Çingiz Hüseynov ömrü: Azərbaycanlı və yazıçı adına layiq 80 il

Bu il aprelin 20-də qocaman yazıçımız, filologiya elmləri doktoru Çingiz Hüseynovun 80 yaşı tamam oldu. Ömrünün 60 ilini dünyanın nəhəng şəhərlərindən olan Moskvada keçirib. 1952-ci ildə Lomonosov adına MDU-nun filologiya fakültəsini bitirib. Elə o vaxtdan da ömrünü Moskvayla bağlayıb. Ç.Hüseynov irili-xırdalı 30-dan çox povest və romanın müəllifidir. "Məhəmməd, Məmməd, Məmiş", "Fətəli fəthi", "Ailə sirri", "Doktor N", "Merac" romanları müasir nəsrin sanballı nümunələrindən olub, ona bir yazıçı kimi böyük şöhrət qazandırıb.

Çingiz müəllimlə tanışlığımızın maraqlı bir tarixi var. 1980-ci illərin əvvəlləriydi. M.Qorki adına Ədəbiyyat İnstitutunda oxuyurdum. Hələ Moskvaya gəlməmişdən qabaq Bakıdan məni yola salan dostlarım və müəllimlərim Moskvada bir çox dəyərli eloğlularımızın, məşhur yazıçılarımızın, alimlərimizin, həkimlərimizin yaşadıqlarını deyirdilər. Tez-tez Çingiz Hüseynovun adını çəkirdilər, fürsət düşən kimi onunla tanış olmağımı tapşırırdılar. Bir gün institutda tənəffüs vaxtı öyrəndik ki, yaxın günlərdə V.Mayakovski adına Dram Teatrında Nəriman Həsənzadənin "Qoy bütün Şərq bilsin" poeması əsasında tamaşa veriləcək. Tamaşanı Moskvaya Sumqayıt teatrının aktyorları gətirmişdilər. Nərimanov rolunu məşhur aktyorumuz Məlik Dadaşov oynayırdı. Əsər sinxron tərcümə ediləcəkdi. Mən və tələbə dostum, indi tanınmış yazıçı olan Səfər Alışarlıyla birlikdə teatra gəldik. Nəriman Həsənzadə məni tanıyırdı. Bakıda "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetinin redaksiyasında tanış olmuşdum. O vaxt həmin qəzetin baş redaktoruydu. Mənim bir neçə şeirimi çap etmişdi. Nəriman müəllimlə səmimi görüşdük. O bizi həmin gün mərhum ziyalımız Əziz Şərif və Çingiz Hüseynovla tanış etdi. Ağsaqqallarımıza diqqət yetirməyimizi tapşırdı. Tamaşa uğurla keçdi. Sonra Səfərlə mən Əziz Şərifi və Çingiz Hüseynovu yola salası olduq. Birlikdə teatrdan çıxıb SİTA -nin binasına tərəf yollandıq. Öz aramızda belə qərara gəlmişdik ki, ağsaqqallarımızı taksi tutub yola salacağıq. Timiryazevin heykəlinin yanındakı dayanacağa tərəf gəldik. Mən üzümü Əziz Şərifə tutub: "İndi taksi saxladarıq", - dedim. O isə: "Mənim buynuzlu taksim gəldi", - deyib çevik bir hərəkətlə trolleybusa mindi. Çingiz müəllim də metroyla gedəcəyini bildirdi. Qorki metrosuna, indiki "Tverskaya" stansiyasına tərəf gəldik, 7-8 dəqiqəlik yolu şirin-şirin söhbət elədik. Ayrılanda Çingiz müəllim telefon nömrəsini bizə verdi. -Mənimlə əlaqə saxlayın, - dedi. O vaxtdan bu günə kimi Çingiz müəllimlə əlaqəni kəsməmişəm. Bir-birimizə qarşı qayğıyla, hörmət-izzətlə yanaşmışıq. Bu illər ərzində mən Çingiz müəllimi özümə bir ağsaqqal, yaxın dost və sirdaş bilmişəm. Həyatımın çətin vaxtlarında onun məsləhətinə qulaq asmışam, mənə yaradıcılıqla ciddi məşğul olmağı tövsiyə edib, şeirlərimi bəyənib, yazdığım qoşmaları sevə-sevə oxuyub. Mətbuatda fikrini söyləyib, "Kökü torpağın dərinliyində olan ağac yaxşı bar gətirər, dərinə düşən buğdanı yel aparmaz, sünbülü sanballı olar", - deyib. Tanışlığımızın otuza yaxın yaşı var. Bu illər ərzində bir dəfə də olsun biri-birimizdən inciməmişik.

Çingiz Hüseynovun yaradıcılıq yolu, onun ayrı-ayrı inkişaf mərhələləri milli ədəbiyyatımızın vacib tərkib hissəsi kimi dünya ədəbiyyatı kontekstində tədqiq edilib araşdırılmalı və öyrənilməlidir. Mən Ç.Hüseynovun əsərlərini bir ədəbiyyatşünas kimi təhlil etmək niyyətində deyiləm. Bu, heç də asan iş deyil. Sadəcə olaraq, demək istəyirəm ki, onun yaradıcılığı fəlsəfi tutumuna, bədii çəkisinə görə özünəməxsusdur, bənzərsizdir. Onun əsərlərinin ideyası - bu cılızlaşan dünyamızı yenidən qurub yaratmaq, daha da gözəlləşdirmək, ulu Tanrının şah əsəri olan insanları sevmək, onlara yaxşılıq etmək, həqiqətin gözünün içinə düz baxmaq, yamanlığı özlərinə həyat prinsipi seçənlərə düz yol göstərməkdən ibarətdir. Ç.Hüseynov tarixi keçmişimizin dürüst öyrənilməsinin vacibliyini, bu günümüzü və gələcəyimizi uğurla qurmaq üçün düzgün yol seçməyi, əvvəllər buraxdığımız səhvləri təkrar etməməyi bizə aşılayan böyük yazıçıdır. O, dərin biliyinə, ensiklopedik savadına, tərbiyəsinə, zəkasına, zəhmətsevərliyinə, ən başlıcası isə ulu Tanrının ona bəxş etdiyi vergi hesabına ədəbiyyatımıza öz parlaq imzasını atmış nadir sənətkardır.

Ç.Hüseynov Rusiyada yaşasa da, ruhən mənsub olduğu Azərbaycan xalqının taleyüklü problemləri onu daima narahat edir. Ümumiyyətlə, o, narahat insandır. Əsl sənətkar da elə narahat qəlbli olmalıdır. Bu mənada Ç.Hüseynov xalqımızın əsrlər boyu qoruyub saxladığı milli dəyərlərimizin aşınmasına, mənəviyyatımızın cılızlaşmasına, yeni nəslin təhsilinə, əxlaqına, tərbiyəsinə görə narahatlıq keçirən təəssübkeş Azərbaycan yazıçısıdır. Neçə müddətdən bəri "Azərros", "Azərbaycan konqresi" qəzetlərində çap etdirdiyi, tariximizlə, Qarabağ problemiylə, 20 yanvar, Xocalı faciələriylə, Azərbaycan torpaqlarının işğalıyla, milli və dini bayramlarımızla bağlı çoxsaylı məqalələri onun tarixi vətənimizə, millətimizin qayğılarına əsla biganə qalmadığını, milli mövqedə dayandığını sübuta yetirir. Çingiz Hüseynovun bir sıra romanları çapdan çıxandan sonra böyük əks-səda yaradıb. Əsərləri haqqında yazılan məqalələrdə onunla bağlı ziddiyyətli fikirlər yer alıb. Elə hallar da olub ki, kimlərsə Çingiz Hüseynov həqiqətinə yalan don geyindirib, onu nüfuzdan salmağa çalışıblar. Zaman, tarix hər şeyi öz yerinə qoyur, yaxşını yamandan, aqili nadandan, əyrini düzdən ayırır.

Ç.Hüseynovun özünəməxsus üslubu, deyim dərzi, sözünün ciddi fəlsəfi tutumu var. Onun əsərləri insanı düşündürür, saflaşdırır, cəmiyyətə, bəşəriyyətə faydalı olmağa səsləyir.

Çingiz müəllim "rusdilli yazıçı" adlandırılsa da, ilk 5 kitabı Azərbaycan dilində çap olunub. Sonra bütün əsərlərini rus dilində yazıb. "Fətəli fəthi" əsərini isə həm rusca, həm də Azərbaycan dilində qələmə alıb. Əgər Çingiz müəllim istəsəydi, əsərlərinin hamısını Azərbaycan dilində yazardı. Yazıçının əsərlərini rus dilində yazmasının bir neçə səbəbi vardı: əvvəla, Sovetlər dönəmində xarici dillərdə çap olunacaq əsərlər yalnız rus dilindən çevrilməliydi, birbaşa tərcüməyə yol verilmirdi. Hər halda, başqa çıxış yolu yox idi. İkincisi, Bakıda çıxan kitablara qarşı çox ciddi senzura yanaşması, kəskin mövzulara qoyulan qadağalar Ç.Hüseynova yaradıcılığını sərbəst çap etdirməkdə mane olurdu və s.

Qeyd etdiyim kimi, Çingiz müəllim Moskvada yaşamasına və əsərlərini rus dilində yazmasına baxmayaraq, doğma ana dilimizi layiqincə sevən, onun dəyərini bilən ustad yazıçımızdır. Onunla söhbət edəndə mənə elə gəlir ki, Azərbaycanın ən ucqar bir rayonunun ən ucqar kəndində yaşayan müdrik ağsaqqallarla, köhnə kişilər dediyimiz nurani insanlarla danışıram. O ağsaqqallar ki, bir sözüylə qan davası sovuşardı, hər kəlməsi qanun kimi qəbul olunardı, o ağsaqqallar ki, mərdi namərdin ayağına, haqqı nahaqqa qurban verməzdilər. Ədalətin bərqərar olması onların həyat tərzi, yaşamaq amalı idi. O ağsaqqallar ki, indi onların sıraları çox seyrəlib, üz tutacağımız, söz deyəcəyimiz o mötəbər ünvanlar azalıb. Əvəzində onların yerini tuta bilməyən və buna layiq olmayan yeni cılız nəsillər peyda olub. Çingiz Hüseynov qürbətdə biz azərbaycanlıların üz tutduğu, ümid, pənah yeri, məsləhət ünvanı saydığı əsl ağsaqqallardandır. Olduqca sadə, zəhmətkeş, həyatın ağır sınaqlarından mətanətlə çıxan bir insan, azərbaycanlı adını layiqli yüksəkliyə qaldıran yazıçıdır.

Uzun illər boyu Rusiyanın yazıçılarla bağlı qurumlarında, redaksiyalarda keçirilən müxtəlif tədbirlərdə, yığıncaqlarda dəfələrlə Ç.Hüseynov haqqında xoş sözlər eşitmişəm, mənim azərbaycanlı olduğumu biləndə "Çingiz Hüseynovun yerlisidir", - deyiblər. Mən də həmyerlimin Rusiya ədəbi mühitindəki uğurlarına və qazandığı böyük hörmətə ürəkdən sevinmişəm, mötəbər məclislərdə bu sanballı ədibimizin, görkəmli şəxsiyyətin adının ehtiramla çəkilməsi məni bir azərbaycanlı kimi hər zaman qürurlandırıb.

Onilliklər boyu qürbətdə yaşayıb-yaradarkən öz milli simasını itirməmək, ana dilinə, soy-kökünə sadiq qalmaq, qəribçiliyin ağır yükünü dəyanətlə daşımaq hər kişinin işi deyil. Hər halda, qəribçiliyin nə olduğunu uzun zaman qürbət eldə yaşayanlar daha yaxşı bilər:

   Mənə doğmadır sənin

   Üzündəki qırışlar.

   Mənə tanışdır, çoxdan

   Sənin keçdiyin yollar,

   O dolaylar, yoxuşlar

   Mənə tanışdır sənin

   Əyilmədən, sınmadan,

   Bu yolları keçməyin

   Qələminin ucuyla

   haqsızlığı biçməyin

   Ədalətsiz dünyaya,

   Necə sinə gərmisən,

   Necə tab gətirmisən,

   Köksün altda dərd əkib,

   Qəm-kədər bitirmisən.

   Yaman keşməkeşlidir,

   Sonu hələ görünmür,

   Sonu yoxdu yolların,

   Millətə sözü çoxdur,

   sənin tək oğulların.

   Gözlərində görmüşəm,

   Yurd nisgili, həsrəti.

   Duymuşam baxışında

   Vətənə məhəbbəti,

   Millətə məhəbbəti...

Bir müddət əvvəl eşitdiyimiz bu xəbər bizi dərin təşvişə saldı: Çingiz Hüseynov İsraildə ürəyindən ağır əməliyyat keçirib. Çox nigaran qalmışdıq. Qədirbilən dostları onun yanında olan qohumlarıyla hər gün əlaqə saxlayır, vəziyyətini təlaş içində xəbər alırdılar. Hamımız Tanrıdan Çingiz müəllimə şəfalar diləyirdik. Görünür, Tanrı dualarımızı qəbul etdi, səsimizi eşitdi. Çingiz müəllim sağ-salamat Moskvaya qayıtdı. Yenidən yazı masasının arxasına keçdi, qələmə sarıldı.

Moskvaya qayıtdığını eşidən kimi zəng vurdum. Hal-xoşdan sonra onun haqqında bir yazı yazdığımı dedim. "İlk cümləmdə sizi qocaman yazıçımız adlandırmışam" - söylədim. Çingiz müəllim qocaman sözünü eşidəndə dilləndi: "Bir atalar sözü var, eşitmisənmi? Deyir, səksən, doxsan, bir gün varsan, bir gün yoxsan! Bax, bu "bir gün"ün birincisi səksənə aiddir, o birisi qalır doxsana..." Deyirəm, Çingiz müəllim, Allah qoysa, doxsan illiyinizdə qocaman sözünə bir də baxmalı olacağıq, təki sağlıq olsun. Sizə 60 il əvvəl istehzayla "Çingiz xan Moskvanı fəth eləməyə gəlib" - deyən o yazıçının sözləri düz çıxıb. Öz qələminizlə, istedadınızla, biliyinizlə, şəxsiyyətinizlə nəinki Moskvada, bütün dünyada çox ürəkləri və yüksək kürsüləri fəth eləmisiniz.

Əziz dostum, böyük yazıçımız Çingiz müəllim! 80 yaşınızı bir daha təbrik edir, Sizə möhkəm cansağlığı, yaradıcılıqda və şəxsi həyatda yeni-yeni uğurlar diləyirəm!

Moskva,

aprel-may 2009

Nəsib NƏBİOĞLU

525-ci qəzet.- 2009.- 27 may.- S.7.