Atamın sevimli yazıçısı

Unudulmaz yazıçımız İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığına mən lap körpəlikdən bağlı olmuşam. Atam Yusif Şamil oğlu riyaziyyat müəllimi olmağına baxmayaraq, bədii ədəbiyyatı, xüsusilə nəsri çox oxuyardı. Oxuduğu əsərləri şirin bir dillə nağıl kimi öz övladlarına - xüsusilə mənə danışmaqdan ləzzət alardı. "Mənə" sözünü ona görə deyirəm ki, atamın ilk övladı olduğum üçün bütün maraq və diqqətini mənə yönəldirdi.

Atamın ən çox sevdiyi yazıçılardan biri İlyas Əfəndiyev idi. O zamanlar bu xüsusi sevgini tam dəqiqliyi ilə dərk edə bilmirdim. Sonralar başa düşdüm ki, bu sevginin arxasında böyük bir yazıçının zəngin və təravətli dili, dumduru təfəkkürü, elli-elatlı, aranlı-yaylaqlı təbiətin zəngin və çoxmənalı təsvirləri, Azərbaycan tarixinin ən maraqlı məqamlarına dərindən nüfuz etmə bacarığı, xalqı - onun qədim və müqəddəs adət-ənənələrini, məişətini, ruhunu, mənəvi varlığını ən incə cizgilərinə qədər bilmək, sevmək və sevdirmək qabiliyyəti, ən böyük sevgiyə layiq insan-vətəndaş -yazıçı keyfiyyətləri dayanırmış.

Tale elə gətirdi ki, mənə həyatda bir neçə dəfə bu unudulmaz şəxsiyyəti görmək, əlini sıxmaq, söhbətini dinləmək, tövsiyələrini eşitmək xoşbəxtliyi nəsib oldu.

1970-ci illərdə Bakıda mədəni mərkəz kimi məşhur olan kitab pasajı fəaliyyət göstərirdi. Mən orda kitab dükanında satıcı işləyirdim. Satıcı işləməyimə baxmayaraq mətbuatda müntəzəm çıxış edir, gənc şair kimi tanınırdım. Burda işləməyimin mənə faydası ondan ibarət idi ki, o dövrün məşhur yazıçı, şair və alimləri, böyük ziyalıları maraqlı kitablar almaq üçün tez-tez kitab pasajına gələrdilər. İlyas Əfəndiyev bu mərkəzə daha çox gələn, daha çox kitab alan bir yazıçı kimi yadımda qalıb. Mənim bədii ədəbiyyata olan sonsuz marağım oranı kitab dükanından daha çox mədəniyyət mərkəzinə, yazıçılarla oxucuların görüş yerinə çevirmişdi. Tez-tez yazıçı və şairlərlə görüşlər keçirirdik. Müəlliflər öz kitablarını avtoqrafla oxuculara təqdim edərdilər. Bu görüşlərin ikisində İlyas Əfəndiyev də iştirak etmişdi. Mən də sevimli yazıçımızın avtoqraflarını almışdım. Bu gün onları kitabxanamda əziz bir yadigar kimi saxlayıram.

Maraqlıdır ki, heç vaxt şeir yazmayan İlyas Əfəndiyev mənə avtoqrafı şeirlə yazmışdı. Nurlu çöhrəsi, işıqlı siması gözlərimin qabağındadı. Özünəməxsus ağayana bir təbəssümlə "sənin kitabını şeirlə yazacağam", - deyib "Söyüdlü arx" romanına belə yazdı:

  "Nəzakətli, sadə, nəcib bir insana –

   Kitab dostu, şeir dostu Zəlimxana".

Maraqlıdır ki, kitablarını oxumamışdan əvvəl İlyas Əfəndiyevin o vaxta qədər yaratdıqlarını mən nağıl kimi, dastan kimi, bayatı kimi ürəyimə köçürmüşdüm. Bu ifadələri gəlişigözəl söz kimi işlətmirəm. İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığını dərindən izləyən oxucular çox gözəl bilir ki, həqiqətən də onun əsərlərində, dilində, düşüncə tərzində bir bayatı kövrəkliyi, səhər mehinin titrəyişi, ləpələrin pıçıltılı dünyası var.

Az bir vaxt keçəndən sonra atamın sevimli yazıçısı mənim üçün ikiqat sevimli oldu. Tələbəlik illəri, Bakının qaynar ədəbi həyatı, Azərbaycan Milli Dram Teatrında onun dalbadal tamaşaya qoyulan, səhnədən düşməyən əsərləri, o vaxta qədər yazıçı kimi sevdiyim İlyas Əfəndiyevi dramaturq kimi də mənə sevdirdi. Onun bütün səhnə əsərlərinə sevə-sevə, böyük məhəbbətlə baxmışam. Ədəbiyyatımızın ağsaqqalı, nəsrimizin şairi, daramaturgiyamızın sütunu, böyük Cabbarlının ləyaqətli varisi, lirik və romantik duyğularımızın tərcümanı, adında, soyadında, atasının adında iki peyğəmbərin adını, soyadını və əfəndiliyini yaşadan, ədəbiyyata "Kənddən məktublar"la, dramaturgiyaya "İntizar"la gələn, lakin heç vaxt oxucularını intizarda qoymayan bir yazıçı-şəxsiyyət haqqında söz demək hər bir qələm sahibi kimi, mənim üçün də böyük şərəfdir.

82 il ömür sürən, 60 il ardıcıl, fasiləsiz yaradıcılıqla məşğul olan, Azərbaycan dramaturgiyasına 19 səhnə əsəri bəxş edən, 50 ildən çoxdur ki, əsərləri səhnədən düşməyən İlyas Əfəndiyev bu illər ərzində neçə-neçə nəslin, gəncliyin tərbiyəsində, kamilləşməsində, püxtələşməsində görün nə qədər heyrətamiz və əvəzsiz bir iş görüb.

İlyas Əfəndiyevə bu düşünmək hünəri, axtarmaq qabiliyyəti, yazmaq eşqi, yaratmaq ehtirası hardan gəlmişdir? Birinci növbədə Allahın verdiyi fitri istedaddan! Qarabağdan, Cıdır düzündən, İsa bulağından, Daşaltıdan, indiki Füzulidən, o zamankı Qaryagin rayonunun aranlı-yaylaqlı, dağlı-binəli mənzərələrindən, bu yollarda köç-köç olan ellərin zilli-bəmli nəğmələrindən, bəy qızı Bilqeyis xanımın uzun qış gecələrində danışdığı nağıllardan, əfasnələrdən, Qarabağ bəylərinin keşməkeşli taleyindən, qaçaqların sərgüzəştlərindən!

İlyas Əfəndiyev kənddən, təbiətdən, torpaqdan gətirdiyi könül sərvətiylə kifayətlənmədi, öz daxili dünyasını Tolstoyla, Dostoyevski ilə, Stendalla, Servanteslə, Balzakla, Floberlə, Dikkenslə, "Don kixot"la, "Robinzon Kruzo" ilə, "Hərb və sülh"lə, "Səfillər"lə zənginləşdirdi. Mütaliəni və müşahidəni qoşa qanad elədi.

Mehdi Hüseyn kimi yazıçı, Adil İsgəndər kimi rejissor, Soltan Hacıbəyov kimi bəstəkar, Cəfər Cəfərov kimi teatrşünas, oxucu kimi arxa, xalq kimi dayaq hər millətin, hər yazıçının qismətinə düşən xoşbəxtlik deyil.

Mən İlyas Əfəndiyevin çoxsaylı dostlarından bir neçəsinin adını çəkdim. Əslində dövrün böyük ziyalılar ordusunun, milli ruha sahib olan insanların əksəriyyəti bu böyük yazıçı ilə dostluq eləməyi özlərinə şərəf bilirdilər. Çünki İlyas Əfəndiyev sözün böyük mənasında əsli-nəsli, nəsil şəcərəsi uca olan işıqlı bir mərhələnin barı-bəhrəsi idi. Təsadüfi deyil ki, Nazim Hikmət kimi, Səməd Vurğun kimi böyük şəxsiyyətlər onun çoxşaxəli yaradıcılığına böyük qiymət veriblər.

Onun qələmi xalqımız üçün həmişə əziz olan Natəvan obrazını - Azərbaycan qadınının və qadınlığının ucalığını, qeyrətini, milliliyini və bəşəriliyini, dövlətçilik təfəkkürünü millətə təqdim edib, milyonlarla oxucunun varına, xəzinəsinə çevirib.

İlyas Əfəndiyev üzünü həmişə xalqa tutdu, "Sən həmişə mənimləsən" dedi, xalq həmişə onunla oldu.

İlyas Əfəndiyev könül saraylarının büllur saraylardan qat-qat varlı və zəngin olduğunu qələmin hökmüylə möhürlədi.

İlyas Əfəndiyev gündəliklər məhv olsa da, sevginin, məhəbbətin heç vaxt məhv olmadığını, əbədi yaşadığını tamaşaçılara çatdırdı.

İlyas Əfəndiyev sevgililərin cəhənnəmdə vüsalını təsvir etməklə böyük sevginin cəhənnəmin özünü də cənnətə döndərmək qüdrətini bizə göstərdi.

"Geriyə baxma, qoca", - desə də, tarixə, kökə, yaddaşa, keçmişə böyük ehtiramla yanaşdı, aydın sabahlara boylandı, "Körpüsalanlar"la özü ilə xalq arasında dayağı sarsılmaz, tağı yıxılmaz mənəvi körpülər saldı.

"Valehlə Sarıköynəyin nağılı"nı oxuyanda elə bil ki, "Əsli və Kərəm"i, "Abbas və Gülgəz"i yenidən oxuyursan. Hər dəfə aldı Valeh, aldı Sarıköynək deyəndə özünü boy boylayan, soy soylayan ozanlar məclisində hiss edirsən. Ancaq bu romanın ruhu dil və üslub baxımından folklor motivlərinə söykənsə də, əsərdə yaradan, quran, öz alın təri, əl qabarıyla əsrin, zamanın yeni dastanlarını yaradan, öz halal zəhmətiylə daha da uca və qürurlu olan fədakar insanları görürsən.

İlyas Əfəndiyevin Azərbaycan ədəbiyyatı qarşısında xidmətləri nədən ibarətdir? - sualına mənim cavabım belə ola bilər:

İlyas Əfəndiyev Cəfər Cabbarlıdan sonra Cabbarlı səviyyəsində səhnəmizi yaşadan və zənginləşdirən tək yazıçıdır (həm kəmiyyət, həm də keyfiyyət baxımından). Onun yaradıcılığı dilimizə təmizlik, ruhumuza saflıq, fikrimizə aydınlıq, əqidəmizə böyüklük, nəsrimizə və dramaturgiyamıza lirizm və romantizm bağışladı. Millət üçün bundan böyük sərvət, dövlət üçün bundan zəngin xəzinə yoxdur. Budur xəlqi və milli, budur dünyəvi və bəşəri yaradıcılıq.

İlyas Əfəndiyevin şəxsiyyətinin və yaradıcılığının vəhdəti məndə belə bir məntiqi nəticə yaradır. O, bir ziyalı kimi keçmişin və gələcəyin, dünənin və sabahın, kəndin və şəhərin, sevənlərin və sevilənlərin, gənclərin və baharın yazıçısıdır!

İlyas Əfəndiyev Azərbaycan xalqının azadlığı, müstəqilliyi uğrunda vuruşan, çarpışan, məğlub olan, qələbə çalan fədailərdən biri olub desəm, qətiyyən səhvə yol vermərəm. Azərbaycanın müstəqillik mövzusu xüsusilə onun üç əsərində - "Natəvan", "Hökmdar və qızı" və "Şeyx Xiyabani"də çox böyük ürək yanğısı, vətəndaşlıq qeyrəti ilə oxucuya təqdim olunur. Bu əsərlərdə qoyulan problemlər, qaldırılan məsələlər, öz haqqı və hüququ uğrunda vuruşan, çarpışan talelər, günahlarımız, səhvlərimiz, aldanışlarımız, qəhrəmanlığımız elə bir bədii sənətkarlıqla təqdim olunur ki, oxucunun, dinləyicinin, tamaşaçının ürəyi parçalanır, tükləri biz-biz olur. Natəvanla Xasay xan Usmiyevin qarşılaşmaları, İbrahim xanla Cavad xanın, İbrahim xanla qızı Ağabəyim ağanın qarşılaşması bugünkü səhvlərimizin, günahlarımızın, biganəliyimizin kökünün harda olduğunu çox dəqiqliklə, həssaslıqla bizə göstərir. Bu məntiq bizə deyir ki, İlyas Əfəndiyev yaradıcılığı bir güzgüdür, bu güzgüyə bax, özünü tanı, gözəlliklərini də gör, çirkinliklərini də. Uğurlarını da gör, qüsurlarını da!

Bu əsərlərdə müəllif yazıçıdan daha çox tarixçi kimi çıxış edir. Tariximizdəki qara ləkələrin səbəblərinə və səbəbkarlarına qarşı bir hakimə çevrilir, hökm çıxarır, ittiham edir, atəş açır, od püskürür, həyəcan təbili çalır, "Ayıl, ey millət", - deyir.

Bu yerdə - "Yeddi "Qarabağnamə" var, İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığını mən səkkizinci "Qarabağnamə" hesab edirəm" - deyən böyük vətəndaş tənqidçimiz Yaşar Qarayevi tamamilə haqlı hesab edirəm.

Səkkizinci "Qarabağnamə" və İlyas Əfəndiyev. Çox dürüst və dəqiq deyilmiş bu ifadə böyük yazıçının həyat və yaradıcılığına verilmiş halal bir qiymətdir. Torpağını, vətənini, millətini, dövlətini, tarixi keçmişini sevən insanlar üçün bu halal qiymət heç vaxt öz dəyərini və çəkisini itirməyəcək.

Atamın sevimli yazıçısı, mənim sevimli yazıçım sabah da övladlarımın, nəvə və nəticələrimin sevimli yazıçısı olaraq hər gələn nəsillə yenidən kəşf ediləcək, oxunacaq, xatırlanacaq.

Bizdən salam olsun xatirəyə dönənlərə, yaddaşlara köçənlərə, xalqın tərcümeyi-halına çevrilənlərə, xatırlananlara, İlyas Əfəndiyev kimi ruh və qələm sahiblərinə!...

15.05.2009

Zəlimxan YAQUB,

xalq şairi

525-ci qəzet.- 2009.- 23 may.- S.25.