XXI əsrin son Amazonu
ulularını kəşf edir
VƏ YA AMAZON ATƏŞİ
QOBUSTANDA
Nuridə Atəşi ilə
görüş saatım çox erkən, yolum xeyli uzaq idi. Səhər
saat 6-da Ayna Sultanovanın heykəlinin yanında
olmalıydım. Novxanıdan şəhərə vaxtında
çatmaq üçün taksi tapmaq ümidilə bomboş
yola boylanırdım. Yanımdan sürətlə keçən
maşınlar boş olsalar da, nədənsə ehtiyat edib, əl
qaldırmağıma əhəmiyyət vermirdilər. Ürəkli
sürücü tapıldı, qiyməti razılaşıb
maşına oturdum. Vədə yerinə 15 dəqiqə tez
çatmışdım. 6 tamamda da xanım Atəşidən
xəbər-ətər olmadığını görüb,
ürəyimdə ondan alman dəqiqliyi umub, deyəsən, bir
az incidim də.
SOVETDƏN QALMA AĞ "NİVA"YLA QƏDİM
QAYALIQLARA DOĞRU
Düz on iki dəqiqədən
sonra kiminsə mənə əl etdiyini görəndə yolun
kənarındakı ağ "Niva" ilə yola çıxacağımızı
anladım.
Nuridə xanım
sürücü və fotoqraf vəzifələrini boynuna
götürmüş keçmiş tələbə
yoldaşı Mirnaib Həsənoğlunu təqdim edib:
"Sovet dövründən bir özü qalıb, bir də
"Niva"sı" - deyəndə, məzəli
tanıtımdan xoşlanan Mirnaibə qoşulub, biz də
güldük. Qobustan qaya rəsmlərinin təsviri olan bukleti
nəzərdən keçirəndə maraqlanıb mən də
baxdım. SSRİ-nin son ilindən yadigar qalan nəşrdə
Qobustan qayalarının ən məşhurları -
"Qavaldaş", "Öküz", "Yeddi gözəl"
və başqa qayaüstü rəsmlərin təsviri
verilmişdi, Qobustan mədəniyyəti haqqında Azərbaycan,
rus və ingilis dillərində məlumat da vardı. Səfər
öncəsi nəzərdən keçirdiyi kitabı vərəqləyəndə
təəssüflə başını yellətməsi nəzərimdən
qaçmadı. Elə soruşmaq istəyirdim ki, özü
danışdı. Əjdər Fərzəlinin "Gəmiqaya-Qobustan
mədəniyyəti" kitabındakı "Tarçalan və
onların musiqi rəhbəri" adlı şəkildə təsvir
olunan qadınların çiynindən ox-yay asılıb.
"Amazon qadınlar tar çalmayıb, ox atıb, at miniblər"
- deyə etirazını bildirəndə müəllifin
ünvanına tənqidini də əsirgəmədi:
"Eradan 10-15 min il əvvəl tarmı çalıblar? Hələ
üstəlik ox-yay işarəsini ayrıca tar şəklinə
salıb vermək hansı elmə, hansı tarixə
sığır, görəsən? Amazon qadınlar mərd,
döyüşkən olublar, tarçalan yox!" İlk
baxışdan oxla gəzməsinə inanmadığım
amazon qadınların "Yeddi gözəl"
mağarasındakı rəsmlərini görərkən
fikrimdən daşınacaqdım...
KİMDİR AMAZONLAR?!
Nuridə Atəşinin
amazonlarla bağlı "525-ci qəzet"in 9 may 2009-cu il
sayında çap etdirdiyi "Qayaların
soyqırımı" adlı yazısını oxusam da, məlumatları
onun öz dilindən eşitmək istədim. Yolboyu amazonlar
haqqında xeyli danışdı. Qobustan səfərimizdən
döndükdən sonra "525"in saytında "Nuridə
Atəşi"ni "axtarışa verəndə"
"Qobustanın yenidən kəşfi" və "Bu dəfə
vətənə son gəlişimdə" adlı məqalələri
tapıb oxudum (bax: www.525.az): "Amazonlar savaşçı,
qorxmaz, ədalətli, həm də vəhşi Qafqaz
qadınları, at belində, ox çiynində köçəri
qadın topluları. Ox ata bilmək üçün
uşaqlıqda sağ döşləri dağlanır,
dağlarda yaşarmışlar, yazda düzənliklərə
enib, nəsil artırmaq üçün qarqarlarla
görüşürlərmiş. Oğlan
uşaqlarını qarqarlara verər, qız
uşaqlarını özlərilə götürərək,
yenidən dağlara çəkilirlərmiş. Qafqazdan
baş alıb, Xəzər, Qara dəniz boyunca, Türkiyəyə,
Yunanıstana və bütün dünyaya yayılıblar.
Şəhər qurucuları kimi də tarixdə iz
buraxıblar ulu ana xaqanı əcdadlarımız..."
Qobustan qayalarının
dünyaya tanıdılması üçün turist səfərlərinin
təşkilindəki problemlər, laqeydliklər haqqında
söz saldı. "Xarici turizm şirkətlərinin
marşrutunu Qobustandan salmaq mümkündürmü" - deyə
soruşanda "Mən Avropa tədqiqatçılarını
və arxeoloqlarını ilk öncə Qobustana gətirməyin
tərəfdarıyam" - dedi.
ÇAĞDAŞ AMAZONUN HARAYI: "İLAAAN!!!
Qobustanın əyri-üyrü
yollarından birtəhər keçib qayalıqlara
çatdıq. Mavi, buludsuz səmadan üzümüzə
gülümsəyən Günəşi qayaların
üstündən - amazonlar məskənindən salamladıq:
"Günaydın, Göylər qızı!" Mən qeydlərimi
götürmək üçün qələm-dəftərimi,
Mirnaib min illərin yadigarı olan bu qayaları, onların
üstündəki rəsmləri lentə köçürmək
üçün fotoaparatını götürdü.
Yaxınlıqda qoyun otaran çobanların yırtıcı
itlərindən özümüzü qorumaq
tapşırığı alandan sonra iş başına
keçdik. Sal qayaların üstünə çıxarkən
Nuridə xanımın çevikliyi gözümdən
yayınmadı. "Başına ip salınan"
öküzün rəsmini tapmaq üçün
axtarış aparanda Nuridə xanımın qəfil
qışqırtısını eşitdim:
"İlaaan!!!" Mamır
basmış daşların üstü ilə
üzüaşağı qaçanda onun
yıxılmağından qorxsam da, köməklik edə bilmədim.
Qara, haça dilini çıxarıb bir
addımlığımdan üstümə gələn
xallı ilanın həyəcanından bədənimi soyuq tər
basmışdı. Nuridə xanım "niyə
qaçmırsan?" - çığırsa da,
üstünə çıxdığım qayanın
qaçmaq üçün əlverişli yeri
olmadığından gözləməkdən başqa
çarəm qalmadı. Ta ilan qayaların sivişib
qayaların altına gedənə qədər...
İlanları tanımaq səriştəm olmasa da, onun boz,
xallı və xırdabaşlı olduğunu yadımda saxlaya
bilmişdim. Mirnaib ilanın gürzə olduğunu deyəndə
bu dəfə canımı yenidən qorxu bürüdü...
86-cı daşın
üzərində təsvir olunduğu deyilən
öküzün axtarışını davam etdirəndə
Nuridə xanımın heyrətli səsi yenidən
eşidildi: "Ox yay, qadın! Döşü olmayan
qadın! Fəridə Məmmədovanın dediyi
qadın!" Rəsmə baxanda qadının sağ
döşünün olmadığı açıq-aşkar
görünürdü.
Mən əsasən
86-cı daşı axtarırdım, Mirnaib köhnə tələbə
yoldaşının Almaniyada çap etdirəcəyi
"Qobustan qayalarının kataloqu" üçün
şəkil axtarışına çıxmışdı.
Nuridə xanım da köhnə, cod materialdan olan yamaqlı
kisədən özü üçün don biçib
"Niva"nın şüşəsində
"güzgülənirdi". Ətəyini-yaxasını
qayçıladığı və ibtidai insanların geyimini
xatırladan "kisə don" üzündən Nuridə
xanım ətrafdakıların maraqlı
baxışlarından yaxa qurtara bilmədi. Bizdən 200-300
metr aralıda olan əzəmətli dağa çıxmaq istədiyimizi
Mirnaibə deyəndə razılaşmadı, dağın
başında "çoban qəbristanlığı"ndan
başqa maraqlı bir şeyin olmadığını bildirdi.
"GÜNƏŞ, GƏL SƏNİ BAĞRIMA
BASIM!.."
Nuridə Atəşinin
vətənə səfərinin əsas məqsədi
amazonların tarixi haqqında tədqiqat işi aparmaq, indiyə
qədər Qobustan abidələri barədə nəşr
olunmuş elmi işlərlə yaxından tanışlıq.
Berlində ingilis və alman dillərində nəşr etdirmək
istədiyi, Qobustan həqiqətlərinə aid kitab və
kataloq üçün material toplamaq da bu qəbildən olan
işlərin sırasındaydı. Mirnaibin
fotoaparatının obyektivi qarşısında, qayalarla
çəkilən çeşidli şəkillərin taleyindən
narahatlıq və köhnə tələbə
yoldaşının təkidləri səbəbindən bəzən
bir qaya ilə 15-20 dəfə "üz-üzə
dururdu", "qucaqlaşırdı". Fotoqrafiya işində
günəş işığı çox vacibdir. "Dəymədüşər"
yaz havasının şıltaqlığı üzündən
batan Günəşə əl açıb az qala
yalvarırdı: "Çıx, ey Günəş,
çıııx! Gəl qucaqlaşaq. Gəl, bağrıma basım səni!!!"
...Yolda
qarşılaşdığımız atları görəndə
Mirnaibə "saxla" deyən çağdaş amazonun at
belində şəkil çəkdirmək arzusunu gerçəkləşdirmək
mümkün olmadı. Dəli-dolu atın sakit, utancaq sahibi
yol-yoldaşının tündməcaz xasiyyətinə
yaxşı bələd olduğunu deyib bizdən uzaqlaşmaq
istədi. Əlindəki qırmanca gözü düşən
xanımın ürəyini sındırmaq istəməyən
oğlan əvvəlcə tərəddüd etsə də,
sonda "yox" deyə bilmədi. Qırmancı özümüzlə
götürüb Qobustan Milli Tarix Qoruğuna yollandıq.
Girişdə əməlli-başlı qələbəlik var
idi. Bir qədər aşağıda qalanan manqallardan qalxan
kabab tüstüsü ac ziyarətçilərin tarixə
marağını öldürə də bilərdi. Dənizkənarı
bulvarla Tarix Qoruğunun yerini "səhv salan" sevgililər
gözdən iraq yerə çəkilməkdə, yəqin
ki, bir-birlərinə sentimental etiraflar edirdilər. Nuridə
xanım 3 biletin pulunu ödədi. Bilet Azərbaycan vətəndaşları
üçün 1, xaricilərə isə 3 manatdır.
İçəridəki səliqə-sahman, sakitlik eksponatlarla
yaxından tanış olmağa imkan yaradırdı. Nədənsə
eksponatlar haqqında məlumat verəsi bələdçilər
gözə dəymirdi. "Ana zağa"
mağarasının girişindəki qayaüstü rəsmlər
haqqında məlumat vermək Nuridə Atəşinin boynuna
düşdü. Mağaradakı 72 şəkil və müxtəlif
işarələrin ən böyüyü qadın rəsmidir.
Mağaranı onun şərəfinə "Ana zağa"
adlandırıblar. İ.Cəfərzadə bu qadını
"Ana xaqan" adlandırmış və əlavə
etmişdi ki, o zaman qəbilənin başçısı Ana
idi. Lakin Qobustanda "Ana zağa"nın, "7 gözəl"
mağaralarının Amazon mağarası olduğunu ilk dəfə
Nuridə Atəşi ortaya atır, bunu isbat etmək
üçün antik yazarların qeydləri və yeni
arxeoloji tapıntılara əsaslanır. Hər halda, bu
çətin işə girişmək üçün
özündə kifayət qədər güc və cəsarət
tapıb Nuridə xanım - amazonların son varisi.
Rəsmini 86-cı
daşda axtardığımız başına ip
salınmış öküzü elə "Öküzlər"
mağarasında tapdıq. Nuridə Atəşi bu şəkli
mütləq bizə göstərmək istəyirdi. Deyirdi ki,
hələ antik yazarlar amazonların öküzləri əhilləşdirdiklərini
və öküz arabalarından istifadə etdiklərini
yazıblar. Azərbaycan tarixində isə kimsə indiyə qədər
bu məsələlərə toxunmayıb. Əksinə, bəzi
tədqiqatçılar amazonları inkar ediblər.
7-10 min il əvvəl
çəkilmiş "Hamilə qadınlar", "Yeddi
gözəl" rəsmləri heyrətamiz idi. Amazonların
tədqiqatçısı Azərbaycan tarixində
amazonların yerinin silinə bilməyəcək izlərini
tapdığını və bu izlərin arxasınca gedərək
dünyaya Azərbaycan qadınının gücünü,
qüdrətini göstərə biləcəyinə tam əmindir.
Və
günümüzün əsl tarixçilərinin də onu dəstəkləyəcəyinə
inanır.
Muzeydə tanış
olduğumuz, Qobustana bağlılığı ilə
seçilən Bəybala Əbil Nuridə xanımı dərhal
tanıyıb, tarixi abidələrə laqeyd münasibətdən
ürək ağrısı ilə danışdı. Bəybəla
müəllimin dediklərindən bir cümlə
yaddaşıma ilişib qaldı. Və yazını da elə
Nuridə xanımın da xoşuna gələn həmin
cümlə ilə tamamlayıram: "Bu qayaları heç
kim vecinə almır, onlar da heç kimi vecinə almadan
yaşayırlar".
5250-ci qəzet.- 2009.- 23 may.- S.28.