İki sinə, bir ürək...

Bütöv bir şeirdən iki-üç dişə dəyən misra tapıb, hazırlıqsız oxucuya sırıyan sözdətənqidçilərin gözlərinə su vermələri üçün Aydının kitab boyu səpələnmiş bir-birindən tutumlu deyimlərindən, yeni bənzətmələrindən örnəklər vermək istəyirəm:

Yalın əllərini

açdı göyə ağaclar.

Daraqladı baş ucunda.

Üşüyən ürəyi çırpındı ovcunda.

Şumal barmaqlarını

Tuşladı göy üzünə, günəşə,

tumurcuq gözlərini

qırpdı yarpaq həsrətilə.

Bir axşam

quşladı Bakımızın küçələri

Quzey yellərində uçan yarpaqlar

bircə-bircə,

sığırçın-sığırçın,

sərçə-sərçə

qayıtdı geri.

Budaqlar quş yarpaqladı.

Gözümüz

görə-görə

qış, yarpaqladı.

("Qışda")

"Tüstü yarpaqlayar köhnə bacalar."

(Dənizli günlərim")

İşıqlandı toz basmış pəncərəsi bir sirrin

Doğma bir hiss dan yeri tək yanağını qanatdı...

("Aşıqsayağı")

Bütün qızlar göyçəkləşər,

Üstündən yaz adlayanda...

("Tumurcuqlar")

Tumurcuqlar qara qışdan yaşındı,

Ağacın göz yaddaşıdı çiçəklər.

"(Yazağzı çiçəklər" )

Evimdə sevgi qönçələr

Sevgim boy atar bir qarış..

("Yazağzı")

Baxışlar dup-duru, göylər tər-təmiz

Quşlar çiçəklədi sakit havada.

("Yaz ağzı, dan üzü..." )

Kirpiyində od bitib,

Arazın yaddaşıdı.

("Araz üstə nar bağı")

Həsrətin üşüməsin

Qoy onu gülə büküm.

("Qızım Aynura")

Qara kirpiklərin qalxdı bir anlıq,

Bir quş qanadında uçdu qaranlıq

("Alagöz sabahlar")

Ay aşıq, bir ağ işıq çal,

Ordan yaşıl tel götürüm.

("Ay aşıq, ağ işıq çal")

... Sonam uçdu kəklik oldu.

İşim-gücüm təklik olu.

Xəyalımdan bir qız keçdi,

Ürəyim çiçəklik oldu.

... Neçə çəpər adlayaydım,

Beş seçib, bir adlayaydım.

Tütünümü odlayaydım,

Gözlərinin qarasında.

("Ay göründü, günəş doğdu")

... Başımın ucalığı dağlar,

Yaşımın qocalığı dağlar.

Quzeylərin göynərmi, ola?

Oyur-oyur oynadı ürəyim.

Köhlənlərin oynarmı, ola?

İlğım-ilğım qaynadı qanım.

Bulaqların qaynarmı ola?

Fikrinizdə son verdiyimiz örnəklə "Dədə Qorqud" misralarını müqayisə etsəniz, oxuduğunuz əsərlərin önəmini daha yaxşı hiss edəcəksiniz. Əlimi ürəyimin üstünə qoyub deyə bilərəm ki, onun oxuculara təqdim olunan bu kitabında bir çox adlı-sanlı şairlərin kitablarında dəfələrlə qarşılaşdığım, əlimi yelləyib keçdiyim bircə boş şeirə də rast gəlmədim. Məncə, sənətkarın bundan böyük xoşbəxtliyi yoxdur. Oxucu kitabının üstünə əyilərkən orada arı şanındakı üsküklər kimi boşluqlarla üzləşirsə, vay o şairin halına.

Elimizdə gözəl bir söz var; demirlər, nə tez gəldin, deyirlər nə gətirdin... Deyə bilərlər ki, əlbəttə, hər şairdən, axtarsan, bir qədər dolu misra tapmaq olar. Amma Aydının, demək olar ki, bütün şeirlərində bircə dənə də boş misraya, sürtülmüş qafiyəyə rast gəlmək mümkün deyil. Örnək verdiyim misralar göz qabağındadır. Və bu örnəkləri mən başımı yorub seçməmişəm, onlar qarşıma çıxan şeirlərdən aldığım örnəklərdir:

... Bir baxış yıxar evimi zülüm-zülüm,

Bir şimşək çaxar başımda gurul-gurul.

Bir ocaq yaxar içimi korun-korun.

Sevgi dinər gözlərimdə...

("Dünya gülsün gözlərində")

... Tanrı qoca dəyirmançı,

zaman üyüdür.

Göy-üst daşı,

Yer-alt daşı,

duman üyüdür.

("Qar yağdı, sevinc yağdı")

Yuxarıda örnək aldığım misraların təhlilinə dalmağı mən oxucularımın ixtiyarına buraxıram. "Araz üstü qayalar" şeirindəki bayatı ovqat, orijinallığı ilə Araz dərdini təsvir etmək üçün mükəmməl bədii ovqat kimi diqqəti cəlb edir:

Nara bax, dəriləsi,

Kölgəyə səriləsi.

Nar Arazdan su içib,

Od tutub hər giləsi.

Həsrətimin yaşıdı.

Nara bax, göz yaşıdı,

Kirpiyində od tutub,

Arazın yaddaşıdı.

Tərəfkeş təbliğatın ünlü, adlı-sanlı, döşü ordenli, qafiyə xatirinə "şeirlərində" "min-min", "dəmbədəm" və s. anlamsız sözcükləri sıx-sıx işlədən dağarcıq şairləri göz önünə gətirin, şeirlərində bəlkə yeni fikirlərə, yeni axtarışlara da rast gələcəksiniz, lakin istifadə etdikləri Tufarqanlının, Vaqifin, Dilqəmin, Ələsgərin, Vurğunun - yəni Türkün dili deyil. Əsas olan budur, Ana dilində anamızın dilində yazmaq! Bütün forma əllaməlikləri də bu dilsizliyi ört-basdır etmək üçün istifadə edilən ayaqüstü hiylələrdir, biri yeyir, min biri yox. Aydının şeirlərindən aldığımız bütün örnəklər isə şeir dilinin kamilliyi və təkrarsızlığı ilə seçilir.

Adamlar onu həmişə televiziya əməkdaşı kimi tanıdılar. Çoxlarından bir baş uca olmasına baxmayaraq, heç orda da öz dəyərini layiqincə almadı. Əgər Aydının ssenariləri əsasında çəkilən filmlərin adını burda sadalayacaq olsaq, uzun bir siyahı alınar. Sadəcə, onu Azərbaycan aşıq sənəti və dastanlarımızla ilgili çəkilən filmləri, xüsusilə "Koroğlu" çoxseriyalı sənədli filmini xatırlamaq yetərli olacaq. Bu filmlərin əsas özəlliyi qanıpozulmuşların gizli, aşkar hücumlarına məruz qalan Türk mədəniyyətinə yerli-yataqlı, elmi əsaslandırılmış bir şəkildə sahib çıxmaq cəsarətidir. Amma bunlara da əhəmiyyət verən olmadı. Çünki adı, mükafatı verənlərin milli kimliyi ilə Aydın Qurbanoğlunun müdafiə etdiyi ideyalar hər zaman tərs düşdü. O, özü də bunu fərqindəydi. Fərqində olduğuna görə də, başını sallayıb işini görən arı, qarışqa misalı, işini görür və ətrafında olub bitənləri misralara düzürdü. "Meşə harayı" şeirində olduğu kimi...

Barmağının ucuyla yoxladı.

Baltanın ovxarını.

Güldü qarğıdalı dişləri dən-dən,

Qanıxmış qara köpək. İrişdi içindən.

Etnik kol-koslar ağız-ağıza verib, fürsət güddülər,

dəyyus-dəyyus güldülər...

İlk kitabı "Kəhkəşan" 1977-ci ildə işıq üzü gördü. İkinci kitabı 1985-də. Özünə qalsa, bu kitablar da olmayacaqdı. Aydın ailəsini şeirlə dolandırmaq fikrində deyildi, redaksiyaların qapısını döymək də istəmirdi. Çünki qapalı qapılar arxasında oturanların bir çoxunun kimliyi ona bəlli idi. Çap olunan hər iki kitab isə onun doğrudan da ciddi bir sənət adamı olduğunu bilən dostlarının inadı və təhriki ilə gün işığına çıxdı. Çıxmağına çıxdı, amma yuxarıda dediyim səbəblərə görə hətta "Araz üstə nar bağı" kimi intonasiya, ovqat baxımından bir-birindən gözəl şeirlərdən ibarət kitab da kimsənin diqqətini cəlb etmədi. (Amma sonralar Türkiyənin ünlü şairi Əli Ağbaş hər görüşümüzdə mənə eyni sözü təkrarlayacaqdı, könlümə Azərbaycan şeirindən nəsə oxumaq düşüncə, ilk əl uzatdığım Aydının "Araz üstə narbağı" kitabı olur.) Çünki Aydın İbrahimov (Aydın Qurbanoğlu) adı, olsa-olsa, bir zamanların məşhur pəhləvanının adını xatırlatmaqdan başqa kimsəyə bir şey demirdi. Tərəfkeş tənqidçilərin "at oynatdığı" bir ədəbi ortamda bənövşə kimi özünə çəkilən təvazö təmsilçilərinin taleyi hər zaman dünyasını dəyişəndən sonra gün işığına çıxır. Özü-öz taleyini səndən, məndən daha yaxşı görür belə adamlar, "Şəlalə" şeirində olduğu kimi.

Min, milyon sənədir atılırsan,

asılırsan qayadan.

Bir sənə baxıram, bir...

Yazığım gəlir özümə.

Alqış səndəki dözümə.

Və son gəlinən qənaət:

...Atmasaydın o ucalıqdan özünü,

Olardın adidən adi dağ çayı.

Ulac qurdlarından,

hampa öküzlərdən savayı

tamaşana kim çıxardı,

kim danışardı sözünü...

Heç onun "tamaşasına" "ulac qurdları", "hampa öküzlər" də çıxmadı. Əslində ədəbi hadisə kimi dəyərləndirilməli olan bu kitabın haqqında heç olmasa bir qəzet məqaləsi də yazılmadı...

Cəmi iki kitab! Azdımı, çoxdumu? Kiminə görə az, kiminə görə isə çoxdur. Hər şey əvvəldən bəlli olur, lap dünyaya gəldiyimiz gündən. Bir sünbülün boyu kiçik bir buğda dəninə sığdığı kimi, gələcəkdə başımıza gələcək olayların hamısı uşaqlığımızın qədər çantasında gizlidir. Belə olmasaydı, bir bu qədər ürəyədamma olardımı? Adların insan taleyində rolu şəksizdir... Aydın Qurbanoğlu adı kimi duru və aydın adamdır. Yüz bədxah onun yaşanmış həyatında qaranlıq nöqtə axtarsa belə, cəhdləri qursaqlarında qalar. Gələcək taleyinin kiminsə ürəyə damması ilə ona verilən "Aydın" adının dəyərini o, hamıdan yaxşı bilir. Bildiyindən də, yetmiş üç ildir özü öz adının keşiyində dayanıb və o adın üstünə toz qonmasına heç zaman imkan verməyib. "Ay" adı, "Aydın" adı onunçün bir bu qədər doğma olmalıdır ki, şeirlərində ən çox gözümüzü qamaşdıran ay işığıdır, aydınlıq və saflıqdır. Onun həyatda da, ədəbiyyatda da qaranlıq işlərlə işi yoxdur. Bu onun həyat fəlsəfəsidir. Bəlkə buna görə də canı qədər sevdiyi övladlarına, hətta nəvəsinə də adına yaraşan adlar verdi: Aynur, Ayxan, Tuncay!

Yazı arxasındayam

Aramız beş-on addım.

Təklikdən qəribsədim,

Ay Aynurum, Ayxanım.

Adınızı çəkəndə

Ağzım içi bal daddı.

Adımı adlarında

Yaşadan balalarım.

Ömrünüz şirin olsun

Başacan, balalarım.

Bu arzuya hansı insafsız qoşulmazdı ki?! Amma belə birisi tapıldı. Adınımı soruşursunuz: Taledir bu kəmfürsətin adı. Görünür, Tanrı dərgahında peyğəmbərlərdən sonra gələn şairlərin, öncəgörmələri baxımından elə bir az da peyğəmbərlərlə qohumluğu var. İndi oxuyacağınız misralardan da bunu görəcəksiniz. Və Aydının bu misraları və bu misradakı öncəgörmələri heç taleni də qınamağa yer qoymayacaq. Çünki oxuyacağınız misralardan da görəcəksiniz ki, otuz ildən sonrakı faciəni ona otuz il əvvəl pıçıldamışdılar. Yoxsa bu amansız misraları haraya və nəyə yozmaq olar ki?!

Gözlərin apaydın,

Gözlərin dupduru,

Qumru bulaqlardan içib

aydınlığı.

Gözlərin ay işığıdır,

aynadır, oğlum.

Nə yanlıc gizlədə bilir,

nə yalan.

Bu dünyada olub qalan

Nəyim var

təmizlikdən özgə.

Babasından babama,

atasından atama,

məndən sənə çatası

Al,

ata malındır,

halalındır!

...Yazağzı

qönçələri güldürən

günəşdi gözlərin.

Ayın aydınlığında

bir balaca güləşdi gözlərin.

İllah da gülüşlərin

dümağ noğul dənəsidi

bir ovuc qara kişmişdi.

Böyüyüb böyük adam olacaqsan,

Bir gecə yuxuma girmişdi,

Bizə sevinc gətirib

gəlişin oğlum.

Barışa biləcəksənmi

dünyanın tərs-avand işləriylə?!

Çətin olacaq, işin oğlum,

Gözlərin apaydın

ay işığıdır,

aynadır.

Nə yanlıc gizlədə bilir,

nə yalan.

"Barışa biləcəksənmi dünyanın tərs-avand işləriylə?! Çətin olacaq, işin oğlum, Gözlərin apaydın, ay işığıdır, aynadır. Nə yanlıc gizlədə bilir, nə yalan". Bütöv misal gətirdiyim şeirin son misralarını boş-boşuna təkrarlamadım. İçinə səpilən ədalət toxumu göyərib boy atınca, "Böyüyüb böyük adam" olunca, "dünyanın tərs-avanda işləriylə" barışmayınca, barışa bilməyincə arzuları ilə imkanları örtüşməyincə, adından gələn aydınlıqla babasından atasına gələn qeyrət qanı damarını dağıdınca bu oğul (Ayxan ) şərə qızılqırmızı qarşı gələcəkdi və şərlə xeyirin bərabər olmayan amansız savaşına qurban gedəcəkdi. Arxasınca şəxsi acılarını, ağrılarını ayaqları altına alıb siqaret kötüyü kimi tapdalayan və hər zaman olduğu kimi vətəni, eli üçün yanan ata yox, şair ürəyinin hayqırışı göylərə millənəcəkdi:

Qalx, oğlum!

Boy ver bənövşəcə,

şaqqılda ildırımca,

Qamçıla fələkləri!

Püskür yer altından yanar dağım.

Torpağı dağa döndər.

"Gün aydın" göndər

Tuncaya, arkadaşlarına.

Bir dəli nərə çək,

Qatıl sıralarımıza

Yağmalanıb ulu yurdum

Vətən dardadı oğlum,

Səbrin hardadı, Ayxan,

Qalx!... Qurbanın olum.

Bu misralar ənənəvi mərsiyyə sızıltılarından uzaq, şəxsi kədəri bəşəri kədərə qovuşdura və bunu çağdaş ritmlərlə süslüyə bilən yeni dönəmin yeni deyiliş qəlibi olan kutsal bir hayqırışdır. Aydın, Allaha pis getməsin, elə bu faciəsi ilə də tale şairi olduğunu göstərdi. Kənardan alınmaz qala kimi görünən, fiziki sağlamlığı görənlərdə qibtə oyandıran, yeməyi-içməyi, qonaqpərvərliyi ilə diqqət çəkən, könlünün qapısı kimi, evinin qapısı da Allah qonağına açıq olan bu adama, şairliyi xaric, bütün bu saydığım adların hamısı yapışdırılmışdı. Sanki ona böyük şair ilhamı verən Allah bütün bunlara görə ilk öncə ondan, sonra da ona kənardan bu adları yaxışdıran bizlərdən Aydına bu faciəni daddırmaqla qisas aldı... Sevincin hərifi olan Aydın, ulu dədəmiz Füzuli demiş, dönüb "qəmin hərifi" oldu.

Elə ki dinirəm, dilimdə bitir

Qocalıq kəlməsi, qardaş, qocaldım.

Yığıb köhnə-köşkül xatirələri

Oldum sirlərimlə sirdaş, qocaldım.

(Mənə ünvanlanmış bu misraları oxuduqca içim burxulur, Allah, Allah doğurdanmı "hər zaman, hər işi yerində olan, əsəbin, qarqaşanın nə olduğunu bilməyən Aydındırmı bunu yazan? Çarxın dönsün fələk, gör kimə nə şeirlər yazdırırsan?) Gözünün ağı-qarası bircə oğlunu - Ayxanı, Ayxanımızı vaxtsız itirən (itkinin vaxtlısı, vaxtsızı olmur ki...) qardaşımızın adına yaraşmayan etirafı məni də güzgülərə baxmağa məcbur edir. Gizləmirəm, Aydını cavan, şax gördükcə ondan bir neçə yaş cavan olan mən, qocalığı yaxın buraxmamağa çalışırdım. Aydın örnəyi vardı axı! İndi isə... Amma nə yazıq ki, belini qıran oğul dərdi ona vaxtsız-vədəsiz bu "Qocaldım" etirafını da yazdırdı.

"Atalar üçəcən deyib" misalı bəlkə indiki qədər yerinə düşmür. Oxucularıma tanıtmaq istədiyim, Aydın Qurbanoğlunun üçüncü kitabıdır. Bu kitab hər yönü ilə çəkdiyim atalar misalını doğruldur. İnşallah onu oxuyub bunun belə olduğunu oxucular özləri də görəcəklər...

...Rayonda çıxan "Sosializm kəndi" qəzeti nəzdində "Ədəbiyyat dərnəyi" təşkil olunmuşdu. Tovuzun çeşidli yerlərindən onlarla gənc bu dərnəyə ilham, ümid işığına gələrdi. Amma biz sözü bir, arzuları bir olan dörd gəncdik... Birlikdə Tovuzun küçələrində aranı dağa, dağı arana daşıyar, palçıq ayaqlayardıq. Bir dəfə necə oldusa, gələcəyə xəyal qurduğumuz günlərin birində söz arasında dedim:

- Yaxşı ki, bu dərnək təşkil olundu, hamımız olmasaq da, içimizdən biri şair olacaq.

Bu yersiz sözüm dostlarımın xoşuna gəlməmişdi. Yer-yerdən: "Özünü nəzərdə tutur hərif" dedilər.

Onda hələ əllinci illərin sonu idi, öndə, qismət olsa, up-uzun xərclənməmiş bütöv bir ömür vardı. Biz də hələ 19-20 yaşlarında sənətin qürbətində çabalayan, ədəbiyyatda özünə yer eləməyə çalışan ilham dəlisi gənclərdik. Bəlkə elə buna görə də dedim:

- Bir də, lap özümü nəzərdə tuturam, burada pis nə var ki, önümüzdə bir görün nə qədər zaman var, siz sübut edin ki, mənim nəzərdə tutduğum o şair elə mən yox, sizsiniz.

Aradan illər keçdi, indi görürəm ki, o vaxt zənnimdə bir az yanılmışam. O dörd nəfərdən biri yox, ikisi şair oldu. Birini deməzlər, o birisi isə sizlərə təqdim etmək istədiyim Aydın Qurbanoğludur...

Məmməd İSMAYIL

525-ci qəzet.-2009.-9 yanvar.-S.7.