"Etiraf"dan doğan düşüncələr
Ötən əsrin sonundan başlayaraq dünyada informasiyalı cəmiyyətin
formalaşması bədii
sözə və bütövlükdə bədii
sənətə marağın
azalmasını şərtləndirən
faktor kimi gündəmə gəldi.
Müxtəlif ölkələrdə, o cümlədən Azərbaycan
gerçəkliyində də
bədii söz sənətinin informasiya qarşısında təslim
olması, ictimai maraq dairəsində ikinci, üçüncü
... plana keçməsi
barədə elmi-nəzəri
fikirlər ortaya çıxdı. Həqiqətən də, yeni əsrin
başlanğıcında özünü
göstərən eksessler,
informasiya texnologiyasının
yaratdığı illüziyalar
cəmiyyətdə estetik
dəyərlərə qəribə,
ədalətsiz bir soyuqluq yaratdı. Böyük sənət sahiblərinin
də bir çoxu sanki müddəti məlum olmayan məzuniyyətə
çıxdı və
bədii söz sənətində bir boşluq, sakit mövsüm özünü
göstərdi. Milli-mənəvi dəyərlərdən tutmuş
klassikaya qədər hər şeyə etinasız münasibət
görüntüsü yarandı.
Amma yaxşı ki, bütün bunlar elə görüntü səviyyəsindəymiş və
bizim əsl söz ustaları nəinki özləri sakitliyə çəkilmədilər,
habelə bədii sözün klassik gücünün həmişəyaşar
olduğunu sübut edən əsərlər qoydular ortaya.
Bizi bu ədəbi
düşüncələrə gətirib çıxaran
yazıçılar sırasında Tahir Kazımovun ayrıca
yeri var. Bu yazıçı bədii söz sənətinə
həyatın özündən gəlmiş və öz əsərlərini
bu həyatın gerçək dünyası üzərində
qurmuşdur. Azərbaycan oxucusu onun "Qəfil ezamiyyət",
"Əsirlik düşüncələri", "Sənsiz
səninlə", "Gecikmiş məktublar", "Biganəymişsən"
kimi maraqlı povestlərini, "Qisas", "Taleyin qisməti
beləymiş yəqin", "Ürək fəryadı",
"Müsibət" və s. kimi romanlarını
60-90-cı illər nəsrimizin hadisələri kimi
qarşılamışdır. "Nurlan" nəşriyyatı
lap bu yaxınlarda sənətkarın çoxdan oxucu məhəbbəti
qazanmış lirik povestlərini çap etmişdir. Bu povestlərin
mövzu dünyası, özünəməxsus üslubi
keyfiyyətləri, bədii-estetik təsir gücü bir daha
sübut edir ki, ustalıqla qələmə alınmış
ədəbiyyat sənət aləmində öz yerini və həm
də əbədi yerini həmişə olduğu kimi, bu
gün də qoruyub saxlayır.
Qeyd etdiyimiz kitabda ədibin
iki povesti təqdim olunub. "Etiraf" və "Sənin
olmuşdum" adlanan bu povestlərin hər ikisi lirik
üslubda yazılmışdır. T.Kazımovun bu povestləri
belə bir qəti qənaətə gəlməyə imkan
verir ki, bədii əsərin, xüsusilə nəsrin
üslub axtarışında onun mövzusu, ideyası və
bu ideyanın gerçəkləşdirilməsi yolları
üslubu müəyyən edən əsas faktlar kimi qiymətləndirilməlidir.
T.Kazımov "Etiraf" və "Sənin olmuşdum"
povestlərini nahaqdan lirik üslubda işləməmişdir.
Bu povestlərin ikisinin də mərkəzində uğursuz
qadın taleyinin bədii araşdırması dayanır. Hər
iki povestdə taleyinə Tanrı qarğışı
düşmüş qadın obrazı var. Həm də bu
qadınların ikisi də dərdini gizlətməyi bacaran,
öz qəmi, kədəri ilə baş-başa qalmaqdan
qorxmayan insanlardır. Adətən belə qadınların
öz dərdini yalnız bir adama - haçansa sevdiyi, amma bu
sevginin uğursuzluğuna bais olan bir adama danışmaq
ehtiyacı olur. Və əsərdəki bu qadınlar heç
vaxt öz dərdlərini ən yaxın adamlarına - hətta
sevdiklərinə belə birbaşa, üzbəüz
danışmağı özlərinə
sığışdırmırlar. Onların öz dərdini
ifadə etməyə və bununla da təsəlli tapmağa
bir yolu var: bu dərdləri sevdikləri adama
ünvanladıqları məktub yolu ilə. Əlbəttə,
dünya ədəbi-bədii təcrübəsində
qadın obrazlarının onların öz məktubları ilə
açılması yeni hadisə deyil. Təkcə Stefan
Sveyqin "Naməlum qadının məktubu" əsərini
xatırlamaq kifayətdir. Lakin Tahir Kazımovun təsvir etdiyi
qadınların məktubları təkcə onların öz
obrazlarını, xarakterlərini açmaqla qalmır, habelə
mühiti, dövrü, ətrafındakı adamları, hətta
xeyli dərəcədə siyasi, ictimai ab-havanı da meydana
qoymağa kömək edir.
Aydın olur ki,
insanın bütün intim xarakterini üzə
çıxarmaqda ən əlverişli vasitə olan məktub
janrı T.Kazımovun bədii sənətində ictimai
mühitin də qabarıq şəkildə ifadə edilməsinə
bir tapıntı rolunu oynamışdır. Bu məktublarda
insanın sevgi dünyası onun mühiti ilə əlaqəli
şəkildə qələmə alınır. Və
bütün faciələrin baisi isə, əslində bu
mühitin - mərkəzində Əfqanıstan, Qarabağ
kimi ədalətsiz müharibələrin dayandığı
bir mühitin özüdür.
"Etiraf" povesti istər
öz arxitektonikası, istərsə də obrazların təsviri
baxımından orijinal təsir bağışlayır. Burada
hadisəylə bağlı qəribə kolliziyalar, kəskin
süjet xətti, üslubi zənginlik, leksik dəqiqlik kimi
elementlər oxucunu daim maraq məcrasında saxlayır,
qadın taleyinin sonunu izləməyə xüsusi bir ehtiyac
doğurur.
"Etiraf"ın mərkəzində
dayanan Əsmər çox cavan yaşlarından sevgini,
dünyanı dərk edən bir qızdır. Onun
bütün xarakteri Qocaya - 70 yaşını haqlamış
bir kişiyə ünvanladığı məktubda
açılır. Bu qadının məktubu nə qədər
intim xarakter daşısa da, burada oxucu üçün ictimai
motivlər də çoxdur. Əsmərin lap cavan qız
vaxtı ailə qurduğu Samir əvvəlcə
başqasına nişanlı olub. Lakin bu qızı sevmədiyini
tez anlayıb və Əsmərə məhəbbətində
təkid edərək onunla nişanlanıb. Samirin
keçmiş nişanlısının bu izdivaca lənətləri
bütöv bir insan taleyi uğursuzluq faktına çevirib.
Bu yerdə yazıçı ədəbiyyatın ilkin
güman yeri olan mifə, mifologiyaya söykənir. Dünya ədəbiyyatında
M.Bulqakov, Q.Markes, bizim nəsrdə M.Süleymanlı kimi
yazıçıların mifə, folklora müraciət təcrübələri
bu üsulun uğurundan danışmağa əsas verdiyi kimi,
T.Kazımovun povestlərinin də uğurunu təmin edir.
"Başqalarının
bədbəxtliyi üzərində qurulan xoşbəxtliyi
Tanrı bağışlamır" prinsipi
"Etiraf"ın baş xəttidir. Kökləri qədim
miflərdən gələn bu məqamda Əsmərin o qədər
də günahı görünmür. Lakin oxucu Əsmərin
günahsız olduğu gümanına da gələ bilmir. Bu
mifdən gələn faciələr Əsmərin öz məktubundakı
dörd lirik hekayənin məzmununu təşkil edir: Birinci
hekayədə Əsmərin əri Samir Əfqanıstan
döyüşlərində həlak olur, ikinci hekayədə
Əsmərin ərə getdiyi Murad toy gecəsi, elə toydaca
Qarabağda aldığı yaralardan keçinir,
üçüncü hekayədəki Tərlanın Əsmərlə
evlənmək ərəfəsində başqa bir
qızın ondan hamilə olduğu üzə
çıxır, dördüncü hekayədə Əsmərin
müdirinin ona məhəbbət təklifi və bu təkliflə
bağlı təbəddülatları əsərin ümumi
ahəngini müəyyən edir.
Göründüyü
kimi, bu hekayələrin fonunda Əfqanıstan, Qarabağ
döyüşləri və bu hadisələrdən doğan
faciələrin Azərbaycan qadınının həyatındakı
izləri geniş ictimai mahiyyət kimi oxucuya təqdim olunur.
Amma bütün bunlarla
belə, Əsmərin ömrü boyu sevdiyi Qoca hadisələrin
fövqündə dayanır. Əsərdə bu Qocanın
adı da xatırlanmır. Amma o məmur - işçi
münasibətlərinin, özündən çox cavan bir
qızın ona olan anlaşılmaz məhəbbətinə
qarşı müdrik davranışı ideal insan xarakterinin
kamil nümunəsi kimi maraq doğurur. Əsərdən hiss
olunur ki, bu Qoca Əsmərə biganə deyil, lakin o,
yaşlı bir insan kimi öz hisslərini cilovlamağı
bacarır və bununla da yüksəkdə dayanır. Təsadüfi
deyil ki, əslində Əsmər onunla yalnız Qoca öləndən
sonra yuxuda görüşüb öz hisslərini bildirir. Elə
bu yuxunun özündə də Qoca ucalıq səviyyəsində
qalmağı bacarır. Əslində bu, sənətkarın
estetik idealıdır: insan hər anda, hər vəziyyətdə,
hər yerdə öz ucalığını
qorumalıdır. Sənətkar bu Qoca obrazı ilə təmiz
dünyaya sahib bir insanın xarakterini yaradıb. Əsmərin
yuxusunda da bu Qoca hər tərəfdən ağ dünya ilə
əhatə olunub. Bu ağlıq isə paklıq, təmizlik
məqamı kimi qəbul olunur.
Tahir Kazımovun nəsrində
qeyri-adi adamların həyatı əsas
götürülür. "Sənin olmuşdum" povestinin
məzmununda da taleyi uğursuz qadının obrazı var.
İstər haqqında əvvəl bəhs etdiyimiz
"Etiraf" povestində, istərsə də "Sənin
olmuşdum"da T.Kazımovun qadınları cəsarətli
görünürlər. Lakin bu cəsarət kiməsə rədd
cavabı verəndə onlarla birgədirsə, etiraf zamanı
bunu ancaq intim məktublarda göstərə bilirlər. "Sənin
olmuşdum" povestindəki Aida bu mənada
"diribaşdır". Məmura-Turana məhəbbətini
açıq bildirməyə çalışır. Ancaq o da
yalnız telefonla. Yəni bu "diribaş" Aida da üzbəüz
məqamlarda abır-isməti qoruyan bir qız-qadın təsiri
bağışlayır.
Aidanın da taleyi
uğursuzdur. Bu uğursuzluğun da əsas səbəblərindən
biri Qarabağ faciəsinin törətdiyi fəsadlardır.
Xoşbəxt ömür sürən bir ailənin
başçısı - Aidanın əri Əlabbas da
Qarabağ döyüşlərinin qurbanı olur. Belə məqamlarda
yazıçının siyasət aləminə müdaxiləsi,
sovet ideologiyasının aşkarlıq, demokratiya pərdəsi
altında XX əsrin sonunda yaratdığı narahatlıqlar
povestə xüsusi zaman koloriti verir və oxucunu bir daha
dövrün, mühitin faciələrinə qaytarır.
Bəxtinə qara tale
yazılmış Aidanın lap cavan qız vaxtında sevdiyi məmur-Turan
bu məhəbbətə heç vaxt müsbət cavab verməyib.
Amma onun içində gizli yaşatdığı bu məhəbbət
on ildən sonra üzə çıxır. Bu gecikmiş
cavab Aidanı - əri Qarabağda həlak olmuş
qadını düşünməyə vadar edir. Turanın
cavan vaxtı bütün cavabsızlıqlarına,hətta
onun məhəbbətini üzdə lağa qoymasına
baxmayaraq ağır xəstə günlərində
Aidanın ona hər gün baş çəkməsi Turana
ümid qığılcımı verir. Sənətkar bu yerdə
oxucunu bir az optimist notlara ünvanlayır: Aida, gec də olsa,
illərlə ürəyində gizli saxladığı məhəbbətinə
qovuşur. Ancaq bu məhəbbətində, bu
qovuşmasında Aida xoşbəxtdirmi? Yazıçı bu
çətin suala cavabı oxucunun öhdəsinə
buraxır. Məsələ burasındadır ki, əsl sənətkar
hər şeyi hazır reseptlərlə təqdim etmir.
T.Kazımovun nəsri hazır reseptlərdən uzaqdır.
Onun "Etiraf" kitabındakı povestlərində
yaratdığı obrazlar - Əsmər, Qoca, Aida, Turan
düşünməyə çağıran insan xarakterləridir.
Müəllif bu xarakterləri birtərəfli - mənfi-müsbət
qütbləri ilə deyil, bütün parametrləri ilə,
insana xas olan inandırıcı detalları ilə bizə təqdim
etmişdir.
Haqqında söhbət
açdığımız povestlərin ümumi ruhunda bədii-estetik
təsir gücü çox böyükdür. Uğursuz
qadın həyatının bütün məqamları, bu məqamların
məktub-monoloq şəklində ifadəsi insan hisslərinə,
duyğularına güclü təsir edir, insanı şərdən
çəkinməyə, xeyirxah olmağa, talelərə biganəlikdən
uzaqlaşmağa çağırır.
Könül NİFTƏLİYEVA