923-cü ildə gizli
olaraq nəşr edilən "İstiqlal" qəzeti
müsadirə olunduqdan və yeri aşkarlandıqdan sonra həbslər
aparıldı. Həmin vaxtı qəzetin nəşrini, əsas
işini reallaşdıran Mirzə Bala Məmmədzadə həbs
edilmiş, sonradan isə o həbsxanadan çıxıb
İrana qaçmış, Ənzəli şəhərində
yaşamışdı. Məhz onun
qaçışını Əhməd Cavadla
bağlamış, onu həbs etmişdilər. O vaxt Ə.Cavadı
bir zaman Qubada birgə müəllim kimi
çalışdıqları - dostları H.Musayev və
M.C.Bağırov (Sonralar Azərbaycan KP MK-nin birinci katibi) həbsdən
azad etmişdilər.
1923-cü ildən
başlayaraq, Əhməd Cavad güclü hücumlara məruz
qalır, əsas tənqid obyektinə çevrilir. 1925-ci ildə
yazdığı "Göygöl" şeiri isə ona
ciddi problemlər yaratdı. Şeirə siyasi yanaşmalar
oldu. Şeirdə işlədilən "ulduz",
"ay", "yaşıl" sözlərinə görə
şairi ittiham etməyə başladılar. Qeyd etdilər ki,
o, bu şeirində ötən günləri yada salıb,
Müsavatı xatırlayıb:
Bulunmaz
dünyada bənzərin bəlkə,
Zəvvarın
olmuşdur bir böyük ölkə.
Olaydı
könlümdə bir yaşıl kölgə,
Düşəydi
sinənə yaralı, Göygöl!
Sənin
gözəlliyin gəlməz ki saya,
Qoynunda yer
vardır yıldıza, aya.
Sovet mətbuatında
artıq Əhməd Cavadı sərt tənqid atəşinə
tuturdular. Tənqidçilər onun haqqında
yazırdılar: "Bir az da əski şairlərdən bəhs
edək. Biz güman etmirik ki, Cavad Axundov və Hüseyn Cavid
kimi şairlərdə bu yaxın zamanlarda lazımi bir
dönüş, əmələ gələcəkdir... Mündəricə
etibarı ilə bu şairlərin yazıları yeni cəmiyyətin
və yeni Azərbaycan mədəniyyətinin əleyhinədirlər".
Böyük şairin
1930-cu ildə yazdığı "Kür" əsəri
isə onu yeni tənqid hədəfinə çevirdi. Xüsusən
əsərdə işlətdiyi aşağıdakı
misralar ədəbi və siyasi mühitin ciddi narazılığına
səbəb oldu:
Dolaşıb
dağı, daşı,
Qatırım
ol, yük daşı.
Əyil
Kürüm, əyil, keç!
Meydan sənin
deyil, keç!
Əhməd Cavadın
son misralarını belə qəbul etdilər ki, şair yeni
həyatı bəyənmir, bəzi quruculuq işlərindən
narazıdır, köhnə dövranı üstün tutur və
ona görə də Kürə deyir: "Meydan sənin deyil,
keç!" Əhməd Cavadın əleyhinə ciddi və
sərt tənqidi şeirlərin sayı getdikcə
artırdı:
Şeirinə
ağuş açıb Türkiyə
Əhməd
Cavadın,
Bicliyi oldu
əyan cümləyə
Əhməd
Cavadın,
Yetişib
Türkiyəyə yazdığı
bir
çox əsəri.
Yazdığından
özünün yaxşıca
vardır
xəbəri,
Əyləşib
Türkiyədə, dəvət edib
dərbədəri,
Şeirinə
çıxdı yiyə Türkiyə
Əhməd
Cavadın,
Bicliyi oldu
əyan cümləyə
Əhməd
Cavadın...
Şeirin
sonunda isə bildirilirdi:
Bicliyi oldu
əyan cümləyə
Əhməd
Cavadın,
Yeridir
sürgünə, ya türməyə
Əhməd
Cavadın.
1937-ci ilin iyun ayında
axşam Əhməd Cavadı həbs etdilər. Dustaq sayı
1112 olan şairin istintaq işi 1937-ci ilin 25 sentyabrında
başa çatdı. 1937-ci ilin oktyabr ayının 12-dən
13-nə keçən gecə Əhməd Cavadı güllələdilər.
Nəsiman YAQUBLU