Naxçıvanın öyrənilmə tarixinə bir nəzər: rusiyalı şərqşünas Smirnov onun şəxsi arxivinin taleyi

 

Ömrünün çoxunu Şərq tarixinin, o cümlədən Naxçıvan tarixinin öyrənilməsinə, tədqiqinə sərf edən rus şərqşünaslarından biri də Konstantin Nikolayeviç Smirnovdur.

Əvvəlcə onu deyək ki, bu hərbçi-şərqşünasla bağlı xeyli axtarışlarımız olub. Buna əsas səbəb Konstantin Nikolayeviç Smirnovun XX yüzilliyin otuzuncu illərinin ortalarında Naxçıvana uzunmüddətli ezam olunmasından sonra 500 illik tarixi olan Kəngərli arxivinin Tiflisə aparılması ilə bağlıdır. Hələ axtarışlarımızdan öncə bu haqda yazmışdıq. O vaxtlar bir sıra fikirlərimiz mülahizələr şəklində söylənmişdi. Ancaq 2005 və 2006-cı illərdə Konstantin Nikolayeviç Smirnovun Tbilisidəki şəxsi arxivi ilə tanışlıq, orada aparılan tədqiqatlar bu mülahizələrimizi, nəinki doğrultdu, hətta bəzi faktlar bizi təəssüfləndirdi və heyrətləndirdi...

 Gəlin, qədim Naxçıvanımızın maraqlı və zəngin tarixi bir səhifəsi olan Kəngərli arxivini tapıb Tiflisə aparan ensiklopedik bilikli şərqşünas alim, gözəl tərcüməçi, kəşfiyyatçı polkovnik Konstantin Nikolayeviç Smirnovun həyat yoluna qısaca nəzər salaq və tariximizin parlaq səhifələri saxlanılan şəxsi arxivinə ekskurs edək. Çünki onun taleyində və məşhur olmasında Naxçıvan tarixi əvəzsiz rol oynayıb və oynamaqdadır.

Konstantin Nikolayeviç Smirnov 30 aprel 1878-ci ildə Dağıstan vilayətinin Temirxanşura (sonralar Buynaksk) şəhərində doğulub. Özünün yazdığı tərcümeyi-halına görə hərbçi ailəsində doğulub. Onun qohumlarının əksəriyyəti Asiya ölkələrində hərbi xidmətdə olub. O, orta təhsilini Tiflisdə kadet korpusda alıb, sonralar Peterburqda Mixaylovsk Artilleriya məktəbində xüsusi hərbi təhsilini tamamlayıb. O, həmçinin burada Xarici İşlər Nazirliyi nəzdində olan zabitlər üçün təşkil olunmuş şərq dilləri üzrə də xüsusi ali təhsil alıb və 1893-cü ildə həmin kursları bitirib. Eyni zamanda, Sankt-Peterburq Arxeologiya İnstitutunu bitirib və ona bu institutun həqiqi üzvü olması haqqında sənəd də verilib. Oxuduğu illərdə İstanbulda və Trabzonda təcrübə keçib. 1903-cü ildən 1917-ci ilədək hərbi şərqşünas kimi Tiflisdə, Qafqaz Hərbi Dairəsinin Qərargahında Türkiyə və Persiyanı (İranı) öyrənən şöbədə işləyib. 1907-ci ilin əvvəlində Hərbi Nazirlik onu Tehranda işə başlamağı tövsiyə edib. O, 1907-ci ildən 1914-cü ilədək Tehranda rus səfiri N.Q.Qartviqin yanında işləməklə bərabər İran şahının oğlu, vəliəhdi Sultan Əhməd Mirzənin tərbiyəçisi müəllimi olub.

1917-ci ilin oktyabr çevrilişi Konstantin Nikolayeviç Smirnovun həyatını tamam dəyişdirdi. Hərbi zəfərləri ilə öyünən kəşfiyyatçının hərbi karyerası qurtardı. 1918-ci ildə ordudan tərxis edilən hərbi şərqşünas bir müddət Tbilisidəki hərbi arxivdə işlədi. 1921-1923-cü illərdə Batumdakı qərargahda tərcüməçi idi, amma 10 iyun 1923-cü ildə Mahincauridəki bağ evində həbs olundu. Onun arxivini, fotoşəkilləri, "Şir Günəş" ordenini müsadirə edib Qafqaz Əmək Ordusunun fövqəladə şöbəsinə apardılar. 10 sentyabr 1923-cü ildə yenidən azadlığa buraxıldı.

1932-ci ildə o, Gürcüstan SSR-in elmi işçisi adı ilə qeydiyyatdan keçir. 1924-cü ildən "Zarya Vostoka (Şərqin şəhəri") qəzetinin xarici şöbəsinin əməkdaşı olmaqla bərabər, həm də Zaqafqaziya Ticarət palatasında işləyir. 1933-cü ildən Şərqşünaslar Assosiasiyasında çalışır, SSRİ Elmlər Akademiyasının dil, tarix və maddi mədəniyyət Institutunun Gürcüstan filialının elmi əməkdaşı kimi fəaliyyət göstərir. Və bu vaxtdan etibarən onu Naxçıvana elmi ezamiyyətə hazırlayırlar.

Gürcüstan Elmlər Akademiyasının elmi arxivində Konstantin Nikolayeviç Smirnovin 100 səhifəlik şəxsi işi saxlanılır. Mənim xahişimlə akademiyanın prezidenti göstəriş verdi ki, həmin işin üzü tamamilə köçürülüb mənə bağışlansın. O işdən istifadə edərək yuxarıdakı bioqrafik məlumatları sizlərə çatdırdım. Ancaq obyektiv səbəblərə görə indinin özündə belə oradakı məsələlərin çoxunu açıqlamağı məqsədəuyğun saymadıq.

Bütün yazılan məlumatlar göstərir ki, 1933-cü ildən sonra Naxçıvana elmi səfərə hazırlaşan Konstantin Nikolayeviç Smirnov çox yüksək hazırlıqlı, şərq ölkələrinin tarixini, ərəb, fars və fransız dillərinin əlahiddə mütəxəssisi, bir sözlə hərbi şərqşünas və kəşfiyyat polkovniki imiş. Ona verilən hərbi xasiyyətnamələrdə göstərilir ki, Qafqazda əvəzedilməz mütəxəssisdir. Smirnovun Naxçıvanda axtarışları haqqında əvvəllər yazdığımız üçün təkrar etmək fikrində deyilik. Təkcə onu demək istəyirik ki, o Naxçıvana təzə gələnlərdən deyildi. Onun şəxsi işini öyrənəndə aydın olur ki, Smirnov Tehrana gedəndə dəfələrlə Naxçıvanda olub. Və sovet hakimiyyəti illərində artıq o hərbi forma geyinmirdi və hətta dövlət məmurları da onun kəşfiyyatçı olduğunu bilmirdi, təkcə Siyasi İdarənin məxfi şöbəsindən savayı. Əsasən Kəngərli arxivinin Tiflisdəki taleyindən danışmaq istəyirik. Smirnovun şəxsi arxivi olan fondda (?39) Naxçıvan tarixi ilə bağlı təxminən 200-ə yaxın səhifə iş saxlanılır. Naxçıvandan qayıdan alim şərqşünasın verdiyi məlumata görə gətirdiyi sənədlər (300-dən çox) çox qiymətlidir. Smirnovun apardığı sənədlər Naxçıvanın nəinki tarixi, həm mədəniyyət, həm də ədəbiyyat tarixi baxımından da çox əvəzsiz mənbələrdir. O, özü apardığı sənədlər haqqında yazdığı iki monoqrafiyada da bu barədə dönə-dönə məlumat verib.

Onun yazdığı "Ön Asiya sənədlərdə Naxçıvanın əlyazmalar abidələri" I kitab 1936-cı ildə çap edilib (139 səhifədir). Həmin kitab bu gün də bizim üçün bütün mənbələrdən qiymətlidir. (Çünki mətnlərin, yəni sənədlərin fotoşəkli də verilib, cəmi 25-ə qədər sənəd). Yəni bu sənədlər artıq əlimizdədir. Bu kitaba görə Konstantin Nikolayeviç Smirnovun, Cahangir Hüseyn Əfəndi oğlu Qayıbovun və Mirzə Həsən Qənizadənin adı Naxçıvan tarixində həmişə yaşayacaq.

II kitab da çapa hazır vəziyyətdə qalıb arxivdə. Çox təəssüf ki, o kitabı nədənsə 1999-cu ildə Bakıda tələm-tələsik çap ediblər. Bizcə, kitabın adını müəlliflərin yazdıqları formada yazmaq daha düzgün olardı. Və bu kitab hökmən izahlarla nəşr olunmalıdır. Çünki burada mübahisə doğuran cəhətlər də var. Hələ Azərbaycan alimləri 1937-ci ildə bu kitabın içərisindəki bəzi məsələlərə qəti etiraz ediblər. Hətta Bakı alimlərinin düzəliş etdiyi variant da əlimizdədir. Yəqin gələcəkdə onun çap edilməsinə çalışacağıq. Təəssüflər olsun ki, kitabda orijinal sənədlərin və tarixi mədəniyyət abidələrinin, həmçinin arxeoloji abidələrin foto şəkillərini çap etdirməyi müəllifə qadağan ediblər. Bu haqda da məlumat var. O fotoşəkillərin hamısı Smirnovda olub. Demək olar ki, ömrünün son illərində o, ancaq Naxçıvan tarixi ilə məşğul olub. Onun faciəli məhvindən, arvadının vəfatından sonra sahibsiz qalan arxivi əldən-ələ keçib.

4 may 1937-ci ildə Smirnovu işdən azad edirlər. 1938-ci ilin yanvarınadək özünə axtaran hərbçi-şərqşünası 13 yanvarda yenidən tuturlar. Qeyd edək ki, azərbaycanlı ərəbşünas Cahangir Qayıbov da Smirnovla birlikdə həbs edilir. Onlar ikisi həmin institutda işləyirmişlər.

Naxçıvan tarixi ilə bağlı sənədlərin axtarışı bizi qədim Tiflisə, indiki Tbilisiyə gətirib çıxarır. Saburtalo şəhərin ən gözəl yerlərindən biridir. Burada yaşıllıqlar içində Gürcüstanın K.Kekelidze adına Əlyazmalar Institutu yerləşir. 28 dekabr 1960-cı ildə Irina Kolomeyceva adlı bir qadın Konstantin Nikolayeviç Smirnovun şəxsi arxivini gətirib bu instituta təhvil verib. Amma özü haqqında heç bir məlumat qoymadığından, onunla bağlı hələlikdə əlavə heç nə öyrənmək olmadı. Smirnovun şəxsi arxivi olan fondda 156 qovluq saxlanılır. Bunlar hamısı beş qrupa ayrılıb.

Birinci qrupda onun bioqrafik materialları toplanılıb. İkinci qrupda alimin yazdığı əsərlər diqqəti özünə artıq dərəcədə cəlb edir. Burada Naxçıvanla Irəvanla bağlı çox zəngin materiallar var. Üçüncü qrupda, onun məktublaşmaları (bunlar Şərq siyasi tarixində əvəzsiz materiallardır) yerləşdirilib. Dördüncü qrupda müxtəlif işlər toplanıb. İran tarixçisi Cəmil Quzanlının 1826-1828-ci il Rusiya-İran müharibəsi haqqında yazdıqları, farsdilli sənədlərin fotosurətləri, həyat yoldaşının 104 səhifəlik gündəliyi buradadır. Həmçinin əlavə materiallar adı altında çapa hazırlanmış bir kitabın hazır mətnləri var: "Ön Asiya sənədlərdə. II kitab. Naxçıvan ölkəsinin tarixi etnoqrafiyası materialları" (118 səhifə).

Konstantin Nikolayeviç Smirnovun heç bir elmi dərəcəsi olmayıb. Amma onun elmi maraqlarının dairəsi yazdıqları adamda heyrət doğurur. İstedadlı insan, öz işini ürəkdən sevən zabit, kəşfiyyatçı, tədqiqatçı, gözəl tarixi əsərlərin (bəzi qüsurlarına baxmayaraq) müəllifi, dostu silahdaşı C.Qayıbovla birlikdə vəhşicəsinə məhv edilib.

Və yəqin ki, Gürcüstan Təhlükəsizlik İdarəsinin arxivlərində də onun və C.Qayıbovun şəxsi işləri saxlanılır. Çox maraqlıdır: Naxçıvandan "əsir" aparılan Kəngərli arxivi, Tiflisdə müsadirə edilib haraya aparılıb?

O sənədlər bu gün bizə olduğundan da çox vacibdir. Məsələn, Smirnovun çap etdirdiyi bir sənəddə göstərilir ki, Naxçıvanın (ölkəsinin) şimal sərhədi Bazarçaydan başlanır və sair.

Smirnovun arxivində Hüseyn Cavidin I türkoloji qurultayda çıxışı və Azərbaycanla bağlı digər məsələlərə də aid məlumat var. Onun şəxsi arxivi və yazdığı 30-a qədər monoqrafiya o qədər maraqlı və zəngindir ki! Ona görə də qərara aldıq ki, bunların hamısını kitab kimi hazırlayıb oxuculara təqdim edək. Çünki müstəqilliyi müqəddəs bilən hər bir naxçıvanlı tədqiqatçının ən vacib işi bilərəkdən gizlədilmiş arxivimizin üzə çıxarılması olmalıdır.

 

 

Musa QULİYEV,

AMEA Naxçıvan bölməsi

 

525-ci qəzet.- 2009.- 22 may.- S.6.