"Bütün əsərlərim ayrı-ayrılıqda bir həyatdır"

BÖYÜK TÜRK ŞAİRİ FAZIL HÜSNÜ DAĞLARCADAN YADİGAR BİR SÖHBƏT

Türkiyədə keçirilən IV Beynəlxalq İstanbul Bəyoğlu Şeir Festivalında Türkiyənin məşhur şairi Fazıl Hüsnü Dağlarca (1914-2008) böyük ehtiramla yad edilib. Zəngin bir ədəbi irs yaradaraq dünyadan köçmüş bu böyük türk şairinin ədəbiyyatla bağlı fikirləri, dünyagörüşünün önəmli cəhətləri, hər zaman olduğu kimi, yenə də maraq doğurmaqdadır. Bu marağı nəzərə alaraq, dəyərli ədəbiyyat bilicisi və tərcüməçi Yasemin Bayerlə tələbələrinin F.H.Dağlarcadan 24 aprel 1996-cı ildə "ECHO" jurnalı üçün aldıqları müsahibədən bir hissəni dərc etməyi lazımlı sayırıq.

...Dünya şöhrətli şairimiz Fazıl Hüsnü Dağlarcadan uzun bir axtarışdan sonra müsahibə almaq şansını əldə etdik. Müsahibə zamanı sözlərlə ustalıqla oynaması və dilin imkanlarına hakimliyi bizi çox təsirləndirdi. Müsahibənin sonunda, bu günə qədər heç yerdə yayınlanmamış bir şeirini bizə hədiyyə etməsi, hamımızı qürurlandırdı.

Hədiyyə etdiyi şeir "Çoban" adlanır:

   Dolanır dağı çoban,

   Yaz omuzunda.

   Gökyüzüdür türküsü,

   Saz omuzunda.

   Yakar, yandırır sevgi,

   Köz omuzunda.

Turnalar köyə varmış,

İz omuzunda.

Sunam der, dura kalır,

Söz omuzunda.

Düşleyin yürür çoban,

Kız omuzunda.

Y.Bayər: - Bəlkə ənənəvi bir sual olacaq, amma bilmək istərdik, şeir yazmağa necə başladınız?

F.H.Dağlarca: - Bu barədə mənə çox sual verirlər. Amma əsərlərimin birinə əlavə olaraq yayınladığım "İbrahim Kutluğun evindəki konusma" adlı uzun müsahibədə bu mövzu haqqında səhifələrlə danışmışam. Məndən müsahibə alanlar, çox təəssüf ki, həmişə hazırlaşmamış gəlirlər. Yenidən soruşurlar bunu. Sona qədər cavab verməyə çalışacağam, amma məndən sonra nə edəcəklər, bilmirəm. Özümü 2 yaşımda tanıdım. Anama xatırladığım günləri danışarkən "Ah! - deyərdi, - sən o zaman 2 yaşına çatmamışdın hələ". Uşaqlığım çox gözəl bir şəraitdə keçmişdi. Bir otaqda nənəm, onun adını özü kimi söyləsəm, Fatmatüzzehra Xanım Yunus Əmrənin şeirlərini ilahi kimi söylərdi. Onlar mənim mənbəm oldu. Digər otaqlarda isə bacılarım, qardaşım qalın kitablardan, üstündə çizgilər olan kağızlardan nə isə oxuyardılar. Səbəbini bilmirəm, amma kağızlardan oxuduqları şeylər bitərkən sonunda "Fikrət" deyirdilər. Kağızların məktub olduğunu öyrənmişdim, oxunan şeylərin isə bəlkə də Fikrət adlı bir qardaşım olduğunu və ondan gəldiyini düşünürdüm. Daha sonra öyrəndim ki, bu Fikrət - Tevfik Fikrət imiş. Tevfik Fikrətin şeirləriymiş. Bu iki məktəb məni elə öyrətmişdi ki, hər kəsin məktəbə şeir yazmaq və ya şeir yazmağı öyrənmək üçün getdiyini düşünürdüm. İlk yazılarımı müəllimlər: "Atanamı yazdırdın?" - deyə geri qaytarırdılar. Halbuki o zaman atalar sanki qorxunc bir xəyal idilər. Hətta əllərini də öpməyə qoymazdılar. Mənim bu işi bu şəkildə sevməyim evdə aldığım tərbiyənin nəticəsidir. Gənclər üçün bunu da əlavə edim, bütöv bir həyatın sərf olunmadığı işlər dəyərsizdir. Bu fikir bütün işlərə aiddir. Mən şeiri oxuma-yazma bilmədən yazar, əzbərlərdim. "Quş ayaq" adlı uşaq kitabımda o günlərdən qalma bir neçə misranı uşaq şeirlərimə daxil etdim. Xatirə qalsın deyə.

Y.Bayer: - Əvvəl yazdığınız şeirlərlə sonralar və indi yazdıqlarınız arasındakı fərqi necə dəyərləndirirsiniz?

F.H.Dağlarca: - Mən şeir yazmağa başladığım zamanlarda gördüm ki, bütün ozanlarımızın əsərləri qarmaqarışıqdır. Biri anasının vəfatından yazmış, o biri sevdiyi qızın gözlərindən, biri Atatürkdən yazmış, o biri məhəllədəki dostundan. Hamısı da bir əsərin içində. Bu əsərlərin məndəki ilk təsiri müəlliflərin bir tək mövzunu yaşaya bilməməkləri idi. Yaradıcılıqda izlədiyim yol budur: Əsər təkcə bir mövzunu hərtərəfli əhatə edəcək. Sözlər ideyaya uyğun olacaq. Əsərin içindəki quruluş mövzunun əsasını əmələ gətirəcək. O əsərə tərs gələn heç bir düşüncəyə yer verilməyəcək. Buna görə mənim bütün əsərlərim hamısı ayrı-ayrılıqda bir həyatdır. Ya da demək olar ki, sözlər kərpicə bənzəyirlər. Bunları birləşəndə düşüncədə böyük bir bina - əsər yaranır. Şeirə həsr etdiyim bu ilk 2 yaşı çıxsam, ötən 80 ildən doya bilmədim. Məhşur bir söz var: "Sənət uzun, həyat qısa" - deyərlər, mən bu kəlamı belə dəyişdirərdim: "Sənət upuzun, həyat çox qısa".

Y.Bayer: - İlk şeirlərinizi yazdığınız dəftərlərinizin olduğunu və bir də bu şeirlərdə hər vəzni, hər ölçünü sınadığınızı eşitmişəm. Doğrudurmu?

F.H.Dağlarca: - Bunu söyləmək o qədər yaxşı çıxmaz, amma söyləmək məcburiyyətindəyəm: Mən bütün Türk şeirini, yəni Xalq ədəbiyyatı, Təkkə ədəbiyyatı, Divan ədəbiyyatı, Sərvət-i Fünun, Fecr-i Ati və bu günədək kim nə yazıbsa, hamısını ən incə təfərrüatına qədər bilirəm. Bununla bağlı kiçik bir xatirə danışım: 1932, ya da 33-cü il idi, həmin bu bəhs etdiyiniz şeir dəftərlərimdən birini Peyami Sefa bəyə vermək üçün "Cumhuriyet" qəzetinə getmişdim. Gözətçi yolu göstərdi. Böyük bir qapıdan içəri girdim. Hər iki küncdə bir masa vardı. Biri boş idi. Digərində oturan Yusif Ziya Ortaç imiş. Peyami bəyi soruşdum. "Buyurun, mənə söyləyin, nə istəyirsiniz" - dedi. Onda mən Kuleli hərbi litseyinin son sinifində oxuyan, saçı ülgüçlə qırxılmış bir tələbə idim. Oturdum, mənə çay süzdü. Dəftərimi Peyami Sefa bəyə verməsini xahiş etdim. Yusif Ziya bəy o zamanlar bir jurnal nəşr etdirirdi. Mənə: "Baxın, Əhməd Haşimdən bir şeir aldım, bu nömrədə dərc edəcəyəm" - dedi və şeiri oxudu. "Bir acem bahçesi, bir seccade" sözlərilə başlayan şeir bitincə "Bu şeirin ölçüsü pozulub" - dedim. "Xeyr, onun özündən bu gün aldım. Heç bir yerdə dərc olunmayıb. Bunu daha əvvəl heç bir yerdə oxuya bilməzsiniz" - dedi. Fikrimi izah etdim: "Əskikliyi burasındadır ki, siz "Dalmış üstündə quşlar yadə" - deyə oxudunuz. Bu misranın doğru halı belə olmalıdır: "Dalmış üstündəki quşlar yadə". Belə yazılarsa, vəzn doğru olar" - dedim. Heyrətləndi. Bu hadisədən 5-10 gün sonra "Cumhuriyet" qəzetində bir məqalə yazdı. Məqaləsində təxminən belə yazırdı: "Türk şeiri bir daş gəlincik kimi olub. Kuleli sıralarındaki Fazıl Hüsnü adında bir şairlə bu daş gəlinciyin gözləri və dili açılacaq".

Y.Bayer: - Həyatda tək yaşayırsınız. Bu, şeirlərinizə necə təsir edir?

F.H.Dağlarca: - Çox faydalı olur mənim üçün. Evdə tək deyiləm, çünki oxuduğum bütün kitablar, yazdığım əsərlər, qarışqa yerişi kimi yavaş olsa da, tapdığım yeni türk sözlərilə bir yerdəyik. Onların uzaqdan-yaxından mənə baxdığını hiss etmədiyim elə bir an yoxdur. İnanın ki, insanların həyatının uzunluğu günlərin arxa-arxaya gəlməsindən çox fərqlidir. Bir də zamanın sıxlığı var. Bu sıxlıq bir günün içində bir ili belə daşıya bilər. Əsl uzun yaşamaq günlərimizin sıxlığını nəfəsimizlə müəyyən edə bilməkdir.

Y.Yıldırım: - Dərsliklərdəki "Qızılırmaq" şeirinizi Behçet Kemal Çağların bir şeirinə cavab olaraq yazdığınız söylənilir...

F.H.Dağlarca: - Xeyr. Onu Ahmet Kutsi Tecerə cavab olaraq yazdım. Sivasda olanda, bir gün küçədə beş nəfərin qara çörəyin içinə bir az ağ çörək qatıb yediklərini görmüşdüm. Bu, ogünkü Anadolunun yoxsulluğunu göstərirdi. Kutsinin anlatdığı Anadolu ilə mənim gördüyüm Anadolu fərqli idi. Bəlkə mənim uzun yaşamağımın səbəbi bunlara qarşı çıxmağımdır. "Qızılırmaq"da həm şeirin dinamikasını göstərirəm, həm də "Bu millət elə güclüdür ki, dağları belə dalğalandıra bilər" - deyirəm. Misralarda dəyişikliklər edərək, bu düşüncəni sonsuzlaşdırıram. "Qızılırmaq" şeiri Anodolunun bir şəklidir.

K.Özər: - Şeirlərinizə görə üzləşdiyiniz tənqidlər sizə təsir göstərirmi?

F.H.Dağlarca: - İnşallah, məndən sonrakı gənclər daha yaxşılarını yaradacaqlar. Tək güvəndiyim - Türkcədir. Türkcəni sevəcəksən. Yazdıqlarını sevəcəksən, onları qəlbinin üstündə daşıyacaqsan. Ədirnədə gözəl bir şeir var desələr, bu əsamla piyada gedərəm.

M.Bayər: - Bu qədər sevimli olmanıza görə nəyə borclusunuz?

F.H.Dağlarca: - Uşaqlığımı lazımınca yaşamış olmağıma borcluyam. Küçədə gəzərkən anası ilə gedən bir uşaq da məni sevər. Anası uşağın qolundan tutub çəksə belə, uşaq yenə dönüb mənə baxar. Və o saniyə aramızda bir işıq yaranar. "Balina mandalin" kitabımı uşaqlar çox sevirlər. Bu kitabda bir bitki ilə bir heyvan sevgisindən bəhs etmişəm. Uşaq bu hekayəni başa düşür, amma anası anlamır.

Türkiyə türkcəsindən çevirən

Afət MAMAYEVA,

Atatürk Mərkəzinin elmi əməkdaşı

525-ci qəzet.- 2009.- 26 may.- S.6.