Növbədənkənar yazı

 

VƏ YA HƏR KİTAB SEVİNƏNİNİ TAPIR...

 

"Zaman atəşdir, önünə çıxan hər şeyi yaxıb-yandırar, əsil şeirdən başqa..."

"Şeir bir düşüncənin ifadəsi deyil, o, qanayan bir yaradan və ya gülümsəyən dodaqdan yüksələn bir şərqidir..."

 

(Əvvəli ötən sayımızda)

 

...Amma yox, bu dəfə şansım o qədər də pis deyildi. Bu dəfə də çəkidən yüngül, mənadan ağır bir neçə kitab mənə yolyoldaşlığı edəcəkdi... Aydın Qurbanoğlunun, Mətləb Misirin (Şeir - yazıldığı məmləkətə bənzəyir və bir az da onu yazan şairə. Mətləbin - üz-gözünə qəmin çiləsi hopmuş bu dərdli şairimizin "Çadır, çadır rəngləri" kitabının təqdimat mərasimində, başımı qatan qarğaşaya görə, iştirak etmədiyim üçün üzgünəm), Qaramuradlı Məlahət Yusif qızının kitabı və Ehtiramın son anda mənə gətirdiyi kitablar... Vasif Süleymanın "Eşq ol, dərgahına səcdəyə gəlim", Nadir Ayazoğlunun "Bilsəm ki", Elbariz Məmmədlinin "Mən savaşa çağırıram" kitabları... Bakıdan-onun qarğaşalı atmosferindən çıxar-çıxmaz hələ qoruyucu kəmərləri boşaltmamış bu kitabları varaqlamağa başlayıram... Və elə təyyarədəcə "Növbədənkənar yazı"mın ilk sətirləri beynimdə sıralanır. Gizləmirəm, görüləcək o qədər işlərim var ki? Amma bu haymacalda bir hiss növbədənkənar "məni yazacaqsan", - deyir. Bu, bir kitabdan içimə axıb dolan, özünü diqtə edən şair ruhudur. Ruh da ki bilirsiniz də nədir? Ömrün göz qamaşdıran çağlarında hələ önündə mücərrəd gələcək ümidi var və onun təsəlli məstliyində xumarlana bilərsən. Amma səndən əvvəl biriləri tərəfindən bəlirlənmiş ömrün ölüm yaşına dirənəndə və şüuraltı bunu dərk edəndə o mücərrəd "gələcəyin" gedəcəkdə qaldığını anlayıb nəfəsin tıncıxanda, yorğun və tənbəl bədənində ruhun parpılamağa başlayanda: "Məndən bu dünyada nə qoyub gedirsən, ay əliboş, üzüqara bədən, mən səni buna görəmi seçmişdim, gəlib səndə görüntü qazanmışdım, hə?" deyir.

Bir zərrə olub qocaman bir bədəni arxasınca sürüyən ölümsüz, gözəgörünməz varlıq, səni bizim bədənimizə salana min şükür!.. Bədəni oda atıb yandırsalar da, yanan, yox olan maddiyyətdən yaranan bədən olur, lap atom bombası alovunda yansa da, ruha bir şey olan deyil, o da naqildəki ölümsüz, əbədi enerji, yaradanın özü kimi ölməz, itməz, yox olmazdır. Bəlkə biz türklər, yer üzündə ruhu gözgörünən, əyaniləşdirən ilk millətik: "Ruhum bədəndən oynar, yadıma sən düşəndə". Ruh əbədi, bədən köçəri. Bir ruh, kim bilir, Tanrısına qovuşana qədər neçə bədən dəyişir, neçə vücuda müsafir olur. Bədən qocalır buna görə. 70 yaşlı bədəndə 30 yaşlı ruhun çırpındığını uzağa getmək lazım deyil, öz təcrübəmdən bilirəm. Özünü dərk edən insan hər zaman ruhu yaşındadır, ruhun da ki, yaşı olmur. Mənə növbədənkənar yazı yazdıran da elə bir şair ruhudur....

"Şairlər vətəni" bizim tərəflər" qabarma və çəkilmələrə baxmayaraq, tarix boyu saza, sözə ev sahibliyi yapıb... Qazaxdan çıxan söz sənətkarlarının, sadəcə adlarını yazsam, uzun bir siyahı alınar. Ana yurdum Tovuz yazılı ədəbiyyat təmsilçisi baxımından o qədər də öyünəcək durumda olmasa da hər zaman saza, sözə ayaq verib.

Tovuzun qonşuluğunda, Şəmkirdə isə sazla söz bir quşun iki qanadı kimi ilhamın uçuş üfüqünü genişləndirib. Bəlkə Şəmkir tarixin uzun gedişatında dəfələrlə şəhərdən kəndə, kənddən şəhərə çevrildiyindən tarixi yaddaşında bir bu qədər mədəniyyət, kültür izləri daşıdığından burada istər yazılı, istərsə də şifahi ədəbiyyat gəlişmə çağlarını yaşayır. (Altmışıncı illərin sonlarında televiziyada xalqımızın qəhrəmanlıq tarixini gün işığına çıxaran və o zor dönəmlərdə daşıdığı missiyaya görə bir ilki gerçəkləşdirən "Odlar diyarı" televiziya jurnalını hazırlayırdım. Bizə xəbər gəldi ki, Şəmkir çayının yaxınlığında traktor yer qazarkən üstü yazılı bir daş çıxıb. Biz əski yazıları oxuya bilən hörmətli alim M.Nemətova ilə birlikdə təcili Şəmkirə yollandıq. Tapılan daşı gördükdən sonra M.Nemətovanın uçmağa qanadı yox idi. Məlum oldu ki, bu, 12-ci əsrə aid qala divarlarını təmir edən ustanın adı və təmir tarixini göstərən daş kitabədir. Bu daş, qədimliyinə görə, Azərbaycanda tapılan ilk tarixi nümunə idi. Yazdığım bu faktın özü Şəmkirin necə şərəfli tarixi keçmişə malik olduğunu göstərən bir dəlildir...)

Aşıq şeirinin iki ən böyük təmsilçisinin Şəmkirdən çıxması təsadüf sayıla bilərmi: Dilqəm və Hüseyn Şəmkirli... Bir də Azərbaycan ədəbiyyatının Əhməd Cavad zirvəsi var, axı. Vətən sarı yolum düşəndə Tovuza 20-30 km. qalmış yol üstündə qədim və yeni Şəmkir boy göstərir. Son 40-50 ilin yolyorumu içimdə hər zaman bir nisgilin qaysaqlamış yarasını qanadardı. Su gələn yerdən bir də gələr. Hanı Şəmkirin Dilqəm, Aşıq Hüseyn Şəmkirli, Əhməd Cavad ənənəsinin bugünkü təmsilçiləri? Əlbəttə, mən son 30-40 ildə Şəmkirdən bir neçə sənət adamı çıxdığını danmaq fikrində deyiləm. Söhbət sənət zirvələrindən getdir... Hələ desəm, Şəmkirlə mənim birbaşa qohumluq əlaqəm də var. Gəncəbasar bölgəsində üç Cırdaxan kəndi var, bunlardan biri Şəmkirdə - Dəllər-Cırdaxan, ikisi isə Tovuzda - Düz Cırdaxan və mənim ana kəndim Əsrik-Cırdaxan! Adlarını çəkdiyimiz kəndlərdə yaşayanlar eyni soydan olan insanlarıdır və bu soy hər zaman qəhrəmanı, aşığı, şairi ilə önə çıxır. Bunun ən bariz örnəyi, heç şübhəsiz, Şəmkirin Dəllər-Cırdaxan kəndində dünyaya gəlmiş Azərbaycan aşıq sənətinin ən yanğılı və ən nakam sənətkarı Dilqəmdir:

 

   Bir namə yazaram canan elinə

   Əhvalım canana yetişərmola?

   Fələk məni tərki-vətən eylədi

   Nazlı yar əhvalım soruşarmola?

   Əzəldən müştaqəm tuti dillərə,

   Müsəlsəl saçlara, siyah tellərə,

   Axdı eynim yaşı, döndü sellərə

   Yar içən sulara qarışarmola?

   O qızılgülləri dərməyən Dilqəm,

   Dərib, pünhan yerə sərməyən Dilqəm,

   Bu dünyada yarın görməyən Dilqəm,

   Ya Rəbb, o dünyada görüşərmola...

 

Bəxtəvər başına Dilqəmin ki, onun Dostuxanım kimi segilisi vardı. Bəxtəvər başına elə Dostuxanımın da, gəlib getmiş minlərlə qadının içində neçə gözələ bir bu qədər ilahi şeir yazıldı ki? Azərbaycan yazılı və sözlü xalq ədəbiyyatında bu şeir cəzbinə ulaşa bilən neçə şeir tapmaq olar ki?! Hərdən sevginin imitasiyaya çevrildiyini, üzüdönükləri gördükcə hərdən mənə elə gəlir ki Buddanın, Musanın, İsanın, Məhəmmədin eşq və mərhəmət əxlaqı kitablarda qalmış kimidir. Allaha böyük sevgi böyük dərkdən doğur.

Belə olmasaydı, mənə növbədənkənar yazı yazdıran kitabın adını Vasif Süleyman "Eşq ol, dərgahına səcdəyə gəlim" qoymazdı:

 

Eşq ol, dərgahına səcdəyə gəlim,

Bu qərib taleyə Allahlıq eylə.

 

Səcdəyə gəlmədə bir vəcdəgəlmə də olmalıdır. "Eşq ol, dərgahına səcdəyə gəlim" əslinə baxanda başdan-başa bir vəcd və ehtiras kitabıdır. Onu nəzərə alsaq ki, hər şeyin anası ehtirasdır, o zaman bu kitabın dəyəri aydınlaşar. Gizləmirəm, nə müddətdir bir kitab şeir həsrətindəydim. Həm də indi sərbəst, heca, nə bilim nə surraqatının baş alıb getdiyi bizim günlərdə belə bir kitabın varoluşu ümidverici bir haldır.

Günümüzün şeir mənzərəsinə baxıldığında istər-istəməz Rusiyada, Türkiyədə XX yüz ilin ilk otuz ilində aparılan eksperimentlərin, az qala yüz il gecikməklə, indi-indi Azərbaycanda təkrarlandığını görürük. Boz-bulanıq zamanın Rusiyasındakı yeni şeir arayış çabalarından olsa-olsa V.Mayakovski və V.Xlebnikov ədəbiyyat tarixində yenilikçi şair kimi yerlərini aldılar. Amma kim deyə bilər ki, onlar xalq arasında ənənədə yenilik arayan Blok və ya Yesenin qədər sevilirlər? Eyni aqibəti Anadolu ədəbiyyatı da izlədi. Nazim Hikmət, Orxan Vəli örnəklərində olduğu kimi. M.Rəfili, R.Rza yeniləşmə hərəkətləri sonralar Ə.Kərimdə daha uğurlu bir sonuca vardı. Buraya, heç şübhəsiz, Vaqif Bayatlı Odərin də adını əlavə etməliyəm. Elə başa düşülməsin ki, mən sərbəst şeirə qarşıyam, yox, heç də belə deyil. Bunun belə olmadığına inanmaq üçün "Gənclik" jurnalının beş illik arxivini vərəqləmək yetərli olar. O vaxtlar H.Herisçinin, M.Ağacanqızının heç yerdə çap olunmayan şeirlərini ilk dəfə biz çap eləmişdik. Bu gün də sərbəst vəzndə qələmini uğurla sınayan şairlər var (Aqşin). Amma unutmaq lazım deyil ki, türk şeirinin əvəzsiz şairi Nazim Hikmət sərbəst şeirə keçənə qədər əruzu və heca vəznlərini elə böyük sevgi ilə öyrənmişdi ki, bu vəznlərin avazı onu dövrün havasına köklənmiş sərbəst şeirlərindən gəlir. Bizim gənclər isə dəbə uyub işin asanına qaçır, əruz bir yana, heç hecadan da xəbərləri olmadığından "aranda tutdan, dağda qurutdan" olurlar. Hardasa onları da qınamaq olmaz. İndi Avropadan əsən kültür rüzgarlarının da bu yöndə sənəti kütləviləşdirməyə apardığı bir vaxtda hecanın "dar qəlibinə" yeniliklər gətirməyə, təksəsli xorda solist olmağa çalışmaq və buna nail olmaq hər şairin işi deyil. Və bu sətirləri yaza-yaza düşünürəm ki, Allahım, biz niyə beləyik görəsən, qonşudan gələn bu qədərmi şirin olur? Avropadan gələnləri korkoranə yamsılamaq, alqışlamaq yenilik adlandırmaq süddən, sümükdən gələnləri aşağılamaq xəstəliyindən nə zaman qurtaracağıq? Bu nə xəstəlikdir düşmüşük belə? Bu təkcə bizim bəlamız deyil. Bizə baxanda bu yöndə Anadolu ədəbiyyatında vəziyyət daha acınacaqlıdır. Biz pəncərəmizi həm batıya, həm də doğuya açmışıq. Hətta mən deyərdim ki, bu yelçəkərin çarpaz aralığında qaldığımızdan xəstələnmişik də. Amma ən önəmlisini, içimizə açılan pəncərəni unutmuşuq. Halbuki yeniliyin cazibə mərkəzi Amerikanın ən önəmli şairlərindən biri Eliot yazırdı, qafiyənin faydası ordadır ki, o daha incə və ehtişamlı qafiyələrin toxumunu səpir. Mükəmməl şeirdə qafiyə və mükəmməllik şeir ölçülərinin mükəmməl inkşafını yaradır, onların gövdəsinə kolundan çıxan bütün gözəllikləri özündə əks etdirən qızılgül kimi qüsursuz və rahat bir şəkildə öz köklərini atır.

Nəsillər bir utopiyanın qurbanı olmuşlar, Cəmil Mericə görə: "Avropanı tanıyan ölkəsindən qopur. Bu lənət çənbərindən necə can qurtarmalı? Aydın - öz qafasıyla düşünən, öz könlü ilə hiss edən kişi olmalıdır. "İzm"lər idrakımıza geydirilmiş dəli köynəkləridir..."

 

 

(Ardı var)

 

Məmməd İSMAYIL

 

525-ci qəzet.- 2009.- 26 may.- S.2.