Növbədənkənar yazı

VƏ YA HƏR KİTAB SEVİNƏNİNİ TAPIR...

"Zaman atəşdir, önünə çıxan hər şeyi yaxıb-yandırar, əsil şeirdən başqa..."

"Şeir bir düşüncənin ifadəsi deyil, o, qanayan bir yaradan və ya gülümsəyən dodaqdan yüksələn bir şərqidir..."

Hər dəfə Bakıdan Türkiyəyə dönəndə yüküm daha çox kitablardan ibarət olur. İldə iki dəfə qısa müddətdə vətəndə olarkən gəlişimdən xəbər tutan şair və yazıçı dost-tanışlarımın yeni çıxan (ya da çoxdan çıxan, amma mənimçün yeni olan) əsərlərindən ibarət yetərincə kitab yığılır. Bunun əsas səbəblərindən biri və bəlkə də birincisi indi ədəbiyyatımızda "külüng çalan" bir çox sənətkarın bir zamanlar hamisi olmağımdır. Şadam ki, sədri olduğum Gənclərin Respublika Ədəbi Birliyinin o zamankı üzvlərindən bir çoxu indi aktiv ədəbi həyat sürməkdədir... Doğrusunu deyim ki, sədrlik etdiyim o birliyə gələnlər mənim təmsil olunduğum nəsillə müqayisə olunanda daha şanslı idilər. Təvazökarlıqdan uzaq olsa da, istər Gənclərin Respublika Ədəbi Birliyində, istərsə də yaradıcısı və baş redaktoru olduğum "Gənclik" jurnalında mənim gəncliyə göstərdiyim qayğını məndən əvvəlki ədəbi nəsillər bizim bir çoxumuza göstərməmişdilər. Göstərmələri bir yana qalsın, ədəbi uğurlarımıza qısqananları da az olmamışdı. Əlbəttə, bu yazıda məqsədim başımdan keçənləri corab ipliyi kimi çözümləmək deyil. Bu, ayrı bir yazının mövzusudur və inşallah bu yazım da haçansa işıq üzü görəcək. Ədəbi birliyə gələn gəncliyi ona görə şanslı adlandırıram ki, onlara rəhbərlik edənə qədər mən Moskva ədəbi mühitindən keçib gəlmişdim və "öz yağında qovrulan" dərnək rəhbərlərindən deyildim. Moskvada iki illik Ali ədəbiyyat kursunda oxumaq həqiqətən də yaradıcı adam üçün önəmli bir şans idi. Amma bu şansı dəyərləndirib, böyük ədəbiyyat magistralına çıxanlar da olurdu, Bakıdan apardığı istedadını araq-çaxır şüşəsində, ya da bir-iki nataşanın siqaretli nəfəsində öldürənlər də... Seçim adamın özünə qalırdı. Moskvaya 70-ci illərin əvvəllərində getmişdim. Amacım Bakıda gözümdə qalan öyrənmək arzumu doyuzdurmaq idi (Bakı Dövlət Universitetini qiyabi bitirmişdim). Mənəvi cəhətdən ac idim. Və çox şükür ki, ac ruhu doyurmaq üçün Moskvada o zaman istənilən qədər qaynaq vardı. Nabokovdan tutmuş Brodskiyə qədər, qadağan olunmuş şair və yazarların əsərləri əlyazması halında gizli şəkildə əldən-ələ dolaşırdı... Gündüzlər dərs saatları heç, Dobrolyubov küçəsindəki məşhur yataqxanada sevdiyimiz müəllimlərlə bərabər səhəri diri gözlə açdığımız gecələr də az olmurdu... Estetikadan dərslərimizə gələn və estetikanın dışında heç zaman eşitmədiyimiz, eşidə bilməyəcəyimiz gizli mətləblərdən qorxmadan açıq-aşkar şəkildə danışan, boyu 2 metrə çatan, maral buğasına bənzəyən, özünün təbirincə desək, "sibiryak", uzun müddət Kremldə Sov.İKP-də mədəniyyət şöbəsinin müdir müavini işləmiş və açıq fikirlərinə görə də oradan qovulmuş Gennadi İvanoviç Kunitsinlə, üç-dörd yaxın tələbə dostumla səhəri diri gözlə açdığımız gecələri düşündükcə indi də burnumun ucu göynəyir. Heç yadımdan çıxmaz, Gennadi İvanoviçin aramıza salınmış birisinin etirazına "Leninizm bez Lenina, xristianstvo bez Xrista", - deyib hayqırdığı:

- Lenin dirilib Kremlə gəlsə, onu "dəli" deyib dəlixanaya salarlar, İsa peyğəmbər dirilib Vatikanın qapısını döysə, onun da aqibəti Lenininkindən fərqli olmaz. Yəni, Kremlə Leninin, Vatikana İsa peyğəmbərin özü yox, dəyişdirilmiş sözü lazımdır".

Bu cümlələri hayqırdıqdan sonra hətta bizi sınayıcı və qınayıcı, sirayətedici baxışlarla seyr edib: "Niyə qorxaq gözlərlə mənə baxırsınız, yoxsa dediklərim həqiqət deyil" - deyə gileyləndi də. Hələ siz onun Kremlin qapalı qapıları arxasında millətdən xəbərsiz baş verən olaylar, saraydaxili intriqalar; Stalinin zəhərlənməsi, Beriyanın tutulması, Xruşşovun əvvəlcə vəzifəyə yiyələnməsi, sonra da işdən çıxarılması və ilk dəfə duyacağımız, eşidəcəyimiz daha nələri, nələri açıb tökdüyü halını görəydiniz... Bütün bunlar sovet hökumətinin dünyaya meydan oxuduğu 1970-lərdə söylənilirdi. Qulaqlarımızın pası beləcə yavaş-yavaş açılırdı. Yaz günəşinin istisinə açılan qış donundan yüksələn buxar kimi özümüz də hiss etmədən qorxu hissi canımızdan daşlanırdı. Müəllimlər sanki dünyəvi və insanüstü biliklərini bizlərə axtarmaq üçün bir-birilə yarışa girmişdilər. Bəlkə də bu, sadəcə bizim şansımız deyildi, atmosferin özündən gələn bir diqtə idi. İstəyən belə istəmişdi... Bu səbəbdən də ruhunu dövrün hakim diqtəsinə qapdırmış bəzi müəllimlər sinfimizə qorxa-qorxa gəlirdilər. Boğazdanyuxarı dərs deyənləri anındaca bu bığlı-saqqallı "tələbələr" hay-küy salıb sinifdən qovurdular. Ali ədəbiyyat kurslarında yaş sərhədi olmadığından 40 tələbənin içində, otuz yaşım olmasına baxmayaraq, ən gənci məndim. Artıq bu sinifdə boğazdanyuxarı şüara, sovet realizminə yer yoxdu. Sovet hökumətinin yıxılacağı düşüncəsi hələ o zamandan gündəmə gətirilmişdi. Və bu düşüncə ağızdan-ağıza, qulaqdan-qulağa yayılır, millət yavaş-yavaş bir növ buna alışdırılırdı. Əsas olan, yalan ya doğru, bir fikir toxumunun insanın ruhuna səpilməsidir. (Yeri gəlmişkən, onu deyim ki, dünyada saysız elmi qurumlar, akademiyalar, universitetlər fəaliyyət göstərir. İnsanlara normal təhsil prosesində o qədər çox predmetdən dərs keçilir ki, saymaqla qurtarmaz. Amma nə yazıq ki, elə mötəbər bir elm ocağı, ya da universitet yoxdur ki, orada ruh elmi tədris olunsun. Halbuki, əsas və əbədi olan ruhdur. Ali ədəbiyyat kurslarında, adı qoyulmasa da, ruhun varlığını bu və ya başqa bir şəkildə təsdiqləyəcək sirlərə toxunulurdu). O toxumun göyərməsi an məsələsidir. Və o zaman mənə elə gəlmişdi ki, Sovet hökumətini sosialist düşüncəsinin ilk dəfə boy göstərdiyi Almaniyada deyil, Rusiyada həyata keçməsini istəyən hansı gücdürsə, elə həmin güc də indi Rusiyada onun yıxılmasını istəyirdi. Belə olmasaydı, adıkeçən dönəmlərdə artıq Sovet hökumətini öyən yox, altdan-altdan söyən əsərlər bəyənilməz, mükafata layiq görülməzdi. Hətta mənə 1978-ci ilə Moskvada N.Ostrovski adına Ümumittifaq, Bakıda isə Komsomol mükafatı veriləndə adını şair qoyan birisi KQB-yə anonim məktub yazmışdı ki, M.İsmayılın şeirləri komsomolun lehinə yox, əleyhinədir, dini, Allahı təbliğ edir, elə isə niyə ona mükafat verilir?

Əslinə baxsan, hardasa o fürsət yoxsulunun sözlərində həqiqət də vardı, altmışıncı illər olsaydı, nəinki mənim kitablarıma mükafat verilər, bəlkə onlar heç çap olunmazdılar da. Yox, açığını deyim ki, mən məqsədli şəkildə komsomolu, ya da partiyanı söymək fikrinə düşməmişdim, sadəcə şüuraltı bir sezişlə uyğulanan sovet şablonundan qaçmağa çalışmış, bir misra da olsun, Leninə, partiyaya, komsomola şeir yazmamışdım. Bunu qürurla deyə bilərəm ki, təkcə bizdən yaşlıların deyil, bəlkə də yaşıdlarım arasında da tək adamam ki, yuxarıda dediyim mövzulara aid kitablarımda bir misraya da rast gəlinməz...

Hələ mən Ali ədəbiyyat kurslarında "Quran"la "Bibliya" ilə altı aylıq seminarları, həftədə bir dəfə topluma göstərilməsi yasaqlanmış filmlərə baxışı, Moskva və Leninqraddakı muzeylərə, görməli yerlərə vaxtaşırı səfərləri demirəm. Boynuma alım ki, son 13 ildə zamanımı yalnız dünyanın ədəbi və elmi fikir birikiminin ən dəyərli əsərlərini oxumaqla keçirsəm də, aradan keçən bunca zaman ərzində mən o iki ildə adlarını oxumaq üçün siyahıya aldığım kitabları hələ də bitirib qurtarmamışam. Həm də mən bu kitabları kitabxanalardan araşdırıb tapmıram. Moskvada oxuduğum iki il ərzində boğazımdan kəsib leqal və ya illeqal əsərlərdən oluşan zəngin bir kitabxana yaratmışdım... Bütün bunları yazmaqda məqsədim odur ki, Moskvadan Bakıya qayıdarkən mən artıq iki il əvvəl Bakıdan oxumağa gedən adam deyildim. Bakıya Moskvanın havasıyla qayıtmışdım. Öncə də dediyim kimi, iki illik Ali ədəbiyyat kurslarının havası o qatı sovet illərində tamam bir başqa havaydı. Bakıda heç zaman duymadığım və duyulması, hiss edilməsi mümkün olmayan havaydı bu. Xoşbəxt o millətdir ki, paytaxtı nəyə görəsə, hardasa təsadüfən seçilmir. Allah tərəfindən o millətin milli koduna, xarakterinə uyğun olaraq seçilir. Bizim qəbul edib-etməməyimizdən asılı olmayaraq, Moskva məhz belə bir paytaxtdır. Həm də sadəcə ruslar üçün deyil, qoynuna gələn hər kəsə eyni ilham işığı verdiyi üçün. Moskvanın üstü Allaha açıq bir bacadır. O bacadan yalnızca Ay, Günəş, ulduzların işığı düşmür, həm də o baca yaradıcı adamla ilham pərisi arasında bir ünsiyyət aralığıdır. Bəlkə buna görə də dünya ədəbiyyatının ən önəmli əsərlərinin bir çoxu məhz onun qucağında yazılır. Təkcə rus sənətkarlarının deyil, elə bizim də yazıçı və şairlərimizin dişədəyər əsərlərinin altına baxsanız, onların böyük çoxluğunun Moskva yaxınlığındakı Maleyevka və Peredelkino yaradıcılıq evlərində yazıldığını görəcəksiniz. Paytaxt sarıdan yarımadığımızı deyərkən fikrimdən tarixi paytaxtlarımız Gəncə və Gəncəvilər, Təbriz və Təbrizilər keçir. Qonşu ölkə paytaxtlarından fərqli olaraq, nə yazıq ki, tarixin fərqli dönəmlərində Bakının küçə və meydanları yalançı qəhrəmanların adı və abidələrilə tanındı. Adlar və abidələr toplumun qürur, öyrəniş qaynaqları olmaldır. Bizdə isə çox zaman tərsinə oldu. İndi Bakıda tikilənlər və sökülənlər haqqında gündə nə qədər xəbər yayınlanır... Arada insanların zəhməti və zövqü məhv olub gedir. Moskvada isə, biz bəyənsək də, bəyənməsək də, vəziyyət başqadır, adı və abidələri ilə tarixdən günümüzə qədər yol gəlir...

Var olmaqla deyil, gərək varis də olsun. Hər sahədə olduğu kimi ədəbiyyat da ənənə və varislik üzərində qurulur. Yəni, ədəbiyyatların gələcəyi yox, keçmişi var, əllə tutulan, gözlə görünən, oxunması mümkün olan keçmişi. Bu mənada hər ədəbiyyatın gələcəyi onun keçmişi ilə şərtlənir. Bu dəfə Bakıda olanda da köhnəli-təzəli bir xeyli kitabla tanış oldum. Bu kitabların hamısını qısa zaman kəsiyində oxumaq, əlbəttə, imkan xaricində idi. Türkiyəyə səfərə hazırlaşdığım Bakıdakı son günümdə Ehtiram Məmmədov mənə bir neçə kitab gətirdi. Maraqlısı o idi ki, bu kitablar arasında Ehtiramın öz kitabı yox idi. Dostlarının uğuruna sevinmək hər adamın işi deyil. Ehtiram bunu bacarmışdı. Mənə əvvəllər verilən bir xeyli kitabın "neyləyim-necəeləyim"inə bir görüşün dalğasında daha 4 kitab əlavə olundu.

 (Ardı var)

Məmməd İSMAYIL

525-ci qəzet.- 2009.- 21 may.- S.2.