Şuşada görüşərik!
"İSTANBULDA QUŞLAR QONDU ÇİYNİMƏ"
Budəfəki söhbətim
İstanbulda Ayasofya məqbərəsini ziyarət edərkən
düşündüklərimdən ibarətdir. Səfərimdə
Sultan Əhməd camesini və Topqapı tarixi muzeyini də
ziyarət etdim. Lakin Ayasofya düşüncələrimin daha
önəmli olacağını düşünürəm. Həm
də yaxın keçmişdə hörmətli İradə
Tuncayın İstanbul xatirələrini "525-ci qəzet"in
səhifələrində oxuduğumuzdan, təkrarçılığa
yol vermədən, bir haşiyə çıxaraq konkret fikirlərmi
sizlərə çatdırmaq istəyirəm.
Son vaxtlar Türkiyənin
Ermənistanla sərhədləri açmaq istəməsi xəbəri
deyəsən Türkiyəli türkləri də
sarsıdıbmış. Dükanlardan birində
satıcının Azərbaycan türkü olduğumu bilib mənə
yaxınlaşdığını gördüm.
- Azərimisən? -
dedi.
- Əvət, Azərbaycan
türküyəm - dedim. Bəlkə də heç növbəti
sualına hazır deyildim:
- Efendim, ben de türkem, bizlere kızdınızmı?
-Türkün
acısına kızmamaq olurmu? - dedim.
O, bir az
düşünürək:
- Hanki
acıymış? - deyə soruşdu.
- Türkün
türkü başa düşməməsindən də
acı bir şey ola bilirmi, yəni? - dedim.
Yerli vətəndaşlarla
olan bir çox söhbətlərimdə Türkiyənin bu
siyasətinə onların da acıdığının dəfələrlə
şahidi oldum və türk millətinin bu birliyinə "afərin"
dedim.
Nə isə keçək
əsas məsələyə.
Məqbərəni ziyarət
etmək üçün təxminən 300 metrlik məsafədən
növbəyə durmalı oldum. Burada dünyanın
bütün dillərində danışılırdı. Bir
anlığa Babil haqqındakı əfsanələri
xatırladım. Orada yazıldığına görə
insanların həmfikir olaraq Babil qülləsini ucaltmağa
nail olduqlarını görən Allah onların dillərini
qarışdırmışdı. Qarışdırmışdı
ona görə yox ki, onlar qülləni ucaltmasınlar,
qarışdırmışdı ona görə ki, dünya
malından insanların gözünün doymaması ona əyan
idi, bəlkə də düşünürdü ki, bu
şöhrətpərəst insanlar süni düzəltdikləri
pillələrlə ucala-ucala Allahın mərtəbəsinə
çatar və onu da taxtdan salardılar, bununla da həyat məhv
olardı. Buna baxmayaraq, bizlər artıq başqa planetlərə
uçmağa hazırlaşırıq. Uçuşumuz
xoş niyyətli, Allah yardımçımız olsun!
Bu gəzintidə fikrimə
cürbəcür ideyalar gəlirdi. Bir anlığa xalq
şairi Zəlimxan Yaqubun "İstanbulda quşlar qondu
çiynimə" misrasını xatırladım. İlham
pərisi gəlib oturmuşdu çiynimə. Bir azca ortaq dil məsələsi
məni düşündürdü. Türkiyədən Azərbaycana
bir qonağımız gələndə hamımız
Türkiyə türkcəsində danışmağa
çalışırıq. Biz oraya gedəndə isə
onlar nəinki cəhd eləmirlər, heç bu haqda
düşünmürlər də. Türkiyəyə
uçmaq üçün Bakı hava limanındaykən
özümüzü Türkiyə türkcəsinə
kökləyirik. Hələ bu nədir ki, vətənimizdə
gəlmələr bir yana, yerli qeyri-türklərlə də
onların öz dilində danışmağa
çalışırıq. Lakin, heç bir qeyri dövlətdə
yerlilərin bizim azərbaycanlı olduğumuzu duyduqda
doğma dilimizdə danışmağa cəhd etmələrinin
şahidi olmamışam. Bu artıq ürəyimizin
yumşaqlığından keçir nə bilim nəyə...
Nədənsə özgə havasına oynamağı
özümüzə ar bilmirik. Bu xüsusiyyətimizi tərgitməsək
ortaq türkcənin Azərbaycan türkcəsinə
yaxınlaşacağını unutmalıyıq. Ancaq bir
şeyi unutmamalıyıq - ən saf türkcə
Qazax-Borçalı ləhcəsi hesab edilir. Bu ayrıca bir
mövzu olduğundan qısaca olaraq deyə bilərəm ki, əcnəbi
dillər bu ərazidə yaşayan türklərin dilinə
öz təsirini göstərə bilməyib. Hal-hazırda
Borçalı Gürcüstan respublikasının tərkibində
olsa da bu bölgədə yaşayan əksər türklərin
gürcü dilində danışa bilməməsi buna bariz
nümunədir. Bu da belə, keçək başqa bir məsələyə.
İstanbul Bizansların
hakimiyyəti altında olarkən Ayasofiyanın önündə
tikili bir sütun üzərində, Yustinyanın atlı heykəli
dayanırmış. XIII əsr İslam
coğrafiyaçılarının verdiyi məlumata görə
heykəlin sağ əli havada olmaqla xalqı İstanbula dəvət
edən bir mənaya dəlalət edir, sol əlində
tutduğu tilsimli qızıl kürə isə düşmənin
şəhəri istilasına əngəl kimi
anladılırdı. Xristian qaynaqlarına görə isə
at üzərində canlı kimi dayanan Yustinyanın heykəlinin
sol əlində qızıldan böyük bir alma olub, sağ
əli isə Qüdsü və İslam dünyasını
göstərməklə, imperatorun dünyanı əlində
tutduğunu göstərir. Xristian səyyahlarına görə
isə, bu qızıl kürə Bizans imperatorluğuna
uğur gətirirdi. Necəki, XIV əsrdə heykəlin və
kürənin düşməsi bir çox ölkələrin
itirilməsinə, yəni Türklər tərəfindən fəthinə
və imperatorluğun süqutuna işarə
sayılırdı. Bizanslılar üçün uğurlu
bir tilsim sayılan bu kürə Fatih Sultan Mehmetin təşəbbüsü
ilə Türklərin "Qızıl alma"sı olaraq,
onların İstanbulu almaq üçün bir simvolu
olmuşdur. Hətta, heykəlin üzü Anadoluya tərəf
dayanaraq, əli ilə də Osmanlıları göstərməsinə
Yustinyanın "məni yuxacaq insanlar bu tərəfdən gələcəklər"
deməsi haqqında bir rəvayət də qoşulmuşdu. İstanbulun
fəthindən sonra Qızıl alma Romaya
köçürülmüşdür.
Qanuni Sultan
Süleymanın dövründə Osmanlılar Xaçlı
hücumlarının qaynağı olan Roma
papalığına hakim ola bilmək üçün
qarşılıqlarına çıxan Alman imperatorluğunu
və Beç (Vyana) şəhərini tutmaq zərurətini
anladılar. Beləliklə, Fatih Sultan Mehmetin təşəbbüsü
ilə olan İtaliyanın fəthi təxirə salınaraq,
Beç şəhəri və qalasına sahib olmaq
üçün "Alman Qızıl Alması və ya
Qızıl Alma səddi" ideyası təşəkkül
tapdı. 1529-cu ildə Beçi mühasirəyə alan Sultan
Süleyman qış gəldiyi üçün mühasirəni
dayandırdı. Qışlaqları ziyarət edən cahangir
əsgərlərə baş çəkərək,
onların şərbətlərini içər və
bardaqlarını qızıl ilə doldurub özlərinə
qaytarardı. Ayrılarkən isə "Qızıl Almada
görüşərik" deyib, əsgərlərdə gələcək
döyüşə bir psixoloji ruh və ya yüksək
döyüş ovqatı yaradaraq öz ideyalarını
canlandırırdı. Əsgərlər isə onların fədakarlıqlarını
ifadə edən bir tərzdə "dəstəyə
güllə atar, keçəyə qılınc çalar,
Qızıl Almaya tək gedərik" deyimi ilə sultana
cavab verər, bağır basardılar. Buradan
görünür ki, Qanuni Sultan Süleyman Beç şəhərini
almaq üçün əvvəlcə əsgərlərində
psixoloji bir qələbə ruhu yaratmışdı, daha
doğrusu "əsgər" sözünün özündə
qaliblik kultunun yaranmasına nail olmuşdu.
Bəlkə, biz də bəşəriyyətin
"pul xəstəliyi"nə tutulduğu bu dövrdə
Azərbaycan insanının psixologiyasına tək bircə
ifadə ilə təsir edək?!
Təklifim budur ki,
görüşüb ayrılarkən bir-birimizə
"sağ ol" yox, ŞUŞADA GÖRÜŞƏRİK
deyək!!! Bizim gözümüzü dikdiyimiz, özgə
torpaqları deyil, öz dədə-baba yurdumuzdur,
ulularımızın hördüyü divarlar, qurduğu
qalalar, uyuduğu məzarlıqlardır.
Şuşada
görüşərik!
İstanbul, 01.05.2009
525-ci qəzet.- 2009.- 16 may.- S.8.