Faykonun məktubları

"İlyas Əfəndiyev: şəxsiyyəti və sənəti" bioqrafik romanından

Mən artıq yazmışam ki, təbiəti etibarilə şux, emossional, duzlu yumoru sevən və qiymətləndirməyi bacaran bir adam olan İlyas Əfəndiyevin dostları çox az idi və ümumiyyətlə, o, xasiyyətinin dediyim cəhətlərinə baxmayaraq, qətiyyən kommunikabelli adam deyildi, ünsiyyətə girmək, dost-tanış qazanmaq həvəskarlığı onun yanından tamam kənar keçmişdi. Onun məktub yazmaq, teleqram vurmaq, heç olmasa, bayramlarda kimlərisə telefonla da olsa təbrik etməklə qətiyyən arası yox idi.

İlyas Əfəndiyev təbiətinin bu xüsusiyyətləri ilə bağlı onun həyatının səciyyəvi bir epizodunu xatırlamaq istəyirəm.

Azərbaycandan kənarda çox az sayda adamlar var idi ki, İlyas Əfəndiyev onlarla yaxın, isti münasibətdə olsun və həmin az saylı adamlardan biri də məşhur rus dramaturqu Aleksey Mixayloviç Fayko idi.

Aleksey Fayko ilə İlyas Əfəndiyev 1954-cü ildə Moskvada, SSRİ yazıçılarının ikinci qurultayında tanış olmuşdular və bu tanışlıq sonralar, aralarındakı xeyli yaş fərqinə baxmayaraq (Fayko İlyas Əfəndiyevdən düz 21 yaş böyük idi), məhrəm bir dostluğa çevrilmişdi. Fayko İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığını, o cümlədən də onun dramaturgiyasını yüksək qiymətləndirirdi və "Bahar suları" pyesini rus dilinə tərcümə etmişdi, həmin tərcümə 1959-cu ildə Moskvada, "İskusstvo" nəşriyyatında ayrıca kitab kimi nəfis şəkildə nəşr olundu. O kitabın nəşr olunmağından İlyas Əfəndiyevin xəbəri yox idi və yadıma gəlir, Fayko kitabın bir neçə nüsxəsini böyük bir məktubla ona göndərmişdi. O məktubu mən də oxumuşdum, məzmununu xatırlamasam da, yadımdadır ki, çox səmimi yazılmışdı, ancaq heyif ki, o məktubu da, bir çox başqa məktublar kimi, İlyas Əfəndiyev qoruyub, saxlamayıb.

Mən də Aleksey Faykonu ilk dəfə elə həmin 1954-cü ildə Moskvada görmüşdüm - İlyas Əfəndiyev qurultaya gedəndə məni və Timuçini də özü ilə Moskvaya aparmışdı (bu, mənim ilk Moskva səfərim idi) və o zaman mənim 11 yaşım var idi. "Moskva" mehmanxanasında gözəl bir lüks nömrədə qalırdıq və bir gecə Mehdi Hüseyn, İmran Qasımov və yadıma gəlir, Əyyub Abbasovla birlikdə bir neçə rus yazıçısı səs-küylə - yaxşıca yeyib-içmişdilər - bizim nömrəyə gəldilər və orada məclislərini davam etdirdilər. Fayko da onların arasında idi, o biri yazıçılardan indi yalnız cavan Yuri Nagibini xatırlayıram, o biriləri xatirimə gəlmir, amma dolu, ətli-canlı, sifətindən, hərəkətlərindən, danışığından zadəganlıq yağan Faykonun o zamankı görünüşü indiki kimi mənim gözlərimin qabağındadır. Sonralar da Moskvada İlyas Əfəndiyevlə birlikdə bir neçə dəfə onu görmüşdüm, amma 60-cı illərin ikici yarısından etibarən bu görüşlər artdı, hətta ardıcıl oldu - o zaman mən artıq aspirant idim, Moskvaya gedəndə hərdən ona telefonla zəng çalırdım, məni evinə dəvət edirdi, gedirdim, söhbət edirdik.

Hələ Oktyabr inqlabından əvvəl Moskva universitetini bitirmiş bu adamla görüşmək, onunla söhbət etmək mənim üçün, yəni cavan bir ədəbiyyat adamı, gənc yazıçı üçün son dərəcə maraqlı idi və nə yaxşı ki, o vaxt, mən onun söhbətlərinin bir qismini "isti-isti" qeyd etmişəm. O vaxt mənə elə gəlirdi ki, Aleksey Mixayloviç Fayko Lev Tolstoyun zadəgan qəhrəmanlarından biridir, o, xüsusən Pyer Bezuxovu mənə xatırladırdı.

Bir dəfə ondan soruşdum:

- Tolstoyu görmüşdüz?

Qalın şüşəli eynəyini düzəldərək:

- Əlbəttə!- dedi və 16 yaşında iki həmyaşıdı ilə birlikdə Yasnaya Polyanaya necə getdiklərini, orada Lev Tolstoyla necə görüşdüklərini, Sofya Andreyevnanın onları çaya və alma piroquna necə qonaq etdiyini xüsusi bir həvəs və şövqlə söyləməyə başladı; Tolstoyun ölüm xəbərini eşidəndə isə Faykonun 17 yaşı var idi və özünün də, valideynlərinin də bu xəbərdən necə sarsıldığını da yaxın günlərin hadisəsiymiş kimi, təfərrüatı ilə mənə danışdı.

Fayko xatirələrini danışdıqca, bu Tolstoy müasirinə baxa-baxa mənə elə gəlirdi ki, irreal bir aləmə düşmüşəm, Fayko da canlı bir insan yox, o irreal aləmin sakini, daha doğrusu, eksponatıdır.

Fayko İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığını, dediyim kimi, yüksək qiymətləndirirdi:

- İlyası yaxşı tərcümə etmək lazımdır.- deyirdi.- Mən istərdim ki, Avropa onu oxusun.

Maraqlıdır ki, 40 ildən sonra - İlyas Əfəndiyevlə Aleksey Fayko haqqında bu yazını yazarkən - eyni sözləri mənə məktubda tamam başqa bir adam yazmışdı.

2006-cı ilin martında Litva Respublikası prezidentinin müşaviri, milliyyətcə kəraim olan d-r Halina Kobeskaitye Dünya azərbaycanlılarının qurultayında qonaq kimi iştirak etmək üçün Bakıya gəlmişdi və mən onu Nazirlər Kabinetində qəbul edərkən, söhbət əsnasında bildirdi ki, vaxtı ilə İlyas Əfəndiyevin "Söyüdlü arx" romanını Litva dilinə tərcümə edib, onun, yəni İlyas Əfəndiyevin ailə üzvlərindən kimləsə görüşmək, 1968-ci ildə Vilnüsdə Litva dilində nəşr olunmuş "Söyüdlü arx"ı onlara hədiyyə etmək istəyir. Biləndə ki, mən kiməm, bu, onun üçün çox xoş bir gözlənilməzlik oldu, məni İlyas Əfəndiyevlə bağlı sorğu-suala tutdu və Litvaya qayıdarkən mən də ona İlyas Əfəndiyevin rus dilində nəşr olunmuş ikicildliyini bağışladım. Üstündən heç bir ay keçməmiş Halina xanım mənə çox səmimi bir məktub göndərərək ikicildlik barədə təəssüratını yazdı və orada belə bir cümlə var: "Mən istərdim ki, Avropa onun romanlarını oxusun, pyeslərini tamaşaya qoysun."

Amma biz Faykoya qayıdaq...

Fayko hər dəfə mənə şikayət edirdi:

- İlyas mənim məktublarıma cavab yazmır...

Mən bunu Bakıda İlyas Əfəndiyevə deyəndə:

- Düz deyir də!..- deyirdi.- Gərək cavab yazım...

Yaxşı ki, Faykonun hələ burasından xəbəri yox idi ki, qəti surətdə arxiv həvəskarı olmayan İlyas Əfəndiyev nəinki Faykonun məktubuna, ümumiyyətlə, məktublara cavab yazmırdı, hətta minlərlə oxucu məktublarını, dost-tanışın, o cümlədən də, yuxarıda yazdığım kimi, Faykonun məktublarını heç qoruyub, saxlayan da deyildi...

Bu sətirləri yazarkən Aleksey Fayko ilə bağlı çox maraqlı (bəlkə də qəribə!) bir təsadüfü xatırladım.

1971-ci ildə mən Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda "Ədəbiyyat nəzəriyyəsi" şöbəsinin (Məmməd Cəfər müəllimin şöbəsi!) kiçik elmi işçisi vəzifəsində işləyirdim və növbəti dəfə Moskvaya ezamiyyətə getməli idim. Həmin vaxt "Azərbaycanfilm"də mənim ilk filmimi - "Baladadaşın ilk məhəbbəti"ni çəkməyə qərar verilmişdi və bu, rejissor Fikrət Əliyevin də ilk müstəqil bədii filmi idi.

Məşhur rus sovet kinorejissoru, hətta sovet kinosunun klassiklərindən biri hesab olunan Leonid Zaxaroviç Trauberq, indi dəqiq yadımda deyil, filmin bədii rəhbəri olmalıydı, yoxsa Fikrətin kurs rəhbəriydi - uzun sözün qısası, ssenariyə rəy verməli idi. Mən fürsətdən istifadə edib, ssenarinin rus dilinə tərüməsini də özümlə götürdüm ki, Moskvada Trauberqə verim. Eyni zamanda, Aleksey Faykonun qan təzyiqi yuxarı olduğu üçün İlyas Əfəndiyev hərdən ona innab göndərirdi və həmin gözəl səfər zamanı mən Faykoya da innab aparırdım.

O səfər isə həqiqətən gözəl bir səfər idi və uzun illər boyu saysız-hesabsız səfərlərim arasında o Moskva səfərinin bütün təfərrüatı mənim xatirimdədir. Məsələ burasında idi ki, mən həmin səfərə gözəl və çox koloritli bir insan olan tənqidçi, unudulmaz Yəhya Seyidovla bir yerdə çıxmışdım, onun da ezamiyyəti var idi və o, həyatında ilk dəfə idi ki, Moskvaya gedirdi.

Qatarla gedirdik və əslən Ordubaddan olan Yəhya müəllimin özünün bir balaca qüssə ilə dediyi kimi, o çağa qədər ən böyük səfəri qatarla Bakıya gəlişi olmuşdu, ömründə təyyarəyə minməmişdi və bundan sonra da minmək fikri yox idi. Uşaq kimi həyəcanlanırdı və tez-tez deyirdi ki, ezamiyyəti xüsusi olaraq mənimlə bir yerdə götürüb ki, onu Moskvada tək qoymayım...

Yəhya müəllim uzun illər idi Nizami İnstitutunda işləyirdi, elmlər doktoru, tanınmış tənqidçi idi və həmin vaxt İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı haqqında elmi iş yazırdı (bir neçə il sonra onun "İlyas Əfəndiyev. Həyatı və yaradıcılığı haqqında müxtəsər oçerk" adlı kitabı nəşr olundu (Bakı, Azərnəşr, 1975, 235 səh.) O, İlyas Əfəndiyevin həyatı, xasiyyəti ilə çox maraqlanırdı və cürbəcür, bəzən də mənə qəribə görünən suallar verirdi, mən də bu suallara cavab verirdim, bəzən də zarafata salırdım...

Nə isə, Yəhya müəllimlə birlikdə o Moskva səfəri bəlkə də ayrıca bir yazı mövzusudur, mən isə, deyəsən, Fayko ilə bağlı söyləmək istədiyim həmin maraqlı (və qəribə!) təsadüfdən uzaqlaşıram...

Moskvaya çatdığımız günün axşamı mən Trauberqə də, Faykoya da telefonla zəng etdim, "Baladadaşın ilk məhəbbəti"nin ssenarisini də, innabı da götürüb, "Moskva" mehmanxanasının eyni nömrəsində qaldığımız Yəhya müəllimə söz verdim ki, tez qayıdacağam və əvvəlcə Trauberqin evinə yollandım ki, ssenarini ona verim, sonra da Faykogilə gedim.

Leonid Trauberq 30-cu illərdə sovet kinosunun digər bir "canlı klassiki" G.Kozintsev ilə birlikdə "Maksim haqqında trilogiya"nın quruluşçu rejissoru idi və sovet ideologiyası onların çəkdiyi bu üç filmi klassika elan etmiş, kino sənətində, ümumiyyətlə, sovet incəsənətində, əgər belə demək mümkünsə, sitayiş filmlərinə çevirmişdi, hər iki rejissoru da "canlı klassik" mərtəbəsinə qaldırmışdı. Ancaq uzun müddət idi ki, Trauberq film çəkmirdi (sonralar da heç nə çəkmədi) və üzdə olan Kozintsev, Yutkeviç, Romm, Gerasimov, Roşal kimi sovet "kino generalları"na - özünün gənclik dostlarına - nisbətən kölgədə qalmışdı, unudulmuşdu.

O vaxta qədər mən Trauberqi görməmişdim və taksiyə minib, soraqlaşa-soraqlaşa onun yaşadığı binanı tapdım, taksi sürücüsündən xahiş etdim ki, məni gözləsin, sonra mənzili tapdım və zəngi basdım. Qapını nimdaş bir kostyum geyib, köhnə qalstuk taxmış "canlı klassik" Trauberqin özü açdı və köhnə əşyaların cansıxıcı bir xəfəlik yaratdığı mənzildə, deyəsən, ondan başqa heç kim yox idi. Ssenarini ona verdim.

Doğrusu, Trauberq elə ilk görüşdən mənə həyatda bəxti gətirməyən və buna görə də pərişanlıq içində olan, vaxtsız qocalmış (o vaxt gərək ki, altmış neçəsə yaşı var idi), qaraqabaq, qayğılı, xəstəhal bir insan təsiri bağışladı və mən tələsirdim ki, şəxsiyyətinin qaraqabaqlığı, elə bil, mənzilinin əşyalarına və divarlarına da hopmuş bu evdən tez çıxıb gedim. Kiçik söhbətimiz oldu, mən tələsdiyimi deyib, sağollaşdım, Trauberq dedi ki, o da harasa getməlidir və biz onun mənzilindən bir yerdə çıxdıq. Mən təklif etdim ki, hara gedirsə, onu məni gözləyən taksi ilə aparım, o da aşkar bir məmnuniyyətlə taksiyə əyləşdi və gedəcəyi adresi sürücüyə söylədi.

Mən həmin adresi eşidəndə təəccüblə soruşdum:

- Bəlkə siz Faykogilə gedirsiz?

Bu dəfə o təəccüblə mənə baxdı:

- Bəli. Nədi ki?

Biləndə ki, mən də Faykogilə gedirəm, bu qaraqabaq adam həmin axşam ilk dəfə gülümsədi və:

- Qəribədir!..- dedi ("Udivitelno!..").

Məlum oldu ki, Trauberq ilə Fayko hərdən zəngləşib, görüşürlər, söhbət edirlər və həmin gün də sözləşiblər ki, Faykogildə görüşsünlər.

Beləcə, biz ikimiz də Faykonun Furmanov küçəsindəki (bu gün yəqin o küçənin də adı dəyişib) evinə getdik və mən indi çox təəssüf edirəm ki, Yəhya müəllim mehmanxanada gözlədiyi üçün, Faykonun təkidinə baxmayaraq, onlarda çox oturub, bu iki nəfərin - rus mədəniyyətinin bu iki unikal nümayəndəsinin - söhbətinə qulaq asa bilmədim...

Burasını da qeyd edim ki, 1970-ci ilin sonları, 80-nin əvvəllərində mən Leonid Trauberqin qızı, məşhur tərcüməçi Natalya Leonidovna Trauberqlə tanış oldum. O zamanlar mənim hekayə və povestlərim "Yunost" jurnalında çap olunurdu və həmin jurnalın nəsr şöbəsinin müdiri Meri Lazerevna Ozerova (tənqidçi Vitali Ozerovun xanımı) ilə çox isti münasibətlərimiz var idi, Natalya Trauberqlə də məni o tanış etmişdi. O vaxtlar yaşı artıq 50-ni keçmiş Natalya Trauberq çox güclü poliqlot idi, ingilis, fransız, italyan, portuqal dillərindən rus dilinə bədii tərcümələr edirdi, Ejen İoneskonun, Luidji Pirandellonun, Qrem Qrimin, Esa de Keyroşun, Hilbert Çestertonun və başqa maraqlı yazıçıların bir çox əsərləri rus dilində onun tərcüməsində nəşr olunub.

Bir dəfə söhbət əsnasında Natalya Trauberqə dedim:

- Atanız çox qaraqabaq adam idi.

Çox səmimi bir təəccüblə:

- Siz nə danışırsız!.. - dedi və onun həvəslə, sevgi ilə danışdığı səmimi söhbətlərindən belə məlum oldu ki, Trauberq güclü yumor hissinə malik, şux, zarafatcıl bir insan imiş...

"İnsan mürəkkəb məxluqdur!" - bu, artıq şablon bir ifadədir, ancaq şablon nədir? Şablon - min illərin sınağından çıxmış, şablonlaşmış həqiqətdir.

...İlyas Əfəndiyevin xarakteri üçün çox səciyyəvi olan belə bir hadisə də yadıma düşür.

Mən artıq yay aylarında bizim Kislovodsk səfərlərimiz, İosif Samoyloviç Bassın əbədi müdir (demokratik hakimi-mütləq!) olduğu pansionatda dincəlməyimiz barədə yazmışam və 60-cı illərin birinci yarısında - ili dəqiq yadımda deyil, amma xatirimdədir ki, İlyas Əfəndiyev "Körpüsalanlar"ı yazırdı, deməli, 60-ların lap əvvəli idi - Kislovodskda, həmin pansionatda da maraqlı bir təsadüf oldu.

Yaxşı xatırlayıram, pansionatın həyətindəki köşklərdən birində Səid Rüstəmovla Sultan Hacıbəyov nərd oynayırdı və İlyas Əfəndiyev, qardaşı, yəni mənim əmim, yazıçı Tofiq Əfəndiyev, bəstəkar Arno Babacanyan, professor Əmir Həbibzadə, bizim ailəvi dostumuz, həkim və yazıçı Əli Ağabəyli, mən də onların yanında, həmişəki maraqla, həyəcanla oyuna azarkeşlik edirdik.

Məsələ burasında idi ki, Səid Rüstəmov nərdi çox azartla, Sultan Hacıbəyova qarşı isə xüsusi bir azartla və pula - tası bir dənə o vaxtkı qırmızı onluq! - oynayırdı və həmin vaxtlar kənardan İlyas Əfəndiyevgilin səs-küylü, qızışdırıcı azarkeşliyi Səid Rüstəmovun oyunçu azartından qətiyyən geri qalmırdı.

İrəvanda anadan olub, Moskvada yaşayan, əslən isə Şuşa ermənisi Arno Babacanyan yaşlı bir kişi olan atası ilə Kislovodskda hansısa sanatoriyada dincəlirdi, amma Sultan Hacıbəyovla dost olduğu üçün hər gün - bəzən də atası ilə - pansionata gəlirdi və elə Sultan vasitəsilə də İlyas Əfəndiyevlə, xüsusən Əmir Həbibzadə ilə yaxınlaşmışdı. Onun atasını, ? səhv eləmirəmsə, adı Artyun idi - kim görürdüsə, məhəttəl qalırdı: eyni ilə Nikita Xruşşova oxşayırdı, elə bil, əkiz qardaş idilər və Sultan Hacıbəyov Xruşşov dövrünün məşhur filmi - "Bizim əziz Nikita Sergeyeviç" ("Naş doroqoy Nikita Sergeyeviç") - sayaq Arno Babacanyanı zarafatla "Bizim əziz Arno Nikita Sergeyeviç" - deyə çağırırdı.

Yadımdadır, Əmir müəllim hərdən ikibaşlı atmacalar atırdı:

- Arno, indi Qarabağda olaydıq, özü də Şuşada!

Belə anlarda Arno Babacanyan - uzun və qarmaq burunlu, at sifətli bu adam - əməlli-başlı qızarıb, nədənsə üzünü başqasına yox, məhz İlyas Əfəndiyevə tutaraq:

- İlyas, and olsun ki, mən millətçi deyiləm!.. ("Klyanus, İlyas, ya ne nasionalist!") - deyirdi və əlavə edirdi: - Onlara da nifrət edirəm!.. ("İ nenaviju ix!..").

Ancaq mən yenə pansionatdakı o köşkə, Səid Rüstəmovla Sultan Hacıbəyovun o unudulmaz nərd oyunlarına qayıdıram.

Dediyim həmin gün bir nəfər - hündürboylu, dolu bədənli, o zaman yəqin ki, 55-60 yaşlarında bir kişi idi - şıdırğı nərd oyunu gedən köşkə yaxınlaşaraq, gülümsəyə-gülümsəyə rusca:

- İosif Samoyloviç dedi ki, Azərbaycandan İlyas Əfəndiyev buradadı... Hə?- soruşdu.

Məlum oldu ki, bu adam maşın sürə-sürə ailəsi ilə birlikdə Moskvadan istirahətə gəlmiş məşhur bədii qiraət ustası, SSRİ-nin xalq artisti Sergey Mixayloviç Balaşovdur. Orası da məlum oldu ki, Balaşov müasir bir əsər əsasında kompozisiya hazırlamaq istəyib, dostu Aleksey Fayko öz tərcüməsində İlyas Əfəndiyevin "Bahar suları"nı ona verib, Balaşov pyesi oxuyub, çox bəyənib və bu əsəri hazırlamaq istəyir, Kislovodskdakı bu təsadüfi görüş də, görünür, təsadüf deyil...

Çox az vaxt keçdi ki, Sergey Balaşov İlyas Əfəndiyevin də, Sultan Hacıbəyovun, Əmir Həbibzadənin də məhrəm bir dostuna - "Seryoja"ya çevrildi və İlyas Əfəndiyev, Sultan Hacıbəyov, Əmir müəllim - mən də onların yanında!? tez-tez pansionatın yaxınlığında, Kislovodsk gölünün kənarındakı "Turist" restoranına şam yeməyinə gedəndə, Sergey Balaşovu da özləri ilə dəvət edirdilər. Balaşov gözəl yumor hissinə malik, savadlı bir adam idi və adi söhbət zamanı belə, sözləri elə tələffüz edirdi ki, elə bil, o sözlər onun ağzından yox, dəqiq qəliblərdən çıxır.

Balaşov hər dəfə İlyas Əfəndiyevdən xahiş edirdi ki, bərabər oturub, "Bahar suları"nı bədii qiraət - əslində bir aktyorun teatrı - üçün hazırlasınlar və hər dəfə də İlyas Əfəndiyev söz verirdi ki, bu günlərdə oturub, bir yerdə işləyəcəklər.

Tez-tez tədarük görüb (qaraçaylardan toğlu alıb!), Balaşovu da dəvət edərək "Zamok" adı ilə məşhur olan qalanın yerləşdiyi meşəyə, yaxud Kislovodskın "Xram vozduxa" deyilən səfalı bir yerinə gedib, çöldə süfrə açıb, özümüz kabab bişirirdik və o məclislərdə (məclis əhli eyni olurdu: Sultan Hacıbəyov, o zaman hələ orta məktəbdə oxuyan oğlu İsmayıl, Əmir Həbibzadə, Tofiq Əfəndiyev, Əli Ağabəyli, bəzən də İosif Samoyloviç Bass) Sergey Balaşov öz repertuarından parçalar söyləyirdi və doğrusu, mən uzun müddət onun sənətinin təsiri altında olurdum. O zaman mən artıq çap olunurdum, hekayələrim mətbuatda çıxırdı və Kislovodskda dincəldiyimiz o gözəl günlərdə də "Əsli və Kərəm" adlı kiçik bir povest yazırdım (Əsli də, Kərəm də müasir gənclər idi və sonra "Azərbaycan" jurnalında, eləcə də mənim 1966-cı ildə nəşr olunmuş ilk kitabçamda çap olunmuş bu povest mənim aləmimdə özümdən əvvəlki ədəbiyyata və ənənələrə qarşı bir protest idi!) və Balaşov öz repertuarından parçalar söylədikcə, mənim də içimə bir ruh yüksəkliyi dolurdu, məndə inam yaranırdı ki, yazmağa başladığım bu povest Azərbaycan ədəbiyyatında əsil hadisə olacaq.

Yadımdadır, Balaşov Qoqolun "Şinel"indən, Yesenindən, Mayakovskidən parçalar söyləyirdi, xüsusən, onun ifasında "Hamlet" son dərəcə təsirli alınırdı. Bu adamda böyük dəyişmə istedadı var idi, yəni o Hamletin də, Ofelyanın da, Hertrudanın da, Paloninin də sözlərini elə təbii ifa edirdi ki, elə bil, söhbət bir yox, bir neçə aktyorun gözəl ifasından gedir.

Sergey Balaşovun sənəti İlyas Əfəndiyevin də xoşuna gəlirdi. Bir dəfə Balaşov Yeseninin "İran nəğmələri"ni ifa edəndən sonra İlyas Əfəndiyev soruşdu:

- Seryoja, sən bilirsən ki, Yesenini İrana buraxmayıblar, İran adı ilə onu Abşeronda, Bakının yaxınlığındakı Mərdəkan kəndində saxlayıblar? Bu nəğmələri də, elə bilib ki, İrandadı, Mərdəkanda yazıb...

Heyrətdən Balaşovun gözləri kəlləsinə çıxdı:

- Ne mojet bıt?! ("Ola bilməz?!")

Balaşovun o "Ne mojet bıt?!"ı indiyə qədər mənim xatirimdədir və orasını da mən xüsusən son vaxtlar tez-tez xatırlayıram ki, həmin söhbətdən iki-üç gün sonra Balaşov İlyas Əfəndiyevə dedi:

- İlyas, bilirsən, mən daha "İran nəğmələri"ni ifa edə bilmirəm... Öz-özümə söyləyirəm, amma görürəm ki, əvvəlkitək getmir... İçimdə nə isə sınıb...

İlyas Əfəndiyev bir az pərt oldu:

- Bilsəydim, deməzdim...- dedi.

Balaşov:

- Yox, yaxşı elədin, dedin!- dedi.

Balaşov "Bahar suları"ndan başqa da İlyas Əfəndiyevin əsərlərini oxumaq istəyirdi və mən öz təşəbbüsümlə Kislovodsk Şəhər Kitabxanasına gedib, İlyas Əfəndiyevin 1959-cu ildə rus dilində nəşr olunmuş bircildlik "Seçilmiş əsərlər"ini götürüb, oxumaq üçün Balaşova verdim. Bunu bilən İlyas Əfəndiyev üzünü mənə tutub gülə-gülə:

- Sən də qəribə oğlansan e!..- dedi.

İlyas Əfəndiyevin o kitaba daxil edilmiş nəsri, xüsusən də "Atayevlər ailəsi" pyesi Balaşovun çox xoşuna gəlmişdi.

Orası da yaxşı yadımdadır ki, bir-iki qədəh araq içəndən sonra Balaşov sovet hakimiyyətini əməlli-başlı söyməyə başlayırdı və bir dəfə də özü xalis rus olan bu adam üzünü İlyas Əfəndiyevə tutub:

- İlyas, niyə sən rus deyilsən?- soruşdu.

Belə bir gözlənilməz suala acığı tutan İlyas Əfəndiyev:

- Səni başa düşmədim...- dedi.

Balaşov (onun sözlərini o vaxt dediyi kimi qeyd etmişəm, indi də kobudluğuna baxmayaraq, dəftərçəmdən o cür də köçürürəm):

- Niyə Moskvada Paqodin tamaşaya qoyulur, bu köpək oğlu Safronov tamaşaya qoyulur, ancaq İlyas Əfəndiyev yox? ("Poçemu v Moskve stavitsya Paqodin, etot sukin sın Safronov, a İlyas Efendiyev net?")

İlyas Əfəndiyev gülüb:

- Sualın ünvanı düz deyil! ("Vopros ne po adresu!")- dedi.

Balaşov pansionatda təxminən bir ay qaldı və İlyas Əfəndiyev də eləcə, onunla oturub, "Bahar suları"nı işləmədi, yenə söz verdi ki, xüsusi olaraq Moskvaya gələcəyəm, oturub, işləyəcəyik. Balaşovun sənəti, dediyim kimi, İlyas Əfəndiyevin xoşuna gəlirdi, yəni səbəb bu deyildi, səbəb o da deyildi ki, "Körpüsalanlar"ı yazırdı, buna görə də fikrini dağıtmaq istəmirdi,? yox, səbəb sadəcə olaraq onun, yəni İlyas Əfəndiyevin xasiyyətində, xarakterində idi, onda, hərgah belə demək mümkünsə, "yaradıcılıq işgüzarlığı" deyilən şey, ? danışıqlar aparsın, münasibətlər yaratsın, fəaliyyət göstərsin ki, əsərləri çap olunsun, təbliğ edilsin, geniş yayılsın, həmişə diqqət mərkəzində qalsın və s. - qətiyyən yox idi. Nəinki yox idi, bu, onun təbiətinə zidd idi və İlyas Əfəndiynev heç vəchlə təbiətinin əleyhinə getməyi bacarmırdı. O məhsuldar yazıçı idi, demək olar ki, yazı yazmayan günü olmurdu, amma onda dediyim həmin "yaradıcılıq işgüzarlığı" yox idi.

Bəzən də elə olurdu ki, Sistem özü özünün müəyyən etdiyi sərhəddən kənara çıxmağa icazə vermirdi və bu mənada İlyas Əfəndiyevlə bağlı maraqlı (və xarakterik!) bir epizodu qeyd etmək, elə bilirəm ki, yerinə düşər.

1973-cü ilin oktyabr ayında - elə o zaman bu epizodu qeydə aldığım üçün, tarixləri və adları dəqiq yazıram - Türkiyənin SSRİ-dəki səfiri İlter Türkmen səfirliyin attaşesi Metin Yapıncılar ilə Bakıda səfərdə idi və onlar ayın 8-də axşam Akademik Milli Dram Teatrında (o zaman Məşədi Əzizbəyov adına) İlyas Əfəndiyevin "Unuda bilmirəm" əsərinin tamaşasına baxmağa gəlmişdilər.

Mənim bundan xəbərim yox idi, tamaşaya çox az qalmış unudulmaz Həsən Turabov evə telefon açıb: "Nə əcəb yoxsan? Türkiyənin səfiri gəlib."- dedi və o zaman sevimli Türkiyənin səfirini görmək, onunla söhbət etmək mənim üçün (güman edirəm ki, yalnız mənim üçün yox!) çox maraqlı, dövrün kontekstində isə hətta qeyri-adi bir hadisə idi.

Mən teatra getdim, İlyas Əfəndiyev də orada idi (ona da heç nə deməmişdilər, adəti üzrə həmişə öz tamaşalarına gedib, baxırdı) və həmin gün baş rolların - Nərmin və Kamran - gənc ifaçıları Amalya Pənahova və Həsənağa Turabov, görünür, Türkiyə səfirinin zalda olmağından daha artıq ruhlanmışdılar və onlar da, Məmmədrza Şeyxzamanov da (Möhsünzadə), Sofiya Bəsirzadə də (Səadət xanım), Hamlet Qurbanov da (Cəmil), hətta epizodik rolların ifaçıları Muxtar Avşarov, Məcnun Hacıbəyov, Elxan Ağahüseynoğlu da o tamaşanı xüsusi bir həvəslə oynadılar.

"Unuda bilmirəm"i Tofiq Kazımov 1968-ci ildə tamaşaya qoymuşdu və tənqidin də, ədəbi ictimaiyyətin də, tamaşaçıların da yekdil fikrinə görə bu tamaşa teatrın böyük yaradıcılıq uğuru idi. Emin Sabitoğlu gözəl musiqi bəstələmişdi, tərtibat isə rəhmətlik Sənan Qurbanovun teatrda ilk və çox orijinal işi idi. Orasını da deyim ki, "Unuda bilmirəm" düz 17 il teatrın repertuarında qaldı və 500 dəfədən artıq oynandı.

Əsər də, quruluş da, ifalar da İlter Türkmenin çox xoşuna gəldi və o ağız dolusu heyranlığını bildirdikcə, bizim Mədəniyyət Nazirliyinin işçiləri ilə birlikdə onu müşayiət edən və mənim tanımadığım bəzi adamların sir-siftini açıq-aşkar təlaş və qayğı dolu bir ifadə bürüyürdü. Bu adamların bir qismi azərbaycanlı idi, amma bəziləri də türk dilində gözəl danışan rus idi və yəqin ki, Moskvadan gəlmişdilər, tamam da aydın idi ki, onlar da, həmin bir qism azərbaycanlılar da xüsusi xidmət orqanlarının işçiləridir.

Səfir sidq-ürəkdən gələn bir qətiyyətlə dedi ki, bu əsəri mütləq Türkiyədə tamaşaya qoymaq lazımdır və israrla İlyas Əfəndiyevdən xahiş etdi ki, pyesi ona çatdırsın, İlyas Əfəndiyev də mənə işarə edərək:

- Oğlum çatdırar- deyə söz verdi.

Orası da heç yadımdan çıxmır ki, tamaşa qurtarandan, qonaqlar gedəndən sonra İlyas Əfəndiyev teatrla bağlı olan bir nəfərin adını çəkib, yanında dayanmış Tofiq Kazımova:

- Filankəsin dostlarını gördün də!..- deyərək, həmişəki şux gülüşü ilə bərkdən güldü.

"Filankəs" haqqında teatr aləmində belə bir söz gəzirdi ki, guya KQB-nin adamıdı... O zaman mən Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunda baş elmi işçi işləyirdim və səhəri gün işə gedəndə bizim direktor müavini Kamal Talıbzadə dedi ki, mədəniyyət naziri Zakir Bağırovun köməkçisi telefonla zəng edib, nazir mənimlə təcili görüşmək istəyir.

Zakir Bağırov İlyas Əfəndiyevin uşaqlıq dostu professor Əhəd Bağırzadənin bacısı oğlu idi, atası Nəriman bəy isə mənim babam, yəni İlyas Əfəndiyevin atası Məhəmməd Əfəndi ilə yaxın dost olmuşdular, bizim də aramızda ilıq bir münasibət var idi, amma o vaxta qədər mən onun Mədəniyyət Nazirliyindəki iş otağında olmamışdım.

Mən Mirzə Fətəli Axundov haqqında pyes yazmaq istəyirdim, annotasiyasını nazirliyə vermiş, müqavilə bağlamış, qonorarının da 25 faizini almışdım və o zaman da elə bildim ki, nazir mənimlə buna görə görüşmək istəyir, amma çox mədəni bir adam olan Zakir Bağırov hal-əhvaldan, bir-iki xoş sözdən sonra bir az çətinlik çəkərək:

- Mənim İlyas müəllimə deməyim yaxşı deyil, ancaq sən elə elə ki, İlyas müəllim pyesi Türkiyənin səfirinə verməsin...- dedi və mənim təəccübümü görüb, kiçik bir sükutdan sonra əlavə etdi: - Səhər-səhər mənə zəng etmişdilər... - Yenə kiçik bir sükutdan sonra açıq-aşkar bir məcburiyyət məhkumluğu ilə: - Mənim şəxsən səndən xahişimdir...

İlyas Əfəndiyevin belə məsələlərdə cod xasiyyətinə yaxşı bələd olduğum üçün, o vaxt Zakirlə görüşümüz barədə ona heç nə demədim (onsuz da "Azərbaycan" jurnalında çap edilmiş pyesi səfirə mən verməli idim), səfir Moskvaya pyessiz getdi və bir də ancaq 90-cı illərdə söz düşəndə rəhmətlik Zakir Bağırovla həmin söhbətimizi İlyas Əfəndiyevə danışdım.

O ki, qaldı, mənim Axundov haqqında pyesimə, mən o pyesi yazmadım və ən maraqlısı da o idi ki, məni ruhdan salan İlyas Əfəndiyev oldu. Mən belə düşünmüşdüm ki, pyesdə yeganə personaj Axundov olacaq və ölüm ayağında çarpayıda uzanmış Mirzə Fətəli özü öz həyatını danışır, fəlsəfi fikirlərini söyləyir, əsərlərini yada salır. İlyas Əfəndiyev nazirlik üçün yazdığım geniş annotasiyanın surətini oxuyandan sonra dedi ki, bu cür yazsan, darıxdırıcı olacaq, tamaşaçı gəlməyəcək, yaxşısı budur ki, bunu nəsrlə yaz.

Axundov haqqında nə o pyes yazıldı (baxmayaraq ki, nazir müavini rəhmətlik Məmməd Ziyadov tez-tez telefonla zəng edib, müqavilənin vaxtının bitdiyini deyirdi), nə də nəsrlə nəsə bir şey yazdım və Mədəniyyət Nazirliyindən aldığım o 25 faiz qonararı da 1975-ci ildə Yazıçılar İttifaqında katib işləyəndən sonra hissə-hissə maaşımdan çıxdılar.

Bir halda ki, yuxarıda söz Faykodan düşdü, bir söhbəti də xatırlamaq istəyirəm.

1968-ci ilin noyabrında məni həyatımda ilk dəfə respublikanın rəsmi nümayəndə heyətinin tərkibinə daxil etmişdilər: Molla Pənah Vaqifin anadan olmasının 250 illiyi münasibətilə Moskvada keçiriləcək yubiley tədbirlərində iştirak etməyə getdik və o vaxt mən növbəti dəfə Fayko ilə görüşdüm, bu söhbəti də o zaman ondan eşidib, gecə mehmanxanada dəftərçəmə qeyd etdim. Həmin tələsik qeydləri olduğu kimi köçürürəm:

"...Söz teatrdan düşmüşdü. Fayko Stanislavskidən, Nemiroviç-Dançenkodan, Tairovdan, ən çox da Meyerxolddan danışdı. Vsevolod Meyerxoldla çox yaxın münasibətləri olub və danışırdı ki, iyirminci illərin birinci yarısında hansı pyesi yazırdımsa, bitirən kimi, mütləq Meyerxoldgilə gedib, ona oxuyurdum. Meyerxold daxilən çox iztirab çəkirdi... Məsələ burasında idi ki, Meyerxoldun arvadı, məşhur aktrisa Zinaida Rayxın birinci əri Sergey Yesenin idi və ondan boşanandan sonra Meyerxoldla ailə qurmuşdu, amma buna baxmayaraq, hərdən gizlin gedib, rəfiqəsigildə Yeseninlə görüşürdü və Meyerxold da bunu bilirdi... Daxili dünyaları yaşadıqları zamana, sistemə sığmayan bu "üçlüyün" taleyi çox faciəli oldu: Yesenin 1925-ci ilin qışında, Yeni il qabağı intihar etdi, Meyerxold 1940-cı ildə "xalq düşməni", "ingilis cəsusu" kimi güllələndi, Zinaida Rayx isə ondan bir il əvvəl - 1939-cu ildə (Meyerxold artıq həbs edilmişdi) öz evində naməlum qatil tərəfindən on bir bıçaq yarası ilə qətlə yetirildi... Bu sonuncu hadisəni danışanda Fayko əməlli-başlı tutuldu..."

Bu qeydləri yazdığım gündən qırx ildən artıq bir vaxt keçib, amma Aleksey Faykonun eləcə tutulması indi birdən-birə gözlərimin qabağına gəldi, hətta orası da yadıma düşdü ki, Fayko Zinaida Rayxdan danışanda, mənim içimdən belə bir hissiyyat keçdi ki, deyəsən o özü də Rayxa biganə olmayıb...

Çox incə teatr zövqünə malik olan qoca Fayko Meyerxoldu dahi rejissor hesab edirdi və rus teatr sənətinin inkişafında onun misilsiz rolu olduğunu deyirdi. Mən elə bilirdim ki, Meyerxold yəhudi idi, amma Fayko dedi ki, Meyerxold da, Rayx da təmiz almandırlar və mən bunu Bakıda İlyas Əfəndiyevə deyəndə, o da çox təəccüb etdi, çünki o da elə bilirmiş ki, Meyerxold yəhudidir.

Yadımdadır ki, bu söhbətdən bir-neçə gün sonra, Bakıda, axşam İlyas Əfəndiyevgilə getmişdim (onda mən Vaqif 30-dakı Yazıçılar Evində, 16 kv.m.-lik birotaqlı mənzildə yaşayırdım), Tofiq Kazımov da orada idi, həmişəki kimi kiçik və səliqəli bir süfrə arxasında oturub, xırda-xırda içə-içə (İlyas Əfəndiyev həmişəki kimi konyak, Tofiq də həmişəki kimi araq) söhbət edirdilər və İlyas Əfəndiyev məni görən kimi, birdən-birə həmin Meyerxold söhbəti yadına düşdü:

- Tofiq, - dedi. - Meyerxoldun milliyyəti nə idi?    Tofiq Kazımov Moskvada, Teatr İnstitutunda Oleq Tabakovla, Oleq Yefremovla, Yevgeni Vaxtanqovla birlikdə Knebbelin kursunda təhsil almışdı və həmin gün az qala yarım metr uzunluğunda olan müştüyünə (o, müştük azarkeşi idi, müştük yığırdı və siqareti də hər gün müxtəlif müştüklərdə çəkirdi) taxdığı siqaretdən bir qullab alıb:

- Necə yəni Meyerxoldun milliyyəti nə idi? Yəhudi!- dedi.

İlyas Əfəndiyev bir qalib səsiylə bərkdən:

- Xeyir, əzizim! - dedi.- Meyerxold alman imiş!..

ELÇİN

525-ci qəzet.- 2009.- 23 may.- S.26-30.